Pierwiastki Puszkinowskie w
twórczości Maksyma Rylskiego
Acta Polono-Ruthenica 3, 313-324
F l o r i a n N i e u w a ż n y W a r s z a w a
Pierwiastki Puszkinowskie
w twórczości Maksyma Rylskiego
Z k i l k u d z i e s i ę c i o l e t n i e j p e r s p e k t y w y , d z i e l ą c e j n a s o d z a m k n i ę c i a ż y c i a i t w ó r c z o ś c i u k r a i ń s k i e g o p o e t y - n e o k l a s y k a M a k s y m a R y l s k i e g o , ł a t w i e j d o s t r z e c f a s c y n a c j e i u r z e c z e n i a p o e t y c k i e a u t o r a
R ó ż y i w in o g ro n ,
b a r d z i e j w y r a z i ś c i e r y s u j e s i ę h a r m o n i j n o ś ć ( a p r z y n a j m n i e j d ą ż e n i e d o n i e j ) p o e z j i R y l s k i e g o o r a z s z e r o k i e s p o j r z e n i e n a k l a s y c z n ą s c h e d ę i o t w a r t o ś ć n a r o z m a i t e w p ł y w y , k t ó r e p r z e n i k a j ą c d o o r y g i n a l n e j t w ó r c z o ś c i a u t o r aP r z e z b u rzę i ś n ie g
n ie p o d p o r z ą d k o w y w a ł y j e j s o b i e , l e c z u b a r w i a ł y , u ż y c z a j ą c j e j s w o i s t e g o b l a s k u i o d c i e n i . Z t e j w i e l o l e t n i e j p e r s p e k t y w y ł a t w o t e ż d o s t r z e c s z c z e g ó l n ą p r e d y - l e k c j ę u k r a i ń s k i e g o p o e t y d o s ł o n e c z n e g o o d b i o r u z a r ó w n o ś w i a t a d u c h o w e g o , j a k i c i e l e s n e g o , w i t a l n e g o , c o m o ż n a w y c z u ć w t w ó r c z o ś c i M a k s y m a R y l s k i e g o o d s a m e g o p o c z ą t k u , o d d o j r z a ł e g o t o m uP o d je s ie n n y m i
g w ia z d a m i
d o o s t a t n i e g oN o ta tk i zim o w e
z 1 9 6 4 r o k u , r o k u o d e j ś c i a u k r a i ń s k i e g o p o e t y w r a z z e „ z g r a j ą s k o w r o n k ó w ” ( t y t u ł t o m i k u l i r y k i z 1 9 6 1 r o k u b r z m i a ł :W cien iu sk o w ro n k a )
n a „ b i a ł e w y s p y ” ( t e ż t y t u ł p i e r w s z e g o t o m u l i r y k i z 1 9 1 0 ) , s k ą d p r a w d o p o d o b n i e s p o g l ą d a n a n a s , u ś m i e c h a j ą c s i ę ż y c z l i w i e i t r o c h ę s c e p t y c z n i e , k i e d y m ó w i m y l u b p i s z e m y o n im , o j e g o u l u b i o n y c h p o e t a c h , w ś r ó d k t ó r y c h n a p i e r w s z y m m i e j s c u b y ł o t r z e c h : T a r a s S z e w c z e n k o , A d a m M i c k i e w i c z i A l e k s a n d e r P u s z k i n . A l e k s a n d e r P u s z k i n o d e g r a ł w l i t e r a t u r z e o l b r z y m i ą r o l ę , m o ż e n ie t a k w i e l k ą j a k M i k o ł a j G o g o l , a l e z a w a ż y ł w i e l c e n a k i e r u n k a c h p o s z u k i w a ń k i l k u g e n e r a c j i p o e t y c k i c h , a t o z e w z g l ę d u n a m i e j s c e i z n a c z e n i e w r o d z i m e j l i t e r a t u r z e . A l e k s a n d e r B i e l e c k i t a k p i s a ł o P u s z k i n i e : „ P r z e w r ó t , j a k i e g o d o k o n a ł P u s z k i n w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j , w y s u n i ę t e p r z e z n i e g o p o s t u l a t y s a m o b y t n o ś c i i l u d o w o ś c i , d e m o k r a t y z a c j a j ę z y k a l i t e r a c k i e g o , p o s z e r z e n i e i d e o w y c h h o r y z o n t ó w w p o e z j i i w y w i n d o w a n i e j e j n a n i e b y w a ł ą d o t y c h c z a s w y s o k o ś ć , r e a l i s t y c z n a m e t o d a w s z y s t k o t o p ł ó d-n ie w p ł y w a ł o r ó w -n i e ż -n a l i t e r a t u r ę u k r a i ń s k ą ” . 1 Z n a j o m o ś ć z p o e z j ą P u s z k i n a R y l s k i z a w a r ł j e s z c z e w d z i e c i ń s t w i e , 0 c z y m n i e d w u z n a c z n i e w s p o m n i a ł p o e t a w w i e r s z u
P u sz k in
, p o p r z e d z o n y m m o t t e m zM u z y
P u s z k i n a :В м л а д е н ч ес т в е м о е м о н а м е н я л ю б и
л а ...
W w i e r s z u t y m u k r a i ń s k i p o e t a u z a s a d n i ł s w o j ą o g r o m n ą a t e n c j ę 1 s z a c u n e k d l a r o s y j s k i e g o k l a s y k a :Щ е за дитячих літ він був для сердц а милий.
Як невідстоянні чуття в душ і броди ли ,
Як у темряві хиталися думки, -
Ласкавим приторком ласкавої руки
В ін одсвіж ав чоло і тихом ирив муки.
В ін ліру брав. Текли з-п ід пальців віщі звуки, -
І я песм ьіливо підспівував йому.
Цей сп ом и п дороги й - в м огилу я візьму.
19371
2
R z e c z y w i ś c i e , p o e z j a A l e k s a n d r a P u s z k i n a t o w a r z y s z y ł a R y l s k i e m u c a ł e ż y c i e a ż d o k o ń c a . O w o o b c o w a n i e m i a ł o r ó ż n y c h a r a k t e r : b y ł y t o p o e t y c k i e o d w o ł a n i a R y l s k i e g o d o t w ó r c yE u g e n iu sza O n ie g in a
( m o t t a , p a r a f r a z y , u k r y t e c y t a t y ) , w i e r s z e p o ś w i ę c o n e P u s z k i n o w i , j a k n a p r z y k ł a d ó w c y t o w a n y w y ż e j , c z yN a p is n a ukraiń skim d w u to m o w y m w y d a n iu
d z ie ł A. S. P u szk in a
r ó w n i e ż z1937
r o k u lu b t e ż l i c z n e n a p o m k n i e n i a w p o e m a t a c h i w i e r s z a c hP u szk in w K ijo w ie
z1959
c z yP u szk in
z1962
r o k u . D o p r z y k ł a d u P u s z k i n a z w r a c a ł s i ę R y l s k i w l i c z n y c h a r t y k u ł a c h i w y p o w i e d z i a c h , s p o ś r ó d k t ó r y c h s z c z e g ó l n ą w a g ę i z n a c z e n i e p o z n a w c z e m a a r t y k u ł z1949
r o k uР о с с и и веч н ая л ю б о в ь
3 . A r t y k u ł t e n p o s z e r z a i u g r u n t o w u j e n a s z ą w i e d z ę o p r o b l e m i e o b e c n o ś c i P u s z k i n a w l i t e r a t u r z e u k r a i ń s k i e j i t w ó r c z o ś c i s a m e g o M a k s y m a R y l s k i e g o , p o t w i e r d z a j ą c w c z e ś n i e j s z e h i p o t e z y i w y p o w i e d z i p o e t ó w - p r z y j a c i ó ł R y l s k i e g o - M y k o ł y Z e r o w a i P a w ł a F y ł y p o w y c z a . W y b i t n y p o e t a - n e o k l a s y k , k r y t y k , z n a w c a l i t e r a t u r s ł o w i a ń s k i c h i e u r o p e j s k i e j , i d e o w y p r z y w ó d c a u g r u p o w a n i a k i j o w s k i c h n e o k l a s y k ó w - M y k o ł a Z e r o w w a r t y k u l eУ к р а їн ськ е п и с ь м ен с т в о в 1 9 1 8 р о ч і
t a k p i s a ł : „ [ . . . ] c z t e r o s t o p o w y j e g o [ R y l s k i e g o - F . N . ] j a m b ( w i e r s z eУ чит ель
1 O. Бідецький,
Нерукотворний памятник,
„Радянська Україна”, 1949, 25 VI,
s. 3.
2 М. Рильський,
Зібрання творів у двадцяти томах,
t. 2, Київ 1983, s. 327.
3 Ibidem, t. 12, s. 54-62.
уч н ям и п озпят ий , В ж е ч ер во н ію т ь п о м ід о р и ...)
n o s i n a s o b i e p i e c z ę ć d o b r e j s z k o ł y ( r o s y j s k i e j ) : c z u j e s i ę t u i B ł o k a , i I n . A n n i e n s k i e g o , i d o b r z e p r z e s t u d i o w a n y P u s z k i n ” .4 I n n y p o e t a - n e o k l a s y k , P a w ł o F y ł y p o w i c z w a r t y k u l eМ о л о д а у к р а
їн сь к а п о е зія
( 1 9 1 9 ) k o n s t a t o w a ł : „ D u s z a M a k s y m a R y l s k i e g o j e s t « z a n a d t o s p o k o j n a i j a s n a » - a s m a k a r t y s t y c z n y w y r o b i ł s o b i e p r z e w a ż n i e n a n a j l e p s z y c h w z o r c a c h r o s y j s k i e j p o e z j i k l a s y c z n e j ( P u s z k i n , F e t ) . P o e t a o d n a l a z ł s i e b i e , s t w o r z y ł p r a w d z i w e p o e z j e l i r y c z n e , j a s n e i p r o s t e s p o w i t e l e k k ą z a d u m ą , a l e p o z b a w i o n e j a k i e g o k o l w i e k r o z c z u l e n i a i m a z g a j s t w a ” . 5 T a k i c h w y p o w i e d z i m o ż n a b y p r z y t o c z y ć w i ę c e j i p o p r z e ć j e u t w o r a m i , w k t ó r y c h c z u j e s i ę k l i m a t p o e z j i P u s z k i n a . D o t a k i c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h u t w o r ó w , g d z i e „ r u s k i d u c h i R u s i ą p a c h n i e ” , g d z i e c z u j e s i ę p i l n ą l e k t u r ę P u s z k i n a , n a l e ż y p o e m a tN a sk ra ju la su
z p o d t y t u ł e mId y lla p is a n a o k ta w a m i,
g d z i e n i e m a c o p r a w d a b e z p o ś r e d n i e g o p o w o ł y w a n i a s i ę n a P u s z k i n a ( R y l s k i o d w o ł u j e s i ę d o M i c k i e w i c z a , G o e t h e g o , S o f o k l e s a , H a m s u n a i E d g a r a P o e g o , p o p r z e d z a s w ó j p o e m a t m o t t e m z W o l t e r a ) , a l e j e s t k l i m a t , o d w o ł a n i e s i ę d o o k t a w y , d o „ d n i r a d o ś c i i o b r a z ó w p e ł n y c h u r o d y ” , d o d o j r z a ł y c h m y ś l i , d o m a r z e ń b o h a t e r a p o e m a t u , k t ó r y[...] м ан др ує по морях
з улю блен ц ем п рем удрої Афіни;
Ш укає з Ф австом м олодощ ів шлях,
З О відієм сум ує на чуж ині
І Д он -К іхотів поділяє гнів
В борн і з ворож им племям вітряків.6
P o e t a d o s t r z e g a n i e b e z p i e c z e ń s t w o p o s ą d z e n i a g o o z a c h ł y s t y w a n i e s i ę c u d z y m i u t w o r a m i , o u p r a w i a n i e s z t u k i k o m p i l a t y w n e j , p o ż y c z o n e j . D l a t e g o t e ż z a s t r z e g a s i ę , ż e p r z y c a ł y m p o z o r n y m u l e g a n i u r o z m a i t y m w z o r c o m p o e t y c k i m o d a n t y c z n o ś c i p o w s p ó ł c z e s n o ś ć ( p a d a w t y m k o n t e k ś c i e n a z w i s k o O s k a r a W i l d e ’ a ) i d z i e w ł a s n ą d r o g ą , „ z a p o m n i a w s z y o m o d n y c h w y b r y k a c h i k r z y k a c h ” . P o e t a s t w i e r d z a z c a ł y m p r z e k o n a n ie m :4
„Літературно-науковій вістник”, t. 73, ks. 3, 1919, s. 341.
5 П. Филиппович,
Літературно-критичні статьі,
Київ 1991, s. 236.
6 М. Рильський,
Зібрання...,
t. 1, s. 67.
C z y t e l n i k u ! T a k i z e m n ie p o e t a , z e c h c ie j s ię n ie z ż y m a ć , N a w s z y s t k o s p o g lą d a m w ł a s n y m i o c z y m a ,
A n ie p r z e z p r y z m a t p o ż y c z o n e g o s z k ł a , - I w t y m z u p e łn ie j a n ie d o s t r z e g a m z ł a . 7 8
(przeł. Florian Nieuważny)
W t y m s a m y m 1 9 1 8 r o k u w p o e m a c i e
K ró le w n a
( z p o d t y t u ł e mF r a g
m en ty z n ie n a p isa n e j p o w ie ś c i
) d o s t r z e g a m y w a l k ę w e w n ę t r z n ą p o e t y i p o d m i o t u l i r y c z n e g o m i ę d z y j a s n o ś c i ą i c i e m n o ś c i ą , m i ę d z y t ę s k n o t ą a r a d o ś c i ą i s t n i e n i a . C h a r a k t e r y s t y c z n e , ż e j e d n o z d w ó c h m o t t w z i ę t e j e s t o d P u s z k i n a : „ Ż y ł n a ś w i e c i e r y c e r z b i e d n y : O n i m i e ł o d n o w i d i e n j e , n i e -g p o s t i ż i m o j e u m u ” . O d p o c z ą t k u l a t d w u d z i e s t y c h o b o k u s t a w i c z n i e w z n a w i a n e j l e k t u r y u t w o r ó w a u t o r aP o łta w y
M a k s y m R y l s k i w ł ą c z y ł s i ę a k t y w n i e d o p r a c y n a d p r z y s w a j a n i e m t w ó r c z o ś c i p o e t y c k i e j P u s z k i n a i w t e j d z i e d z i n i e d o k o n a ł o g r o m n i e d u ż o , p r z e ł o ż y ł , s k o m e n t o w a ł , w y d a ł d z i e s i ą t k i u t w o r ó w a u t o r aJ e ź d ź c a m ie d z ia n e g o
n a j ę z y k u k r a i ń s k i , t w o r z ą c n i e j a k o p o d r o d z e z r ę b y u k r a i ń s k i e j s z k o ł y t r a n s l a t o r s k i e j , k t ó r e j o d d z i a ł y w a n i e t r w a d o d z i s i a j . T e m a t w s z e l a k o : R y l s k i j a k o t ł u m a c z P u s z k i n a j e s t o g r o m n y i w y m a g a o d r ę b n e g o p o t r a k t o w a n i a . W i d o m y m z n a k i e m z a f a s c y n o w a n i a R y l s k i e g o P u s z k i n e m j e s t j e g o u s t a w i c z n e o d w o ł y w a n i e s i ę d o t w ó r c yF o n ta n n y B a c h c zy sa ra ju ,
j e s t d o b r z e o p a n o w a n e s t a ł e u ż y w a n i e p e w n y c h f o r m s t r o f i c z n y c h ( n a j a m b p r z e j ę t y z t r a d y c j i P u s z k i n o w s k i e j w s k a z y w a l i w s p ó ł c z e ś n i R y l s k i e m u k r y t y c y ) j a k o k t a w a c z y s o n e t . O k t a w a n a l e ż y d o n a j c z ę ś c i e j u ż y w a n y c h r o d z a j ó w s t r o f i c z n y c h z w ł a s z c z a w e w c z e ś n i e j s z y m o k r e s i e t w ó r c z o ś c i . O k t a w ą n a p i s a n e z o s t a ł y p o e m a t yC zu m a c y
( 1 9 2 3 ) ,S a szk o
( 1 9 2 8 ) , w i ę k s z o ś ć t o m u p o e z j iK ijó w
( 1 9 3 5 ) ,W ędrów ka w m ło d o ś ć
( 1 9 4 4 ) , n a w e t p e a n n a c z e ś ć s w o j e g o u k o c h a n e g o K i j o w a R y l s k i z a t y t u ł o w a łO k ta w y 9
D r u g ą u l u b i o n ą p r z e z R y l s k i e g o f o r m ą w y p o w i e d z i l i r y c z n e j , d o p r o w a d z o n ą p r z e z n i e g o d o p r a w d z i w e j m a e s t r i i , b y ł s o n e t . R z e c z c h a r a k t e r y s t y c z n a , ż e z c z t e r e c h s o n e t ó w P u s z k i n a u k r a i ń s k i p o e t a p r z e ł o ż y ł t r z y , a w p o l e m i c e o k o n i e c z n o ś c i i s t n i e n i a i k u l t y w o w a n i a s o n e t u w s p ó ł c z e ś n i e , w d w u d z i e s t y m w i e k u , o d w o ł y w a ł s i ę d o a u t o r y t e t u P u s z k i n a ,7 Ibidem, s. 69 i dalej - przekłady niepodpisane moje - F. N.
8 Ibidem, s. 335.
s t a w i a j ą c n a p o c z ą t k u
S on etu
z 1 9 5 1 r o k u m o t t o z p o e t y r o s y j s k i e g o -С у р о в ы й Д а н т не п р ези р а л со н ет а .
W u t w o r z e t y m R y l s k i p i s z e : W c z t e r n a ś c i e w e r s ó w u m ie j m o z ó ł s w ó j U ł o ż y ć , w ł o ż y ć m y ś l , n a t c h n ie n ie i b ó j I d o b r a t e r s t w a z e w o c h o c z y -I w ie d z , ż e r o z p a c z t w ą i ś m ie c h tw ó j w z n i o s ł y C z y t e l n i k p r z y j m i e d z i ś r a d o ś n ie , G d y w c z o r a j w d z i s i a j p r z e i s t o c z y s z . 10 11 T r z e c i s p o ś r ó dC ze rn ik ó w sk ic h so n e tó w
( 1 9 3 7 ) R y l s k i p o ś w i ę c i ł P u s z k i n o w i i S z e w c z e n c e ; M i c k i e w i c z a , S z e w c z e n k ę i P u s z k i n a w s p o m n i a ł w c y k l uM o r z e i sło w ik i
( 1 9 3 9 ) 11. O d w o ł a n i a , r e m i n i s c e n c j e p u s z k i n o w s k i e , c y t a t y z a u t o r aE u g en iu sza O n ie g in a
t o w a r z y s z ą t w ó r c z o ś c i R y l s k i e g o d o k o ń c a j e g o t r u d ó w i d n i i w n i k a j ą w t k a n k ę j e g o p o e m a t ó w , m . i n .W ędrów ki w m ło d o ść,
g d z i e j u ż w r o z d z i a l e p i e r w s z y m w s t r o f i e d w u d z i e s t e j d r u g i e j R y l s k i z h u m o r e m d a j e k o m e n t a r z - d y g r e s j ę : S t a r y m i ł o ś n i k o k t a w , d a łe m te w e r s y s k r o m n e W z o r e mBeniowskiego
iDomku w K ołom nie.’2
A w r o z d z i a l e p i ą t y m t e g o ż p o e m a t u
W ędrów ka w m ło d o ś ć
a u t o r p i s z ą c : W s z y s t k o to m a m w p a m ię c i i n ic s ię n ie w y s il a m , B o j a s n y h o r y z o n t o d k r y ł m i W e r g i l i , d a j e o d a u t o r s k i o d s y ł a c z d o s ł ó w P u s z k i n a : „ Л ю б л ю с м о и м М а р о н о м п о д я с н ы м н е б о с к л о н о м б л и з о з е р а с и д е т ь . ” 13 A w s p o m i n a j ą c p r z y j a c i e l a z e s z k o ł y , p ó ź n i e j s z e g o k o m p o z y t o r a D m y t r a R e w u c k i e g o , R y l s k i p r z y p o m i n a o j e g o r o l i i n s p i r a t o r a l e k t u r l i r y k i P u s z k i n a . U k r a i ń s k i p o e t a p i s z e b o w i e m : S ł o w a J u ż g u b i la s s w ó j p u r p u r o w y p ł a s z c z ” T y z a r o n ile ś w s e r c u n ie z a p o m n ia n y D m y t r z e , J a k r a d o ś ć i j a k ż y c i e . . . 1410 Ibidem, t. 4, s. 293.
11 Ibidem, t. 2, s. 304.
12 Ibidem, t. 3, s. 70.
13 Ibidem, s. 106.
14 Ibidem.
O s t a t n i , ó s m y r o z d z i a ł o m a w i a n e g o t u p o e m a t u R y l s k i e g o
W ęd ró w
k a w m ło d o ś ć
o t w i e r a s t r o f a , c a ł a z b u d o w a n a n a r e m i s c e n c j a c h w i e r s z a P u s z k i n a , n a c o w a u t o r s k i m p r z y p i s i e z w r a c a u w a g ę s a m R y l s k i . W i e r s z t e n t o g ł o ś n eP rzy p o m n ie n ie,
t ł u m a c z o n e n a j ę z y k p o l s k i p r z e z A d a m a M i c k i e w i c z a . R y l s k i , p o s t ę p u j ą c p o d o b n i e j a k P u s z k i n : I s e r d e c z n ie ż a ł u j ę , i g o r z k i e ł z y le ję , L e c z s m u t n y c h r y s ó w n ie z m y w a m .15 j e d n a k ż e p o l e m i z u j e z p o e t ą r o s y j s k i m : A l e s m u t n y c h r y s ó w n ie p r a g n ę o m y w a ć I , b ł o g o s ł a w i ą c , c ie b ie , z ie m io - m a t k o w z y w a m . 16 T a k i c h o d w o ł a ń , r e m i n i s c e n c j i , w t r ę t ó w i p o l e m i k j e s t w t w ó r c z o ś c i u k r a i ń s k i e g o p o e t y w i e l e , a ż d o k o ń c a j e g o ż y c i a . P o e z j a P u s z k i n a t o w a r z y s z y R y l s k i e m u w r ó ż n y c h s y t u a c j a c h i o k a z j a c h , j e s t c z ę s t o p r z y w o ł y w a n a , b y p o t w i e r d z i ć t a k i e c z y i n n e o c e n y z j a w i s k ż y c i a i p o s t ę p k i l u d z i . T a k n a p r z y k ł a d o p i s u j ą c s p o t k a n i e p o w r a c a j ą c e g o z z e s ł a n i a T a r a s a S z e w c z e n k i z a k t o r e m M i c h a ł e m S z c z e p - k i n e m , k t ó r y p r z y j e c h a ł z M o s k w y , ż e b y t o w a r z y s z y ć u k r a i ń s k i e m u p o e c i e w N i ż n i m N o w g o r o d z i e -S p o tk a n ie w N iżn im
( 1 9 4 9 ) R y l s k i p o k a z u j e a n a l o g i c z n e s p o t k a n i e A l e k s a n d r a P u s z k i n a z I w a n e m P u s z c z i n e m w e w s i M i c h a j ł o w s k o j e i p i s z e , j a k t o „ к о л о к о л ь ч и к н е б ы в а л ы й ” z a d z w o n i ł u o b u l i c e a l i s t ó w w u s z a c h , w z n i e c a j ą c w s p o m n i e n i a . N a r e m i n i s c e n c j a c h zJ e ź d ź c a m ie d zia n e g o
z b u d o w a n e s a w i e r s z eL en in g ra d ,
z a d e d y k o w a n y M i k o ł a j o w i T i c h o n o w o w i ( 1 9 4 3 ) ,L e n in g r a
d o w i
( 1 9 5 6 ) . W o s t a t n i m m a m y d o s ł o w n ą n i e o m a l ż e i n k r u s t a c j ę o k r e ś l e ń P u s z k i n a g r o d u P i o t r o w e g o : „ z w a r t y c h k s z t a ł t ó w ł a d ” , „ n a d b r z e ż n y g r a n i t ” , „ a d m i r a l i c k i e j i g ł y s z p i c ” ( w g t ł u m a c z e n i a J. T u w i m a ) z n a j d u j e o d z w i e r c i e d l e n i e w t e k ś c i e w i e r s z a u k r a i ń s k i e g o p o e t y : T w e g o d u m n e g o p ię k n a , ła d u N i e d a s ię z g łę b ić i z a p o m n ie ć , D o tw e g o ło n a , L e n i n g r a d z i e , r z e k i h is t o r ii m k n ą o g r o m n e .15 A. Puszkin,
Dzieła,
t. 1:
Wiersze,
Warszawa 1967, s. 392.
16 M. Рильський,
Зібранная...,
t. 3, s. 126.
B u d o w l e t w e d o s t o jn ie p r o s te , A d m i r a l i c k i e j ig ł y s z p i c I s t a t k i n ib y d o b r z y g o ś c ie Z e w s z ą d tu p ł y n ą w k łę b a c h m g ł y ... B ó l e m g łę b o k im s ię w o r a ł y D o s e r c a , k t ó r e z n u ż y ł c z a s . U l t r a m a r y n o w e k a n a ł y I la t a r ń w n ic h o d b it y b l a s k . 17 C i e k a w y m ś w i a d e c t w e m u s t a w i c z n e j o b e c n o ś c i P u s z k i n a w p o e z j i a u t o r a
W ędrów ki w m ło d o ś ć
s ą l i c z n e w i e r s z e w p r o s t m ó w i ą c e o P u s z k i n i e , j e m u p o ś w i ę c o n e lu b t e ż o d w o ł u j ą c e s i ę d o j e g o p o e t y c k i e j s c h e d y . O d n o t u j m y k i l k a t a k i c h , k t ó r e p o z w a l a j ą p o k a z a ć t w ó r c z e r o z w i n i ę c i e i d e i P u s z k i n a lu b t e ż s t a n o w i ą p o l e m i k ę b ą d ź r o z m o w ę z t w ó r c ąP o łta w y.
W c y k l u z 1 9 5 1 r o k uP o d r ó ż
j e s t w i e r s zD o m P u szk in o w sk i w O d essie.
U k r a i ń s k i p o e t a z a s t a n a w i a s i ę n a d d z i e j a m i O d e s s y w k o n t e k ś c i e f a k t ó w z b i o g r a f i i i t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a . D o m z w i ą z a n y z i m i e n i e m P u s z k i n a , z n i s z c z o n y p o d c z a s w o j n y i o d r e s t a u r o w a n y o b e c n i e , k o j a r z y s i ę R y l s k i e m u z c z y n a m i i s ł o w a m i p o e t y r o s y j s k i e g o , z „ p o m n i k i e m n ie t r u d e m r ą k c i o s a n y m ” , ź r ó d ł e m i n s p i r a c j i d l a m ł o d y c h p o e t ó w , k t ó r z y p r z y c h o d z ą d o P u s z k i n a p o p o r a d ę „ w d o b r e j c i s z y u r o c z y s t e j ” , „ J a k w s w o j e j s z t u c e m a j ą d o s i ę g n ą ć n i e s ł y c h a n e j p r o s t o t y ” . N a j c i e k a w s z e w s z e l a k o s ą t e w i e r s z e R y l s k i e g o , k t ó r e w b a r d z o o s o b i s t y s p o s ó b c h a r a k t e r y z u j ą j e g o s t o s u n e k d o P u s z k i n o w s k i e j s c h e d y , s t o s u n e k w s p ó ł c z e s n e g o p o e t y X X w i e k u d o s p u ś c i z n y k l a s y k a i t o k l a s y k a z n i e s w o j e j l i t e r a t u r y , k t ó r y w d u ż e j m i e r z e o k r e ś l i ł c r e d o p o e t y c k i e s a m e g o R y l s k i e g o . W t y m k o n t e k ś c i e w a r t o p r z y j r z e ć s i ę w i e r s z o w i u k r a i ń s k i e g o p o e t y t y t u ł e m i t r e ś c i ą n a w i ą z u j ą c e m u d o g ł o ś n e g oP o m n ik a
P u s z k i n a z 1 8 3 6 r o k u . O t o t e n s w o i ś c i e p o l e m i c z n y w i e r s z n a w i ą z u j ą c y d o p i e r w o w z o r u , l e c z m o d y f i k u j ą c y g o , z g o d n i e z w ł a s n y m p r o g r a m e m p o e t y c k i m : D ź w i g n ą ł e m p o m n ik s w ó j n ie t r w a ł y N i e z d u m n e j m ie d z i i n ie z m a r m u r u b r y ł,17 Ibidem, t. 4, s. 150-151.
U b o g ie s ł o w a m e , c o p a p ie r z a m ie s z k a ł y , P o k r y j e j u t r o p y ł. L o s n ie d a r o w a ł m i p o t ę g i w ie s z c z e j , N i e p r z y r z e k ł s ł a w y n i c o k o łu , I c z a s m n ie z m i e c i e j a k z p o la l i ś ć z e s c h ł y , N i b y k r u s z y n k i z e s to łu . I g d y w p r z y s z ł o ś c i ś w i a t o m n ie z a p o m n i, K t o ś , p r z e g l ą d a j ą c s t a r y c h k s i ą ż e k s to s , O d k r y j e m n ie p r z y p a d k ie m - t a k p o t o m n i M ó j s k r o m n y o d c z y t a ją lo s . I p o w ie : ż y ł i t w o r z y ł ; o b e lg i i p o c h w a ł y P r z y j m o w a ł - t a k i c h d z i w a k ó w j a z n a m s t u ... I m o ż e d o d a : l e c z w ż y c i u s w y m m a ły m N i e s ł u ż y ł n ig d y k ła m s t w u !
(przel. Jerzy Hordyński)18
T e n n a p i s a n y i o g ł o s z o n y w 1 9 2 9 r o k u w i e r s z n a l e ż y d o d ł u g i e g o c i ą g u u t w o r ó w a u t o t e m a t y c z n y c h o c h a r a k t e r z e p r o g r a m o w y m , w y r a ź n i e d z i ę k i w s z y s t k i m k o m p o n e n t o m n a w i ą z u j ą c y m d o P u s z k i n a i j e g o w i e r s z y o r o l i i p r z e z n a c z e n i u t w ó r c y , z a ś w i a d c z a j ą c y m o b e c n o ś ć p i e r w i a s t k a p u s z k i n o w s k i e g o w t w ó r c z o ś c i a u t o r a
J e s ie n i w H o ło s ije w ie
i p o k a z u j ą c y m j e d e n z w a r i a n t ó w t e j o b e c n o ś c i w o r y g i n a l n e j p o e z j i R y l s k i e g o . I n n y m s y g n a ł e m n a p r o w a d z a j ą c y m n a o b e c n o ś ć p i e r w i a s t k ó w p u s z k i n o w s k i c h w t w ó r c z o ś c i a u t o r aB łę k itn e j d a li
j e s t c z ę s t e s t o s o w a n i e e p i - g r a f ó w - m o t t a z p o e z j i P u s z k i n a . T a k i c h w i e r s z y w d o r o b k u R y l s k i e g o j e s t d u ż o . O t o k i l k a p r z y k ł a d ó w z e p i g r a f a m i z P u s z k i n a :W ędrów ka
( 1 9 3 6 ) ,Z w ie r sz y o P u szk in ie
( 1 9 3 8 ) ,G o rk i
( 1 9 3 8 ) ,P o d e s zc z u
( 1 9 4 7 ) ,P r z e d b u rzą
( 1 9 5 5 ) ,P ra c o w n ik w in n ic y
( 1 9 5 5 ) ,B a b ie la to
( 1 9 5 6 ) ,Trzy
d zie w c zy n y
( 1 9 5 6 ) . W i e r s zP u szk in
( 1 9 6 2 ) p o p r z e d z a m o t t o z d z i e n n i k a o r m i a ń s k i e g o p o e t y E g i s z e C z a r e n c a : „ K i e d y c z a s e m n a c h o d z i m n i e s m u t e k i k i e d y z m ę c z o n y c h c ę s o b i e d o g o d z i ć j a k ą ś s z c z e g ó l n ą p o c i e c h ą , w t e d y z a m y k a m d r z w i s w o j e g o p o k o j u , k ł a d ę s i ę i z a c z y n a m c z y t a ć P u s z k i n a ” . P o w y ż s z e p r z y k ł a d y s w o i s t e g o „ p u s z k i n o f i l s t w a ” M a k s y m a R y l s k i e-18 Ibidem, t. 1, s. 288.
g o m u s z ą m i e ć j a k i e ś u z a s a d n i e n i e n i e t y l k o w u r z e c z e n i u t w ó r c z o ś c i ą a u t o r a
R u sła n a i L u d m iły ,
a l e t a k ż e , i t o d a s i ę z a o b s e r w o w a ć , w p e w n y c h w s p ó l n y c h c e c h a c h o s o b o w o ś c i p o e t y c k i e j o b u t w ó r c ó w , u w z g l ę d n i w s z y , o c z y w i ś c i e , c z a s , m i e j s c e , r a n g ę i o d r ę b n o ś ć k a ż d e g o z n i c h . W w i e r s z uP r z e d b u rzą
z 1 9 5 5 r o k u m a m y m o t t o z w i e r s z a P u s z k i n aZ naki
( 1 8 2 1 ) , k t ó r e w p r z e k ł a d z i e M i e c z y s ł a w a J a s t r u n a b r z m i t a k : „ S t a r a j s i ę r o z e z n a w a ć l i c z n e z n a k i ś w i a t a ” . O t ó ż n a w e t w p o e z j i ( n i e t y l k o w ż y c i u - b y ł w s z a k z a w o ł a n y m m y ś l i w y m i w ę d k a r z e m ) R y l s k i o d z n a c z a ł s i ę n i e b y w a ł ą s p o s t r z e g a w c z o ś c i ą i u m i a ł j a k m a ł o k t o p r z e k a z y w a ć „ o c z a r o w a n i e m i ł y m i d r o b i a ż d ż k a m i ” . W y s t a r c z y s i ę g n ą ć d o p o e m a t ó wSaszko, C zu m acy, W ęd ró w k a w m ło d o ść,
a b y s i ę o t y m p r z e k o n a ć . S t ą d t e ż z a m i ł o w a n i e R y l s k i e g o d o r e a l i ó w , d r o b i a z g ó w ż y c i a , d o r o z m a i t y c h k u r i o z a l n y c h f a k t ó w i z d a r z e ń , s t ą d t e ż o g r o m n e o c z y t a n i e w l e k t u r z e p o z o r n i e n i c w s p ó l n e g o n i e m a j ą c e j z p o e z j ą , c o w y j a w i a s i ę z w ł a s z c z a w u k o c h a n y c h p r z e z R y l s k i e g o d y g r e s j a c h , o d s y ł a c z a c h , z d a n i a c h w t r ą c o n y c h e t c . , a t o p r z e c i e ż r z u c a s i ę w o c z y r ó w n i e ż w t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a , w y s t a r c z y o d w o ł a ć s i ę d oD om ku w K o ło m n ie
c z yE u g e n iu sza O n iegin a.
P o w y ż s z e „ o c z a r o w a n i e m i ł y m i d r o b i a ż d ż k a m i ” w y n i k a p r z e c i e ż z w i t a l n o ś c i o b u p o e t ó w , z i c h z a k o c h a n i a w ż y c i u , w z i e m i , w l u d z i a c h , o c z y m w p r z y p a d k u M a k s y m a R y l s k i e g o m o ż e ś w i a d c z y ć w i e l e u t w o r ó w o d p o c z ą t k u o p o s m a k u n a w e t h e d o n i s t y c z n y m a ż d o l i r y k i z t o m ó w
Z g r a ja żu ra w i
( 1 9 5 9 ) c z y wC ien iu sk o w ro n k a
( 1 9 6 1 ) , p e ł n e j z a f a s c y n o w a n i a p i ę k n e m p r z y r o d y , s z t u k i , p e ł n e j r o z w a ż a ń o s e n s i e ż y c i a i p r z e m i j a n i u , o p o t r z e b i e d o ś w i a d c z e n i a , a b y c z u ć s i ę p e ł n o w a r t o ś c i o w ą i s t o t ą . O t y m m i ę d z y i n n y m i m ó w i w i e r s zD w ie e le g ie i lek k a s a ty r a
( 1 9 6 1 ) , g d z i e w y p o w i a d a p r a w d z i w y h y m n ż y c i a i ż a l , ż e o n o t a k s z y b k o p r z e m i j a . A j e s z c z e w 1 9 3 9 r o k u w w i e r s z uL ist d o z a g u b io n e j a d r e sa tk i
p o e t a p i s a ł : J a k i e t a m ł z y ! C h m u r j a s k ó ł c z y c h m r o w ie P ły n ę ło n a d n a m i, m g łą d a li z a s n u t e , I w ie r z y ł e m , ż e t y lk o p o to c z ł o w i e k o w i , B y r a d o ś ć u w y p u k l i ć , t o w a r z y s z y s m u t e k .19 P r z y p o m n i j m y , ż e „ P u s z k i n n a u c z y ł s i ę i n a u c z y ł i n n y c h d o s t r z e g a ć p i ę k n o w r z e c z a c h p r o s t y c h . [. ] P u s z k i n b y ł o b d a r z o n y n a z b y t z d r o w ą19 Ibidem, t. 2, s. 319.
n a t u r ą , ż e b y d o z n a w a ć p r a w d z i w e j r o z k o s z y w w y n a t u r z o n y m p o c z u c i u p i ę k n a ” .20 T o s a m o m o ż n a p o w i e d z i e ć o R y l s k i m . K o l e j n y m r y s e m o s o b o w o ś c i R y l s k i e g o b y ł b r a k i n d y w i d u a l i s t y c z n e j i z o l a c j i w o b e c o t o c z e n i a o r a z b r a k u c z u c i a z a z d r o ś c i - d o b r y , ż y c z l i w y s t o s u n e k d o w s p ó ł c z e s n y c h p i s a r z y , p r z y j a c i ó ł , z n a j o m y c h . W y s t a r c z y w t y m k o n t e k ś c i e w s p o m n i e ć o b s z e r n ą s w o i s t ą „ a n t o l o g i ę ” p r z y j a ź n i o b u p o e t ó w c z y w i e r s z e
Z n ow u o d w ie d ziłe m ó w k ą t z a p a d ły
( 1 8 3 5 ) iJ a k
za p o m n ie ć ...
( 1 9 5 9 ) , g d z i e o b a j - j e d e n p o n a d s t o d w a d z i e ś c i a l a t p ó ź n i e j - p r z y w i t a j ą „ p l e m i ę m ł o d z i e ń c z e , n i e z n a j o m e ” . R y l s k i w y r a z i t o t a k :Żal je st nam przeszłości, rzecz to znana,
A le teraźniejszość też przeminie...
Niechaj temu język kołkiem stanie,
Kto czas w iosny chciałby przekląć w zim ie!21
P a r a l e l e m o ż n a k o n t y n u o w a ć w r ó ż n y c h a s p e k t a c h - o s o b o w o ś c i o w y m , a r t y s t y c z n y m , m o ż n a - i t o z n ó w j e s t t e m a t d o o s o b n e j r o z m o w y - p o r ó w n y w a ć „ g o s p o d a r s t w o p o e t y c k i e ” ( W . C h o d a s i e w i c z ) o b u p o e t ó w , i c h p r e d y l e k c j e d o p o s z c z e g ó l n y c h t r o p ó w , a s p e k t ó w j ę z y k a p o e t y c k i e g o , m o ż n a - i t u k i l k a s p o s t r z e ż e ń n a k o n i e c - p o k a z y w a ć b l i s k o ś ć P u s z k i n a i R y l s k i e g o w r o z u m i e n i u r o l i a r t y s t y , p o e t y , t w ó r c y . W
E ch u
( 1 8 3 2 ) P u s z k i n a m a m y p a r a l e l ę m i ę d z y e c h e m a p o e t ą . P o e t a p o d o b n i e j a k i e c h oN a każdy dźwięk
W powietrzu pustym budzi wtór,
O dgłosu jęk.
Odpowiedź ślesz na każdy głos,
Sam o - bez echa... Twój to trud
I twój, poeto, los!
(przeł. Julian Tuwim)22
O w z n i o s ł y m p o w o ł a n i u p o e t y m ó w i ą w i e r s z e R y l s k i e g o o d l i r y k u
K o c h a j p r z y r o d ą n ie j a k o s y m b o l
( 1 9 1 1 ) ,P o e to ! S ę d z ią n a d s o b ą b y ć m u
s is z
( 1 9 2 2 ) ,J a k m y ś liw ie c d o ś w ia d c zo n y
( 1 9 2 5 ) ,C h c e sz epoki, c o s p o k ó j
20 Б. Томашевский,
Пушкин,
ks. 2, Москва 1961, s. 539.
21 M. Рильський,
Зібрання
..., t. 4, s. 215.
p o d a r u je d u szy ?
( 1 9 2 7 ) p o t o mH o ło sije w sk a j e s i e ń
( 1 9 5 9 ) i w i e r s zP u szk in
( 1 9 6 2 ) . Ł ą c z y R y l s k i e g o z P u s z k i n e m w i e l e : a m a l g a m a t p o w a g i i l e k k i e j , u ś m i e c h n i ę t e j k p i n y , a u t o i r o n i a p e ł n a h u m o r u , p e ł n a w y z n a ń o w ł a s n y c h s ł a b o ś c i a c h , „ g r z e c h a c h ” , u m i e j ę t n o ś ć o p e r o w a n i a d o w c i p e m i c o n a j w a ż n i e j s z e - c z ł o w i e c z e ń s t w o o r a z o r g a n i c z n a n a t u r a l n o ś ć i p r o s t o t a . T e c e c h y p o d k r e ś l a ł z r e s z t ą R y l s k i w a r t y k u l eR o s ji m iło ś ć o d w ie c zn a
( 1 9 4 9 ) . W a r t y k u l e - a n k i e c i eP u szk in w m o je j p r a c y litera c k iej,
o d w o ł u j ą c s i ę d o s w o i c h u l u b i o n y c h p o e t ó w , k t ó r z y t o w a r z y s z ą m u p r z e z c a ł e ż y c i e ( a b y l i t o M i c k i e w i c z , P u s z k i n i S z e w c z e n k o ) , p i s a ł : „ O d t y c h g e n i u s z y u c z y ł e m s i ę - u c z ę s i ę i t e r a z - p r o s t o t y , j a s n o ś c i , e k o n o m i i ś r o d k ó w w y r a z u a r t y s t y c z n e g o , a n a j w a ż n i e j s z e - m i ł o ś c i O j c z y z n y , m i ł o ś c i c z ł o w i e k a . N i e m n i e s ą d z i ć o t y m , j a k i z e m n i e u c z e ń ” .23 W s p o m n i e ć n a l e ż y j e s z c z e o t y m , ż e s p o ś r ó d t r z e c h w i e s z c z ó w s ł o w i a ń s k i c h , k t ó r z y r z e c z y w i ś c i e t o w a r z y s z y l i R y l s k i e m u p r z e z c a ł e ż y c i e , P u s z k i n b y ł t y m , k t o p o z w a l a ł n a i r o n i c z n ą a u t o o c e n ę w ł a s n e g o d o r o b k u . W w i e r s z uN ie w c ze sn a liry k a
z 1 9 3 6 r o k u p i s a n e g o w t r a k c i e t ł u m a c z e n i a p o e m a t uE u g en iu sz O n ieg in
M a k s y m R y l s k i k o n s t a t u j e :Przede mną leży Puszkina
Eugeniusz.
T o stw orzył człow iek m yślą sw oją ostrą.
T o nie są bzdury, w ięc utwór ten ceń ju ż
I sw e triumfy pieskie nieco poskrom!
Cóż! M uzie dań spłaciłem w zgrabnym słow ie.
K ończę liry czną sw oją krzątaninę
Starym i bardzo dosadnym przysłowiem:
Sekunda - uciechy, a pracy - godzinę.
(przeł. Włodzimierz Słobodnik)24
I j u ż n a s a m k o n i e c t y c h r o z w a ż a ń o p i e r w i a s t k a c h p u s z k i n o w s k i c h w t w ó r c z o ś c i M a k s y m a R y l s k i e g o n a l e ż y b e z w z g l ę d n i e w s p o m n i e ć o f e t y s z u p r a c y i p r a c o w i t o ś c i , k t ó r y p r z e c i e ż ( u k r y w a j ą c t o s k r z ę t n i e ) k u l t y w o w a ł P u s z k i n , a u k r a i ń s k i p o e t a p o d n i ó s ł r ó w n i e ż d o r a n g i e s t e t y c z n e g o i d e a ł u , u c i e l e ś n i o n e g o w s y m b o l a c h r ó ż y i w i n a :
23 M. Рильський,
Зібрання...,
t. 14, s. 40.
24 Ibidem, t. 2, s. 298.
Kocham swój trud - tw órczości źródło mojej,
M uzykę, której serce jest niesyte.
M a zatem szczęście ludzkie skrzydeł dwoje:
R óże i w ino - piękno i pożytek.
(przel. Eugeniusz Żytomirski)25
Z t y c h d w ó c h i d e a ł ó w w y r o s ł a o g r o m n a p r a c a M a k s y m a R y l s k i e g o w d z i e d z i n i e p r z y s w o j e n i a U k r a i ń c o m c a ł e g o d o r o b k u P u s z k i n a w p r z e k ł a d a c h i z j e g o k o m e n t a r z a m i , c o n ie o m i e s z k a ł p o d k r e ś l i ć w y b i t n y w s p ó ł c z e s n y R y l s k i e m u p o e t a P a w ł o T y c z y n a w s w o i m p r z e m ó w i e n i u j u b i l e u s z o w y m w 1 9 4 9 r o k u . 26 D z i ę k i r e a l i z a c j i t y c h i d e a ł ó w , w k t ó r y c h j e s t p r z e c i e ż c z ą s t k a P u s z k i n o w s k i e g o g e n i u s z u , w y k r y s t a l i z o w a ł a s i ę i u g r u n t o w a ł a w y s o k a r a n g a p o e t y c k a R y l s k i e g o w l i t e r a t u r z e u k r a i ń s k i e j .
!["Rosyjski Pietruszka czy teatr lalkarskiego mimu?", Henryk Jurkowski [w:] "W świecie pieśni i bajki", Wrocław-Warszawa-Kraków 1969 : [recenzja]]()