C z ę ś ć í
METODYKA ANALIZY RELACJI W YNA G R O D ZEŃ
1. W PROW ADZENIE
D ochody z p ra c y stan o w ią sum ę w pływ ów , szczególnie pieniężnych, p rac o w n ik a w zw iązku z w y k o n y w a n ą przez niego p rac ą p ro d u k cy jn ą
i niep ro d u k cy jn ą.
W lite ra tu rz e przedm iotu, ja k i spraw ozdaw czości GUS, dochody z p ra c y uto żsam ian e s ą z reg u ły z w y n ag ro d zen iem za p r a c ę 1. Sum a w y n a g ro d zeń za p ra c ę nie w y c z e rp u je je d n a k całości dochodów p ra c o w nika. Są one bow iem zw iększane pqprzez udział p rac o w n ik ó w w św ia d -czeniach so cjaln o -b y to w y ch zakładów p racy . Stąd też p rzy ję to , że na
dochody z p ra c y 2 p rac o w n ik ó w z a tru d n io n y c h w p rzem yśle w je d n o s t-kach g o sp o d a rk i p ań stw o w ej (pozostających w sto su n k u p racy ) sk ła d ają się z reg u ły p łace o raz u p raw n ie n ia do św iadczeń so cja ln y ch dla p ra c u -jąceg o i jego ro d zin y 3.
1 D o o g o ln y c h d o c h o d ó w z ty tu łu p racy za licza się w y n a g ro d ze n ia za prace o b ję te fu n d u szem płac oraz z a siłk i. W y n a g r o d z e n ia za p racę o b ejm u ją w s z y s tk ie w y p ła ty p ie n ię ż n e oraz w a r to ść św ia d c z e ń w natu rze z a lic za n e do fu n d u szu płac n ie z a le ż n ie od źró d eł fin a n s o w a n ia ty c h w y p ła t i św ia d cz e ń . N a to m ia st do w y n a gro d z en ia za p racę n ie za licza się m. in. w y p ła t n a le ż n y c h p ra c o w n ik o m ze śr o d k ó w u b e z p ie c z en ia s p o łe c zn eg o , w y d a tk ó w o ch a ra k te rz e św ia d c z e ń s o c ja ln y c h i b y -to w y c h na r zecz p r a c o w n ik ó w i ich rodzin . Zob. Z a s a d y m e t o d y c z n e s t a t y s t y k i p r z e m y s ł u , „ Z e sz y ty M e to d y c z n e GUS" 1979, nr 31.
2 P rzed m iotem z a in ter es o w a n ia p o z o sta ją tu d o c h o d y z pracy, sta n o w ią c e sk ła d n ik c a łk o w ity c h d o c h o d ó w lu d n o śc i, k tó re o k r e ś lo n e są p on ad to p rzez in n e w y n a g r o d zen ia (z w ła szcza za p racę na r a ch u n ek w ła s n y oraz w y n a g r o d z e n ia w g o sp o -d a r stw a ch s p ó ł-d z ie lc z y c h ), -d o c h o -d y p ły n ą c e z n ie k o n tr o lo w a n e j r e-d y stry b u c ji m ię -d zy o b y w a te la m i itp., a ta k ż e p rzez fu n d u sz św ia d c z e ń na rzecz lu d n o ści.
3 D o o g ó ln y c h d o c h o d ó w z p racy sta ty s ty k a GUS za lic z a ta k ż e za siłk i w y p ła c a n e p ra co w n ik o m za tru d n io n y m w p r z ed się b io r stw ie ze śr o d k ó w u b e z p ie c z e n ia s p o -łe c z n e g o ZUS. W p ro w a d zo n y c h b ad an iach z a siłk i te (w y r ó w n a w c ze , p o r o d o w e, m a c ie r z y ń s k ie, o p ie k u ń c z e itp.) n ie będą brane p od u w a g ę, p o n ie w a ż z a sa d y ich
T e dw a ro d zaje dochodów , choć teo re ty c z n ie p o d p o rzą d k o w an e ró ż -n y m celom — co w y raża się w ró ż-nych k ry te ria c h ich podziału w edług ilości i jak o ści p ra c y oraz w edług p o trzeb — m ają w spólną fu n k cję ko n su m p cy jn ą. Poziom ko n su m p cji każd eg o p rac o w n ik a u zależniony je s t w ten sposób częściow o od je g o in d y w id u aln ej efektyw ności, a czę-ściow o od jeg o potrzeb. N ależy zw rócić uw agę, że p o lity k a płac, ja k i działalność so cjaln a u k ie ru n k o w a n a na p o jed y n czeg o p rac o w n ik a w rzeczyw istości w p ływ a na sta n d a rd życia jeg o rodziny.
P o d staw o w ą sp ra w ą w p o lity ce płac je s t stw o rzen ie m echanizm ów ścisłeg o po w iązan ia p ła c y z w y nikam i p ra c y — n a p o d sta w ie zasady podziału w edług ilości i jak o ści p ra c y — bez w zględu na w ysokość dochodów z tego ty tu łu p rz y p a d a ją c y c h n a członka rodziny p rac o w -nika. P o lity k a so cjaln a n a to m ia st p o w inna zm ierzać do zm inim alizow an ia różnic alizow poziom ie życia poprzez sy stem śalizow iadczeń so cja ln o b y -tow ych.
O b o w iązu jącą zasad ą pow inno być zróżnicow anie płac zgodnie z e fe -k ty w n o śc ią p ra c y z a tru d n io n e g o o raz odpow iednio — zróżnicow ani^ św iadczeń socjaln y ch , zgodnie z in te n sy w n o śc ią potrzeb. J e d n a k uw zg lędn ien ie w ram a ch dochodów z p ra c y płac i św iadczeń so cjaln y ch p o -d y k to w a n e zo stało faktem , że w p e w n y c h w a ru n k a c h — najczęściej, g-dy ilość i jak o ść św iadczeń w iązana je s t z w y nikam i ekonom icznym i p rz e d -siębiorstw — oba te ro d zaje dochodów są e le m en te m system u z a rząd za-n ia i p e łza-n ią fu za-n k cję m o ty w acy jza-n ą. W a rto tak że zw rócić u w ag ę za-n a szcze-g ó ln y c h a ra k te r z a k ła d o w y c h św iadczeń so cjalnych, p o leszcze-g a jąc y c h na tym , że ic h w y znacznikiem je s t w p ew n ej m ierze — p rzy n a jm n ie j p o ś re -dnio — zależność od p ra c y 4.
U jęcie dochodów z p ra c y w form ie płac i m a te ria ln y c h św iadczeń so cja ln y ch w y m ag a sp recy zo w an ia treści ty c h pojęć.
P łace — tra k to w a n e w szerokim u jęc iu — p rzy jm u ją p o stać w y p ła t p ien ię żn y c h o raz w arto ść św iadczeń w n a tu rz e zaliczanych do funduszu płac, w tym osobow ego, bezosobow ego funduszu płac i zakładow ego funduszu nagród, a także n a g ró d i p rem ii w y p ła c a n y c h poza plan em funduszu płac o ra z ze środków n ie o b jęty c h funduszem płac (załącznik 1).
U p ra w n ie n ia do św iadczeń so cja ln y ch d la p ra c u ją c e g o i jeg o rodziny o k reślo n o ja k o p o zapłacow e dochody z p ra c y . W zak ład o w y m sy stem ie św iadczeń so cja ln y ch w yró żn ia się św iadczenia w p o staci dóbr i usług
p rzy zn a w a n ia są je d n o lite p rzy n a jm n iej w p r z e m y śle o ra z ich w y s o k o ś ć n ie jest zw ią za n a z rod zajem w y k o n y w a n e j pracy, a ze sta n em ro d zin n y m c z y s z c z e g ó ln y m i p rzyp ad k am i lo so w y m i.
4 Ja k o w y z n a c z n ik fu n d u szó w sp o łe c z n y c h s p o ż y c ia przyjm u je s ię b e z e k w iw a le n t- n o ś ć św ia d c z e ń i w z a sa d z ie ich n ie z a le ż n o ść od p racy o ra z je d n o z n a c z n o ść ad resata, do k tó r e g o są o n e sk ie r o w a n e .
o trzy m y w an e b ezp łatn ie iub ulgow o o raż św iadczenia pien iężn e w z a -k resie:
— och ro n y zdrow ia, — k u ltu ry i ośw iaty,
— opieki i w ychow ania dzieci (żłobki, przedszkola, kolonie, obozy), — żyw ienia w stołów ce,
— w y p oczynku (w czasy lecznicze i w ypoczynkow e, w ycieczki, o g ró d -ki działkow e),
— finansow ej pom ocy m ieszkaniow ej,
— zapom óg bezzw rotnych, w tym pom oc dla m łodych m ałżeństw , — im prez okolicznościow ych.
W dochodach z p ra c y należy ro zp a try w a ć tak że w pływ y w y n ik a ją ce m. in. z p ew n y c h p rzy w ilejó w w u zy sk iw an iu dóbr i usług, np.: w y ja zdy zagraniczne, m ożliw ość zakupu p ro d u k tó w przez siebie w y tw o rz o
-nych.
Poziom dochodów z p rac y je s t w ynikiem o d d ziały w an ia ró żn o ro d -n y c h przyczy-n, zw a-nych czy-n-nikam i róż-nicow a-nia. C zy-n-niki te d zła ją ja k o re z u lta t fu n k cjo n o w an ia o k re ślo n y c h m echanizm ów rozum ia-n y c h zarów ia-no ja k o zespół w sp ó łp ra c u jąc y c h ze sobą części składow ych, ja k i n a stę p u ją c e po sobie w pew nej k o lejn o ści stany, pro cesy , zjaw i-ska. W o d n iesien iu do czynników ró żn ic u ją c y c h w y n ag ro d zen ia są to, najo g ó ln iej, e le m en ty sy stem u ekonom iczno-finansow ego gospodarki, bądź też zjaw iska ekonom iczno-społeczne i organ izacy jn e.
W y w ażen ie w arto ści poszczególnych czynników różnicow ania, a zw łszcza m echanizm ów ich p o w staw an ia m a n iew ątp liw ie zasadnicze zn a-czenie dla p ro b le m aty k i rela cji płac i dochodów z p racy . D latego też p o d jęte badania stan o w ią próbę u sta le n ia czynników różnicow ania płac i dochodów z p rac y oraz siły ich w pływ u, a także próbę o c e n y m ech a-nizm ów stan o w iący ch źródło tych czynników z p u n k tu w idzenia m ożli-w ości ste ro ożli-w a n ia nimi.
Z p u n k tu w idzenia tak po staw io n eg o celu p ra c y p rz y ję te na w stęp ie o k reśle n ie dochodów z p ra c y — dzielące te dochody na p łace oraz św iadczenia so cjaln e — narzu ca o d ręb n e p odejście badaw cze do ty ch dw óch p o d staw o w y ch grup dochodów .
2. CZYNNIKI R Ó ŻN IC O W A N IA PŁAC
P unktem w y jścia p o zo staje założenie, że w ysokość p łac o sta te c z -n y c h w sferze p ro d u k cy j-n e j je s t w y-nikiem w ieloszczeblow ego procesu p rzeb ieg ają ce g o m iędzy c e n tra ln y m organem k ieru jąc y m p o lity k ą płac,
p rzed sięb io rstw am i i pracownikami®. W rez u lta c ie w ięc p la c e k sz ta łtu ją się pod w p ły w em p rzy n a jm n ie j trz e ch zasad n iczy ch g ru p czynników :
1) p re fe re n c ji szczebla c e n traln e g o dla w y b ra n y c h dziedzin g o sp o -darki,
2) m otyw ów p o stęp o w an ia kiero w n ictw a p rze d sięb io rstw a w y n ik a -ją c y c h m. in. z system u zarządzania, m echanizm u za tru d n ie n ia i k sz ta łto w an ia funduszu płac, u w a ru n k o w a ń p ro cesu w y k o n y w a n ia planu, s y -tu acji na ry n k u p ra c y itp.,
3) cech p ra c y — w yd ajn o ść in d y w idualna, odpow iedzialność, u c ią -żliwość, złożoność w iążąca się z w ym aganiam i k w alifikacyjnym i.
W y m ienione czynniki dotyczą podziału funduszu płac, n a to m ia st innym zag adnieniem je s t m echanizm tw orzenia tego funduszu.
W b a d a n ia c h p rz y ję to k oncepcję, że podstaw o w ą sp ra w ą w p o lity ce p ła c je s t stw o rzen ie m echanizm ów ścisłego po w iązan ia p łacy z w y n ik a -mi p ra c y . O ile p łaca je s t je d n ą z form w y n ag ro d zen ia za pracę, to je j w ysokość zależy w łaśn ie od sam ej p ra c y i je j efektów .
Przedm iotem b a d a n ia p o z o staje w pływ u sta lo n y c h w yżej czynników na w ysokość p łac — ze szczególnym uw zględnieniem m echanizm u ich po w sta w a n ia — w p rz e k ro ju m iędzygałęziow ym przem ysłu. Chodzi tak że o u sta le n ie stopnia zbieżności m iędzy założeniam i c e n tra ln e j poli ty k i płac a oddolnym m echanizm em podziału. W tym celu analizę kor
c e n tru je się na:
1) zasa d a c h różnicow ania płac p rz y ję ty c h w u k ład a c h zbiorow ych p rac y , sy ste m ac h taryfow ych, reg u la m in a ch prem iow ania, p rzep isac h i u sta le n ia c h , b ę d ący ch w yrazem p ro w adzonej przez szczebel c e n tra ln y (państw o i zw iązki zaw odow e) p o lity k i w dziedzinie różnicow ania płac;
2) w yso k o ści rzeczy w isty ch p łac in d y w id u aln y c h w y ty p o w a n y c h do b a d ań praco w n ik ó w : b ad an ie w e w n ętrzn ej s tru k tu ry rzeczy w isty ch p łac in d y w id u aln y c h um ożliw iające u sta le n ie czynników różnicow ania płac,
a tak że m echanizm i ich źródła po w staw an ia;
3) a n a liz ie zbieżności płac rze c z y w isty c h i tary fo w y ch ; u s ta le n ie c zynników różn ico w an ia p łac w y n ik a ją c y c h z:
— założeń o rg an ó w cen traln y ch , w tym w pływ u n e g o cja cji m iędzy w ładzam i państw ow ym i i zw iązkow ym i;
— re a k c ji p rze d sięb io rstw na zasto so w an e narzędzia podziału oraz n a s y tu a c ję na ry n k u p racy , u w aru n k o w a n ia w y k o n y w a n ia p lan u itp.;
— {w stępow ania sam ych pracow ników .
P u n k tem w y jśc ia do b a d a ń re la c ji p łac są zasad y różnicow ania płac
s P rz y jęte z a ło ż e n ia jak i p r e ze n to w a n e h ip o te z y b a d a w c ze o p a rto w du żej m ie -rze na w y n ik a c h bad ań te j p ro b lem a ty k i z a w a rty c h w ro zp ra w ie J. A n d r у с z, M i ę d z y g a ł ę z i o w e r e l a c j e p la c w z a w o d a c h je d n o im i e r tn y c h a r y n e k p r a c y w r e g i o n i e w y s o k o u p r z e m y s ł o w i o n y m .
u sta lo n e przez szczebel c e n tra ln y przy udziale zw iązków zaw odow ych. U kłady zbiorow e p racy, sy stem y taryfow e, in n e p rzep isy i reg u lam in y stan o w ią p odstaw ę u sta le n ia w ysokości i w e w n ętrzn ej s tru k tu ry w y n a -g rodzenia m ożliw e-go do u z y sk an ia przez praco w n ik ó w za tru d n io n y c h w ró żn y ch g a łęziach p rzem ysłu z p u n k tu w idzenia ró żn ic u ją c y c h je przyczyn. U jęcie tak ie pozw oli na o c e n ę system u taryfow ego, ja k i p r e -fere n cji szczebla cen traln eg o , a także na an alizę w p ły w u n e g o cja cji w ładz ze zw iązkam i zaw odow ym i w z a k re sie u sta la n ia w ysokości płac.
Dalszą, b ard ziej w n ik liw ą o cen ę system u taryfow ego, jak o p o d sta w o -w ego m echanizm u różnico-w ania płac, um ożli-w i b adanie rzeczy-w istych p łac indyw idualnych. W tym celu n ależy p rzep ro w a d z ić a n alizę w dw óch
etapach.
1. Z badanie stru k tu ry w szy stk ich z a tru d n io n y c h praco w n ik ó w na b a -d a n y c h stan o w isk ach w e-dług k a te g o rii osobistego zaszereg o w an ia w celu u z y sk an ia p rze w id y w an ej i rzeczy w istej liczby k a te g o rii o so bistego zaszeregow ania. Znajom ość tego stan u pozw oli ocenić m ożliw ości gosp o daro w a n ia k adram i z p u n k tu w idzenia aw an sow ania, d o sk o n alen ia k w a -lifikacji itp. D otychczasow y s ta n b a d ań w tym z a k re sie św iadczy, że n ajniższe k a te g o rie n ie są w y k o rz y sta n e , n ato m ia st w k a te g o ria c h w y ż -szych i n ajw y ższy ch z a tru d n io n a je s t w iększość pracow ników , d latego
też p rz y ję to stan o w isk o o konieczności zw iększenia rozpiętości płac z a -sa d n iczy ch (rozpiętości tab el płac), chociaż p ro w ad zo n e b ad an ia m ają tę hipotezę jeszcze raz potw ierdzić. N ależy także zw rócić uw agę, ja k ie p o d staw o w e czynniki rzu tu ją na taki stan: czy je s t to re z u lta t sy tu a c ji na ry n k u p ra c y (brak k a d r w o k reślo n y c h zaw odach, chęć zapobieżenia fluktuacji), d o p ły w u śro d k ó w na płace, sy stem u zarządzania, czy u w a
-ru n k o w ań w y k o n y w a n ia zadań itp.
2. A naliza w o d n iesie n iu do sta ły c h e le m en tó w p łac o raz p łac o g ó -łem o trzy m y w an y ch fak ty czn ie przez in d y w id u aln y ch pracow ników . M a-jąc na uw ad ze konieczność zm niejszania ro zp ięto ści płac całkow itych, celow e je s t zbadanie szczególnie sk ładników ruchom ej części płac, w k tó -rej z n ajd u ją w yraz: o rg an izacja p ra c y (godziny nadliczbow e, norm y z p u n k tu w idzenia ich popraw ności), o rg an iz acja p łac (form y i te c h n i-k i płacow e, sy tem y prem iow ania).
W tym z a k re sie należy ustalić, ja k ie m echanizm y, d z ia łają w p rz e d siębiorstw ie, sk ła n ia ją za ró w n o kiero w n ictw o przed sięb io rstw do sto so w an ia o k reślo n y ch czynników różnicow ania płac, ja k i sam ych w y k o -naw ców do o k reślo n e g o p o stęp o w an ia w p ro cesie p racy.
T ak ie p o d ejście badaw cze um ożliw i o cenę sto p n ia rozbieżności płac rzeczy w isty ch z taryfow ym i. W tym z a k re sie p re z e n tu je się hipotezę, że p łace rzeczyw iste w zasadniczy sposób o d b ieg ają od p łac taryfow ych, p rzy czym je s t to w y n ik w e w n ętrzn ej stru k tu ry płac, k tó rą w p ra k ty c e
k s z ta łtu ją dwa p odstaw ow e czynniki: o rg an iz acja p łac i o rg an iz acja p racy . Z akłada się p o nadto, że m otyw y p o stęp o w an ia kiero w n ictw p rz e d -siębiorstw są istotnym czynnikiem w y zn aczającym re la c je płac. P o zn a-nie m echanizm ów p o w staw an ia ty ch czynników um ożliw ią p ro w ad zo n e badania.
W p ro p onow anym p o dejściu badaw czym z a k r e s e m b a d ań o b e j-m uje się praco w n ik ó w na stan o w isk ach rob o tn iczy ch i niero b o tn iczy ch w edług c h a ra k te ru p ra c y oraz zaw odów , i tak:
1) stan o w isk a robotnicze
— zaw ody— sp ecjalności bezpośrednio p ro d u k cy jn e , typow e w d anej gałęzi zaszereg o w an ie do najw yższej, najniższej i n ajliczn iej re p re -zen to w an ej k a te g o rii osobistego zaszeregow ania, 3—5 stanow isk;
— pom ocnicze w y stę p u ją c e w każdym przedsiębiorstw ie, ślusarz, to -karz, spaw acz, e le k tro m o n te r, m alarz itp. w układ zie k a te g o rii jw.;
— zaw ody ro b o tn ik ó w n isk o k w alifik o w an y ch (prace ciężkie, niezm e- chanizow ane, m onotonne, uciążliw e nie w y m a g ają c e w y so k ich k w alifi-kacji) 3— 4 stanow iska, np: kopacz, ro botnik tran sp o rto w y , ro botnik m a-g azynow y itp.
2) stan o w isk a n ierobotnicze
— in ży n iery jn o -tech n iczn e u sz ere g o w a n e w p ew ien ciąg aw an so w y : m istrz, sta rsz y m istrz, k iero w n ik zm iany, k iero w n ik oddziału, k iero w n ik w ydziału;
— ekonom iczne: ekonom ista, sta rsz y skonom ista, kiero w n ik działu ekonom icznego, g łów ny księgow y, zastępca d y re k to ra ds. ekonom
icz-nych;
— głó w n eg o m echanika, e n e rg e ty k a , technologa; — w y d ziało w eg o m echanika, e n e rg e ty k a , technologa.
Stanow iska z g ru p y pierw szej g ru p u je się w ciąg a w an so w y ; w p rz y p a d k u zaw odów typ o w y ch w d anej gałęzi ciąg a w an so w y tw orzą s ta n o -w iska ułożone -w „d rab in ę" a-w anso-w ą, a -w przy p ad k u za-w odó-w -w sp ó l-ny ch — o d p o w iad ające danem u stan o w isk u k a te g o rie zaszeregow ania. W takim z ak resie należy poddać także a n a lizie re la c je płac p rac o w n ików now o p rz y ję ty c h i o dłuższym sta ż u p ra c y na ty ch sam ych s ta n o -w iskach.
W o d n iesien iu do stan o w isk rob o tn iczy ch i niero b o tn iczy ch obadać n a le ż y rela cje płac praco w n ik ó w z a tru d n io n y c h na sta n o w isk a c h k ie -row niczych i niekie-row niezych.
Z astosow ana m etoda polega na b adaniu rzeczy w isty ch p łac m iesięcz-ny ch n e tto o siąg an y ch indy w id u aln ie przez p racow ników n a zajm o w anym stan o w isk u i o d p o w iad ającej mu k a te g o rii osobistego za sz e reg o w ania. Badania o bejm ują ty lk o ty ch pracow ników , k tó rz y p rz e p ra c o w a li co najm niej m inim alną liczbę godzin w no rm aln y m czasie p ra c y p rz e
w idzianym dla danego stanow iska. Z bad ań należy w yłączyć p ra c o w -ników b ę d ą cy c h na urlopach, zw olnieniach lek arskich, o d d eleg o w an y ch do innych p rac itp.
B adania pro w ad zo n e są za okres jed n e g o m iesiąca danego roku, w e -dług po lsk ich sta ty s ty k — za m iesiąc w rzesień.
P odstaw ow ym źródłem inform acji są w tym z a k re sie k a rty z a ro b k o w e i listy płac o raz k a rty p e rs o n a ln e i listy w y p ła c o n y ch n a g ró d i p re -mii. W zory fo rm ularzy a n k ie to w y c h w y p e łn ia n y c h oddzielnie dla każdego
badanego p raco w n ik a przed staw io n o w załączniku 2 i 3. P onadto należy zebrać dane um ożliw iające ocenę m echanizm ów d z ia łają c y ch na k ie ro w -nictw o p rzed sięb io rstw w k ieru n k u p o d ejm o w an ia decyzji o sposobie różnicow ania płac i m echanizm ów fu n k cjo n u jąc y c h w sam ym p rze d się biorstw ie. P odstaw ow ym źródłem inform acji je s t tu dok u m en tacja d o ty cząca tak ic h spraw , ja k m. in.: sposób tw orzenia funduszu płac, s y tu a cja w dziedzinie p o k ry cia zap o trzeb o w an ia na k ad ry , flu k tu acja, u w a ru n k o w a n ia w y k o n y w an ia planu. Do w ery fik acji n ie k tó ry c h hipotez n ie m ożliw ych do liczbow ego u d o k u m en to w an ia n ależy posłużyć się w y w ia -dem lub ankietam i.
3. CZYNNIKI R Ó ŻN IC O W A N IA PO ZAPŁACO W YCH DO CH O D Ó W Z PRACY
O d ręb n e zag ad n ien ie stan o w ią czynniki różnicow ania p o zap łaco w y ch dochodów z p racy . J a k już w spom niano w rozdziale w stęp n y m chodzi tu o fundusze so cja ln e p o w stają c e i dzielone g łó w n ie w form ie p ien iężnej bezpośrednio w p rzedsiębiorstw ie. G łów ną zasad ą podziału ty c h fu n -duszy p o w in ien być podział od w ro tn ie p ro p o rc jo n aln y do w y n ag ro d zeń lub poziom u zam ożności i u w a ru n k o w a n y ok reślo n y m i potrzebam i p r a cow ników . W p ra k ty c e je d n a k k ry te ria i m echanizm podziału n ie k tó -ry c h św iadczeń so c ja ln y c h m ogą pogłębiać zró żn ico w an ie całk o w ity ch dochodów re a ln y c h w sposób nie zaw sze uzasadniony, chociaż zakłada się, ja k już w spom niano, że p o lity k a socjaln a p o w inna m inim alizow ać różnice w poziom ie życia, w y n ik a ją c e z u z y sk iw an y c h płac. W zględna rzadkość ty ch św iadczeń pow oduje, że często nie są o n e dzielone w e -dług potrzeb, ale w sposób sele k ty w n y . W sy tu acji, g dy ilość i jakość św iadczeń w iązan a je s t z w y n ik am i ekonom icznym i przedsiębiorstw , św iadczenia te p e łn ią funkcję m o tyw acyjną, są elem en tem system u zarządzania, podobnie ja k płace. M ogą oddziaływ ać tak, ja k w ysokość z a -robków na w y b ó r zaw odu, m iejsca p rac y czy stabilizację.
F in an so w an ie św iadczeń społecznych z funduszy p rzed sięb io rstw o różnej p ozycji ekonom icznej może pow odow ać znaczne rozpiętości
w zasp o k ajan iu p o trzeb o b jęty c h tym i św iadczeniam i w p rz e k ro ju ró ż -n y ch jed -n o ste k gospodarczych. Chodzi w ięc tu o u sta le -n ie zarów -no p rzep isó w szczebla c e n traln e g o w tym zakresie, szczególnie odnośnie do sposobu fin an so w an ia działalności socjaln ej zakładów pracy, jak i p rz e
de w szystkim z a k resu działalności zakładów p ra c y w rozdziale p o d sta -w o-w ych ś-w adczeń, t j .: usług z-w iązanych z opieką i -w y ch o -w an iem dzie-ci, żyw ieniem w stołów ce, w ypoczynkiem , finansow ą pom ocą m ieszka-niow ą, zapom ogam i itp.
Z w y szczególnionych w e w pro w ad zen iu form św iadczeń so cjaln y ch zakładów p ra c y w yelim inow ano w b ad an iach usługi o c h ro n y zdrow ia, stojąc, na stanow isku, że je s t to św iadczenie o c h a ra k te rz e ogó ln o sp o -łecznym , tw orzące dochód każdego o b y w atela, a nie ty lk o dochód z pra-cy.
W celu w y c e n y ko rzy ści dochodow ych u z y sk iw an y c h przez in dyw idualn eg o p rac o w n ik a w p rze k ro ju poszczególnych św iadczeń p ro p o n u -je się zasto so w an ie m etody p o leg ając ej na:
o k reślen iu rzeczyw istego kosztu danego św iadczenia p o m niejszo-nego o sum ę w n iesionych opłat,
u sta le n iu częstotliw ości k o rz y sta n ia z poszczególnych rodzajów św iadczeń so cjaln o -b y to w y ch w skali roku przez k ażdego pracow nika.
K oszt ten pow inien być u sta lo n y na p o d staw ie p e łn y c h n a k ła d ó w fi-nan so w y ch poniesio n y ch na w y tw o rzen ie bądź zakup poszczególnych ro d zajó w św iadczeń przez przedsiębiorstw a, rad y n aro d o w e oraz zw ią-zki zaw odow e.
K oszty te n ależy p o m niejszyć o dochody p rze d sięb io rstw u z y sk an e w w y n ik u o p łat w niesio n y ch przez pracow ników . N astęp n ie oblicza się koszt je d n o stk o w y w y tw o rzen ia poszczególnych rod zajó w św iadczeń p o przez po d zielen ie ogólnych kosztów w y tw o rzen ia św iadczeń przez liczbę św iadczeniobiorców . R o zp atru je się przy tym oddzielnie korzyści dochodow e ze św iadczeń p rze k a z y w a n y c h bezp łatn ie i ze zniżką. M iarą dochodów , jak ie otrzy m u je pracow nik, k o rz y sta ją c bezp łatn ie z d a -nego ro d zaju św iadczenia, je s t koszt tego św iadczenia obliczony przez po dzielenie ogólnych kosztów w y tw orzenia św iadczeń przez liczbę św iadczeniobiorców .
N atom iast m iarą k orzyści dla in d y w idualnego praco w n ik a o trz y m u -jąceg o św iadczenie w edług zasady częściow ej odpłatności je s t koszt, k tó re g o w ielkość w yznacza się, dzieląc ko szty w y tw o rzen ia św iad cze-nia przez liczbę św iadczeniobiorców i pom niejszając o trzy m an ą w iel-kość o poniesioną przez tego p raco w n ik a odpłatność.
św iadczeń so cjaln o b y to w y ch w b ad an y m o k resie przez każdego p ra cow nika stanow ić będzie przedm iot d rugiego e ta p u p ra c n ad ra c h u n -kiem . P odstaw ę u z y sk an ia inform acji w tym z a k re sie stanow ić p o w in n y b a d a n ia ankietow e. W k w e stio n a riu sz u an k ieto w y m sk iero w an y m do praco w n ik ó w zam ieścić n ależy przede w szystkim p y tan ie : ile raz y k o -rzy sta ł praco w n ik z poszczególnych usług (liczba dni p o bytu dziecka w żłobku czy przedszkolu, liczba w y jazd ó w na w ycieczki, obiadów w stołów ce, tu rn u só w n a w czasach, obozach i koloniach, im prez o ko-licznościow ych, pożyczek na m ieszkanie, zapom óg itp.). P rzy jęcie tak ścisłych jed n o ste k św iadczeń, jak dzień p o bytu dziecka w przedszkolu czy żłobku lub posiłek w stołów ce może spow odow ać — z czym należy się liczyć — że odpow iedzi praco w n ik ó w m ogą m ieć w p ew n y ch p rz y -p ad k a ch c h a ra k te r o rie n tac y jn y . N a -p o d staw ie d an y c h d o tyczących jednostkow ych kosztów poszczególnych św iadczeń i częstotliw ości k o -rz y sta n ia indy w id u aln y ch praco w n ik ó w z ty ch św iadczeń określa się rozm iary k orzyści dochodow ych, m nożąc częstotliw ość k o rzy sta n ia d a -nego p racow nika przez odpo w iad ające poszczególnym św iadczeniom k o szty jednostkow e. N a stęp n ie należy obliczyć w ielkość tego dochodu p rz y p a d a ją c ą na 1 m iesiąc w roku i dodać do w yliczonej w cześniej m iesięcznej płacy in d y w idualnego pracow nika. W ten sposób uzyska się w ielkość dochodu z p ra c y otrzy m y w an eg o przez zatrudnionych.
W b a d an iach korzyści dochodow ych pochodzących z zakładow ego sy stem u św iadczeń so cjaln y ch pozo staje ten sam obszar, zak res i okres badaw czy, jak w p rz y p a d k u an alizy czynników różnicow ania płac.
K w estionariusz a n k ie ty d o ty czącej k o rz y sta n ia z poszczególnych form usług so cjaln y ch zostanie sk ie ro w a n y do ty ch sam ych p rac o w n ik ó w — w p rz e ik ro ju zaw odów i stanow isik — dla ik tó ry c h zebrano n ie -zbędne d an e doty czące płac.
W od n iesien iu do rozliczenia poszczególnych ro d zajó w św iadczeń czyni się p e w n e założenia, i tak:
— korzy ści dochodow e w y n ik a ją c e z przy zn an eg o m ieszkania bądź finansow ej pom ocy m ieszkaniow ej należy w yliczyć, 'tra k tu ją c m ieszka-nie jak o środek trw a ły o ok reślo n ej am o rtyzacji, np. 8 lat; i ta k dla p rz y k ła d u : pom oc finansow ą w w ysokości 48 tys. zł rozlicza się n a 8 lali, co d a je ro czn y dochód z teg o ty tu łu 6 tys. zł, a m iesięczny —. 500 zł i tę kw o tę doliczyć n ależy do uprzed n io w yliczonej w ielkości p łacy m iesięcznej;
— dochód św iadczony w form ie zapom ogi, np. dla m łodych m ał-żeństw , n a le ż y rozliczyć w podobny sposób, p rzy jm u ją c , że św iadczenie to dotyczy na p rzy k ład 5-letniego o k resu rozliczeniow ego.
Rów nież dla innych rodzajów zapom óg należy p rzy ją ć o k reślo n y o k res am ortyzacji.
W zależności od częstotliw ości k o rzy sta n ia z p o szczególnych ro d za -jó w św iadczeń p o w staje problem rozliczania innych korzyści dochodow ych. Rodzi się bodochodow iem pytan ie, dochodow jak i sposób rozliczać dochody dochodow y -n ik ają c e ze św iadczeń o trzy m y w a-n y ch przez p rac o w -n ik a raz -na kilka lat bądź ty lk o w ciągu jednego roku. Czy k o rz y sta n ie z w czasów raz w ciągu 3 la t pozw ala w yliczyć m iesięczny dochód z tego ty tu łu przez podzielenie jed n o stk o w eg o k o sztu przez 36 m iesięcy, czy też przez 12 m iesięcy. Albo: p rac o w n ik k o rz y sta ł ze żłobka dla dziecka ty lk o w c ią gu jed n eg o ro k u sw ojej p racy; ja k należy rozliczyć dochód z tego ty -tułu, c z y m oże to być dochód doty czący ty lk o tego jednego roku, czy też m oże dłuższego okresu. M ożna przyjąć, że św iadczenia, z k tó ry c h p rac o w n ik m a p ra w o k o rzy sta ć corocznie, należy rozliczać — bez w zg lę-du na częstotliw ość k o rz y sta n ia (pracow nik w y sy ła corocznie dzieci na kolonie, bądź sk o rzy stał z tego św iadczenia ty lk o jed en raz) — rów nież w o k resie 1 roku. N atom iast jeśli p rac o w n ik sk o rz y stał z w czasów lecz-niczych, przy słu g u ją c y ch 1 raz na 2 lata, to w te d y dochód z tego ty tu łu rozliczy się rów nież na 2 lata.
W ankiecie, b ę d ą c e j p o d sta w ą u zyskania inform acji o częstotliw ości k o rzy sta n ia poszczególnych praco w n ik ó w z o k reślo n y ch form pom ocy so cjaln o -h y to w ej, należy uw zględnić p o n adto w ysokość m iesięcznego d o chodu na osobę w rodzinie praco w n ik a, p rzy należność społeczną (przynależność zaw odow a stan o w iąca p u n k t w y jścia b a d a ń rela cji p łac je s t już w m om encie a n k ie to w a n ia znana) oraz p o d staw o w e d an e p e rs o -nalne: płeć, w iek, stan cyw ilny, stan rodzinny, staż p ra c y itp. Z p u n k tu w idzenia potrzeb analizy e g a lita ry z u ją c y c h funkcji św iadczeń socjalno- -bytow ych, ocena zw iązku m iędzy rozm iaram i k o rzy śc i a poziom em dochodów na osobę uk ształto w an y m w rodzinach św iadczeniobiorców je s t bardzo w ażna. W sk aźn ik dochodów na osobę o dzw ierciedla w łaści-w ie sy tu a cję m ate ria ln ą pracołaści-w nikółaści-w , gdyż jego poziom o k reślo n y jest przez w yso k o ść zaro b k ó w w szystkich członków rodziny oraz liczbę osób w go sp o d arstw ie dornowym . T akie podejście pozw oli m. in. na ustalenie, czy odbiorcam i św iadczeń so cjaln y ch z ak ład ó w p rac y są ro -dziny o bardzo w ysokim , średnim , czy też niskim poziom ie dochodów . N a ty m tle należy także zbadać, czy zak ład y p ra c y p ro w ad zą działania na rzecz rozeznania p o trzeb sw oich praco w n ik ó w oraz czy k ie ru ją się w p rzydzielaniu św iadczeń inform acją o dochodach rodzin — czy tak ie d an e w y m ag an e są ty lk o w sy tu acji, g dy pracow nik stara się o po-moc, czy też grom adzi się je niezależnie od tak ich s ta ra ń (dla bieżącej inform acji o n ajp iln iejsz y c h potrzebach).
N iezbędnym u zupełnieniem b a d a n ia dochodów z p rac y — płac i św iadczeń so cja ln y ch — p o z o stają w pływ y praco w n ik ó w w y n ik ają c e z p ew n y ch p rzy w ilejó w w u zyskiw aniu dóbr i aisług, w y jazdów z a g ra
nicznych, m ożliw ości zakupu to w aró w p ro d u k o w a n y c h przez m ac ierz y -ste zak ład y pracy. W tym z a k re sie p o d staw o w y m źródłem inform acji po zo stan ą odpow iedzi na p y tan ia odnoszące się do ty ch zag adnień z a -w a rte -w an k iecie i doty czące częstotli-w ości k o rz y sta n ia z poszczegól-n y c h form pom ocy socjalposzczegól-no-bytow ej. Chodzi tu o u s ta le poszczegól-n ie k orzyści poszczegól-n ie ty lk o m aterialn y ch , ale także niem aterialn y ch , szczególnie w o d n iesie-niu do w y jazdów zagranicznych.
P rzed staw io n y tu w z a ry sie sposób po stęp o w an ia badaw czego po-zwoli, jak się zakłada, na u sta le n ie nie ty lk o w ysokości i stru k tu r dochodów z pracy, ale przede w szystkim czynników ich zróżnico-w ania.
Z a łą czn ik 1
K la s y fik a cja sk ła d n ik ó w p łac w przem yśle®
t. U k ład sp ra w o zd a w c zy GUS
P ła c e z a sa d n ic z e P rem ie i n a g ro d y oraz d o d a tk i P ła c e ak o rd o w o (łą cz-n ie z cz-n a d w y ż k ą a k o rd ow ą, rd o p ła tą z t y tu -łu p ro g resji a k o rd o -w e j i z a ch ętą a k o r-dow ą) P ła c e c z a s o w e (go- d zin o w e , d n ió w k o w e , m ies ię cz n e ) P ła ce r y c z a łto w e P ła ce p r o w iz y jn e Ś w ia d cz e n ia p ie n ię ż n e i w a r to śc i św ia d cz e ń w n atu rze P rem ie (o b jęte i n ie o b ję te fu n d u szem płac) N a g r o d y D od atk i fu n k c y jn e D od atk i lo k a ln e , te re n o w e i se z o n o w e D od atk i za z n a jo m o ść ję z y -k ó w o b c y c h
D od atk i za sz k o d liw o i u c ią -ż liw e w aru n k i p racy D od atk i za p racę w n o c y D od atk i za g o d z in y n a d lic z -b o w e
D od atk i za sz k o le n ie i in -stru k taż
D od atk i za w y s łu g ę lat D od atk i sp e c ja ln e (np. z k ar-ty gó rn ik a , hutnika) E k w iw a le n t za p ran ie o d z ie -ż y ro b o czej W y n a g r o d z e n ie za u rlo p y u s ta w o w o p ła tn e i o d d e le -g o w a n ie do prac s p o łe c z -nych_______________________ D od atk i za r o złą k ę i zw rot k o s z tó w przejazdu (dla prac o w n ik ó w prac z a s o w o p r z en ie -sio n y c h i z w e r b o w a n y c h do pracy) W a r to ść d ep u ta tó w W a r to ść u m u n d u row an ia W a r to ść p o s iłk ó w p ro fila k -ty c z n y c h i re g e n e ra c y jn o - -w z m a c n ia ją c y c h Z a siłk i c h o r o b o w e i w y r ó w -n a w cz e O d sz k o d o w a n ia z ty tu łu w y p a d k ó w przy p racy i c h o -rób z a w o d o w y c h
II. P ro p o n o w a n y u k ład a n a lity c z n y
P łaco p o d sta w o w e
--- : ---7— :--- ;— r i--- P ła c e u z u p e łn ia ją c e p ła c e z a sa d n icz a d o p ła ty
P ła c e a k o rd o w e (łą cz-n ie z cz-n a d w y ż k ą a k o d ow ą i z a ch ętą a k o r-d ow ą) P ła ce c z a s o w e (g o -d zin o w e , d n ió w k o w e , m iesię cz n e ) P ła c e r y cz a łto w e P ła ce p r o w iz y jn e D od atk i fu n k c y jn e D od atk i za z n a jo m o ść ję z y k ó w o b c y c h
D op łata z ty tu łu p r o g r esji a k o rd o w ej P rem ie (o b ję te i n ie o b ję te fu n d u szem płac) N a g r o d y D od atk i lo k a ln e , te re n o w o i s e z o n o w e
D od atk i za sz k o d liw e i u c ią -ż liw e w a ru n k i p racy D od atk i za p racę w n o c y D od atk i za g o d z in y n a d lic z -b o w e D o d a tk i za sz k o le n ie i in-stru k taż
D od atk i za w y s łu g ę lat D od atk i sp ec ja ln o (np. z k a rty g ó rn ik a , hu tnika) W y n a g r o d z e n ia za u rlop y u s ta w o w e p łatn o 1 o d d e le -g o w a n ie do prac s p o łe c z -n y ch D od atk i za r o złą k ę i zw rot k o s z tó w przejazdu (dla prac o w n ik ó w prac z a s o w o p r z e n ie -s io n y c h i z w e r b o w a n y c h do p racy)
W a rto ść d e p u ta tó w W a r to ść u m u n d u row an ia W a rto ść p o s iłk ó w p r o fila k -ty c z n y c h i r eg e n e r a c y jn o - -w z m a cn ia ją c y c h E k w iw a len t za p ran ie o d z ie -ż y ro b o czej Z a siłk i c h o r o b o w e i w y r ó w -n a w cz e O d sz k o d o w a n ia z ty tu łu w y -p a d k ó w -przy -p racy i ch o- rób z a w o d o w y c h ____________ «I K l a s y f i k a c j a d o t y c z y s k ł a d n i k ó w pl a c o b j ę t y c h o s o b o w y m fu n d u s z o m pla c. Ż r ó d ł o : Z a s a d y m e t o d y c z n e s t a t y s t y k i z a t r u d n i e n i a i p la c w g o s p o d a r c e u s p o ł e c z n i o n e I , GUS, Z e s z y ty M e t o d y c z n e 1970, n r 29; Z a s a d y m e t o d y c z n e s t a t y s t y k i p r z e m y s ł u , GUS, Z e s z y t y M e t o d y c z n e 1079, n r 31.
W z ó r fo rm u la rz a d o b a d a n ia w e w n ę tr z n e j st ru k tu ry p ła c w y b ra n y c h p ra c o w n ik ó w n a st a n o w is k a c h ro b o tn ic z y c h Z a łą c z n ik 3 W z ó r fo rm u la rz a do b a d a n ia w e w n ę tr z n e j st ru k tu ry p ła c w y b ra n y c h p ra c o w n ik ó w n a st a n o w is k a c h n ie ro b o tn ic z y c h L p. S ta n o -w is k o O d d z ia ł K a t. oso b . z a sz e re g o -w a n ia S ta w k a z l/g o d z . P ła c a z a sa d n ic z a P re m ia re g u la m i-n o w a D o d a tk i fu n k c y jn e ô . j S ta n o w isk o O d d ział Forma w y n a g r o d z e n ia
(akord czy d n ió w k a )
Kat. osob . z a sz e r e g o w a n ia Stawka z ł/g o d z . Liczba p r zep ra co -wanych g o d zin P łaca z a sa d n icz a Prem ia reg u la m in o w a N a d w y ż k a a k o rd o w a Dopłaty za p racę w g o d z in a c h n a d lic zb o w y c h D o d a tek za w aru n k i szkodliwe dla z d ro w ia Dodatek ! za w ysługę lat j E k w iw a le n t za św ia d c z e n ia w n atu rze inne prem ie i nagrody 13 p en sja Inne W y n a g r o d z e n ie razem P łe ó i ... [ W iek Staż p ra cy w p r z ed sięb io r stw ie W y k s z ta łc e n ie A d re s
