Beata S i w e k, Wolno
Ğü ukrzyĪowana. Rzecz o biaáoruskim dramacie
i teatrze, Lublin: „Wydawnictwo KUL” 2011, ss. 414.
Recenzowana monografia juĪ na pierwszy rzut oka sprawia wraĪenie wyjątkowej. O biaáoruskim dramacie czy biaáoruskiej literaturze w ogóle pisze siĊ w Polsce maáo, a literaturoznawców, którzy jako obiekt badaĔ obrali twórczoĞü dramaturgiczną naszych najbliĪszych sąsiadów, moĪna policzyü na palcach jednej rĊki. Niewielkie zaintereso-wanie w Polsce dorobkiem biaáoruskich pisarzy uwarunkowane jest wieloma przyczy-nami: utrudnionym przepáywem dzieá literackich, brakiem wystarczającej liczby przekáa-dów biaáoruskich dramatów na jĊzyk polski, zakorzenionym w polskiej nauce obrazem literatury biaáoruskiej jako twórczoĞci wiejskiej, archaicznej, nienowoczesnej, czy wresz-cie niedostatkiem – zarówno w Polsce, jak i na Biaáorusi – solidnych opracowaĔ kry-tycznych, pozwalających znaleĨü punkt wyjĞcia dla pogáĊbionych analiz naukowych. Po-wyĪsze czynniki znacznie ograniczają nie tylko moĪliwoĞci badawcze, ale równieĪ zawĊĪają krąg potencjalnych badaczy. Aby badaü literaturĊ biaáoruską, nie wystarczy poznaü biaáoruski alfabet. NaleĪy podjąü trud wieloletnich studiów, bazujących na ogromnej liczbie tekstów Ĩródáowych, niedrukowanych i nietáumaczonych w Polsce. Stąd teĪ monografia poĞwiĊcona literaturze biaáoruskiej, zwáaszcza tak obszerna, jak publikacja Beaty Siwek, od razu budzi podziw i szacunek tym bardziej, Īe jej Autorka (absolwentka filologii biaáoruskiej) nie tylko swobodnie posáuguje siĊ biaáoruszczyzną, ale takĪe doskonale zna realia dawnej i wspóáczesnej Biaáorusi.
Publikacja skáada siĊ z jedenastu rozdziaáów, streszczeĔ w trzech jĊzykach (biaáo-ruskim, rosyjskim i angielskim), wykazu najwaĪniejszych teatrów biaáoruskich, biblio-grafii oraz indeksu nazwisk i tytuáów utworów. We wstĊpie Autorka omawia wybraną do analizy metodologiĊ, prezentuje bariery badawcze oraz sposoby ich przezwyciĊĪenia, przedstawia strukturĊ pracy, stawia takĪe tezĊ o róĪnorodnoĞci i záoĪonoĞci form dra-maturgicznych we wspóáczesnej literaturze biaáoruskiej. WáaĞnie wielopáaszczyznowoĞü, pozwalającą na odkrywanie tekstów literackich stopniowo i bez koĔca, a takĪe odmien-noĞü i niejednorodnoĞü rozwiązaĔ formalnych, Badaczka uwaĪa za siáĊ biaáoruskiej dramaturgii. Dalsze partie monografii stanowią dobitne potwierdzenie tych sáów.
Pierwszy rozdziaá monografii zostaá poĞwiĊcony dramaturgii biaáoruskiej, od jej powstania do koĔca lat osiemdziesiątych XX wieku. Za Ĩródáa dramatu na Biaáorusi Autorka uznaje obrzĊdy ludowe oraz rytuaáy religijne, elementy teatralizacji dostrzega wĞwiĊtach i zwyczajach rodzinnych, obrzĊdach magicznych oraz codziennych czynnoĞ-ciach związanych z kalendarzem rolniczym, podkreĞla takĪe rolĊ tzw. korowodów, teatru szkolnego, wĊdrownego teatru lalkowego, prywatnych teatrów miejskich oraz teatrów dworskich. Szczególne miejsce w opisie zajmują takĪe postaci związane z Īyciem teatral-nym i literackim, miĊdzy innymi Kajetan Maraszeuski, Wincent Dunin-Marcinkiewcz, KaruĞ Kahaniec, Janko Kupaáa, Maksim Harecki, Kandrat Krapiwa, Andrej Makajonak.
Dzieje teatru na Biaáorusi stanowią równieĪ obiekt zainteresowaĔ Badaczki w roz-dziale drugim, w którym nacisk zostaá poáoĪony na powstanie i rozwój teatru zawo-dowego. W czĊĞci tej Autorka omawia dziaáalnoĞü pierwszych grup i kóáek teatralnych, czoáowe postaci związane z biaáoruskim teatrem początku XX wieku, a takĪe polemiki
wokóá Īycia teatralnego, które rozgorzaáy w pierwszej poáowie ubiegáego stulecia i po-dejmowaáy problem (nie)samodzielnoĞci biaáoruskojĊzycznej sztuki teatralnej. W tej czĊĞci monografii B. Siwek koncentruje siĊ takĪe na dziaáalnoĞci najwaĪniejszych biaáo-ruskich teatrów: Narodowego Akademickiego Teatru im. J. Kupaáy, RepublikaĔskiego Teatru Dramatu Biaáoruskiego, Biaáoruskiego Teatru Jednego Aktora Znicz, Teatru Wol-nego w BrzeĞciu.
Wyjątkowe miejsce w historii biaáoruskiego teatru zajmuje okres od 1991 r. do czasów nam wspóáczesnych, któremu zostaá poĞwiĊcony rozdziaá trzeci. Na początku lat dzie-wiĊüdziesiątych ubiegáego wieku literatura biaáoruska przeĪyáa swoistą metamorfozĊ. WĞród dramaturgów pojawiáo siĊ wielu máodych, utalentowanych twórców, którzy na dáugo okreĞlili nowe tendencje rozwojowe biaáoruskiej dramaturgii. Za jedną z pierw-szych naleĪy uznaü zwrot ku kulturze ludowej i historii. Poszukiwania historyczne, odkrywanie dawnych wydarzeĔ, legend i postaci, staáy siĊ dla Biaáorusinów sposobem odbudowy poczucia wáasnej toĪsamoĞci, drogą odpowiedzi na pytania o ich miejsce w Europie i na Ğwiecie.
Kolejne rozdziaáy (od czwartego do dziesiątego) dotyczą twórczoĞci wybranych dra-maturgów biaáoruskich, podejmujących w swoich utworach problematykĊ wolnoĞci i znie-wolenia czáowieka. W rozdziale czwartym centralne miejsce zajmuje dorobek Alesia Pietraszewicza – dramaturga, prozaika, publicysty i autora scenariuszy. Bohaterem drama-tów Pietraszkiewicza jest czĊsto uwikáany w sprawy z przeszáoĞci polityk, dziaáacz kul-tury, poeta lub postaü historyczna: Eufrozyna Poáocka, Wsiesáaw Czarodziej, ksiąĪĊ Witold, Wáadysáaw Jagieááo, Lew Sapieha, Zygmunt August. Szczegóáowej analizie badaczka poddaje tragediĊ historyczną Rycerz wolnoĞci oraz dramat OjczyĨniany prorok. Oba te utwory zostaáy wybrane do analizy nieprzypadkowo, gdyĪ zarówno pierwszy, jak i drugi, powstaáy – w zamierzeniu autora – ku pokrzepieniu serc Biaáorusinów i miaáy budowaü ich poczucie przynaleĪnoĞci do znakomitego rodu, którego przodkami byli Ka-stuĞ Kalinouski (tytuáowy Rycerz WolnoĞci) oraz Franciszak Skaryna (OjczyĨniany pro-rok). Osobne czĊĞci monografii Autorka poĞwiĊca dramatowi, od którego zaczerpnĊáa tytuá dla caáej monografii: WolnoĞü ukrzyĪowana. TakĪe w tym dziele teatralnym fabuáa bazuje na losach wybitnej postaci biaáoruskiej kultury: Janka Kupaáy. WĞród cech charak-terystycznych dramaturgii A. Pietraszkiewicza Badaczka wymienia liczne nawiązania do historii, idealizacjĊ i mitologizacjĊ przeszáoĞci, nadawanie motywom i wydarzeniom historycznym sensów filozoficznych, moralnych i egzystencjalnych.
Równie wnikliwie B. Siwek analizuje twórczoĞü Alaksieja Dudaraua, lidera máodej dramaturgii biaáoruskiej lat osiemdziesiątych ubiegáego wieku. Badaniu podlegają trzy dramaty pisarza: melodramat Wieczór, czteroaktowy dramat Przeáom oraz dramatyczny poemat historyczny Czarna Panna NieĞwieĪa. Utwory te áączy problem uwikáania czáo-wieka w bolesną przeszáoĞü, która odbija na nim piĊtno wspomnieĔ i traumatycznych retrospekcji. DziĊki nieustannym poszukiwaniom przez bohaterów Dudaraua utraconych wartoĞci dramaturg prezentuje záoĪoną naturĊ ludzką, nieodporną na przemijanie oraz Īyciowe zmiany. Pisarz podejmuje refleksjĊ nad skutkami urbanizacji, pustoszeniem wsi, róĪnicami spoáecznymi w maáych i duĪych skupiskach ludzkich, nie pomija takĪe tematu terroru stalinowskiego w latach trzydziestych czy teĪ wojny w Afganistanie, ukazując je przez pryzmat losów jednostki.
Rozdziaá szósty dotyczy dramaturgii Mikoáy Arachouskiego, autora ponad dziesiĊciu dzieá dramatycznych. Jego dramaty absurdu zaskakują nie tylko swoją nowatorską formą, ale takĪe warstwą znaczeniową, niejednokrotnie budzącą u widza wiele emocji, pytaĔ i rozterek. W utworze o znamiennym tytule Ku-ku gáówny bohater boryka siĊ z rozdwo-jeniem osobowoĞci, duchową chorobą, która prowadzi do zatarcia jego prawdziwego ja. Z kolei artysta-malarz Stach w dramacie Labirynt podejmuje trud samookreĞlenia, obco-wania z transcendencją, co doprowadza go do zgubnego koĔca. Badaczka analizuje nie tylko fabuáĊ dramatów (wprawdzie nader skąpą), ale takĪe psychikĊ postaci, ich powią-zania w Ğwiecie ludzkim, symbole, z którymi obcują.
Kolejny rozdziaá monografii zostaá poĞwiĊcony twórczoĞci dramaturgicznej Alesia Astaszonka. Smutna biografia pisarza wpáynĊáa – jak dowodzi Autorka – na jego utwory, znajdując swoje odbicie w zminimalizowanej fabule o Ğwiadomie pogmatwanej struk-turze. Astaszonak kreuje Ğwiat, w którym nieustannie Ğciera siĊ dobro ze záem, prawda i káamstwo, realnoĞü i iluzja, staáoĞü i zmiennoĞü. InterpretacjĊ utworów utrudnia ich niejednoznaczna przynaleĪnoĞü gatunkowa: brak zewnĊtrznej segmentacji sztuki oraz tekstu pobocznego, pozbawienie dramatu tradycyjnie rozumianej akcji, w której wątek gáówny Ğciera siĊ z pobocznymi.
WĞród analizowanych w pracy utworów biaáoruskiej dramaturgii znalazáy siĊ takĪe sztuki mieszkającego w Lublinie Siarhieja Kawaloua. Do analizy Badaczka wybraáa cztery pochodzące z róĪnych lat teksty: Cztery historie Salomei, Teatr Franciszki Radzi-wiááowej, ZmĊczony diabeá oraz Powrót Gáodomora. W centrum kaĪdego z nich stoi czáo-wiek nĊkany sprzecznymi namiĊtnoĞciami, drĊczony obawami i strachem, postawiony wobec koniecznoĞci trudnych wyborów i nieáatwych rozwiązaĔ, które zmuszają go do wewnĊtrznych przemian.
W rozdziale dziewiątym Autorka omawia wybrane utwory mistrza groteski, Ihara Sidaruka. Wszystkie badane teksty (Gáowa, Babusie i Zagnani) nawiązują do estetyki dra-matu absurdu i prezentują bohatera dąĪącego do wolnoĞci, zmuszonego w swym prag-nieniu do walki z przeciwnoĞciami losu, ale jednoczeĞnie silnego i niestrudzonego w dąĪeniu do obranego celu.
Rozdziaá dziesiąty zostaá poĞwiĊcony dramatom Lawona Waszko. W krĊgu zainte-resowaĔ badaczki znalazáy siĊ utwory Korespondencyjny seks, Epos, liryka i dramat, czyli Īycie ciepáego czáowiek oraz UsuniĊcie migdaáków, w których autor obnaĪa ludzką cie-lesnoĞü, fizjologiĊ, czasem zezwierzĊcenie i upodlenie. Bohater L. Waszko Īyje atawi-stycznym marzeniem o piĊknie, prawdzie i miáoĞci, ale na swojej drodze spotyka wrogi mu Ğwiat, w którym rządzi ten, kto jest silniejszy i ma wáadzĊ.
Nieco odmienny – w porównaniu z poprzednimi – charakter ma rozdziaá ostatni, w którym Autorka opisuje sytuacjĊ dramatu biaáoruskiego i teatru w Polsce po 1991 roku. CzĊĞü ta zawiera unikatowe informacje dotyczące polsko-biaáoruskich projektów teat-ralnych, wystĊpów goĞcinnych teatrów biaáoruskich na deskach polskich teatrów, a takĪe rejestr najwaĪniejszych miĊdzynarodowych festiwali teatralnych, w programach których znalazáy siĊ sztuki wystawiane przez biaáoruskich reĪyserów.
Recenzowana praca stanowi cenne Ĩródáo do powstania i rozwoju biaáoruskiej dramaturgii. Adresat monografii, polski czytelnik, ma moĪliwoĞü przeĞledzenia w niej historii dramatu naszego wschodniego sąsiada po raz pierwszy w historii, poniewaĪ tak obszerna praca z omawianego zakresu nie byáa dotąd w Polsce publikowana. WolnoĞü
ukrzyĪowana ma niewątpliwe walory edukacyjne, poniewaĪ de facto jest nie tylko pracą krytyczną, ale takĪe encyklopedią dramatu biaáoruskiego, zawiera bowiem wiele infor-macji o charakterze faktograficznym: spisy dzieá dramatycznych wydanych na Biaáorusi (wraz z oryginalnymi tytuáami oraz datami wydania), biografie wybranych twórców, odsyáacze do literatury naukowej. Praca moĪe peániü takĪe funkcjĊ podrĊcznika, poniewaĪ prezentuje w znacznej mierze streszczenia lub gáówne wątki omawianych utworów, a takĪe okreĞla kierunki ich analizy i interpretacji. Publikacja jest bezcenna dla teatrolo-gów i badaczy teatru, którzy czĊsto nie mieli okazji poznania najwaĪniejszych dramatów biaáoruskich, nie znają biaáoruskiej tradycji teatralnej i czĊsto identyfikują dramat bia-áoruski z rosyjskim, a wáaĞciwie radzieckim. Omawiana monografia moĪe w istotny sposób przyczyniü siĊ do przeáamania funkcjonujących w Polsce stereotypów o teatrze biaáoruskim jako teatrze zacofanym, nienowoczesnym, archaicznym i nieeuropejskim. Czytając kolejne rozdziaáy polski czytelnik ze zdziwieniem odkryje, Īe na Biaáorusi tradycje teatralne siĊgają wiele wieków wstecz, a wspóáczesny biaáoruski dramat ma korzenie nie tylko wschodniosáowiaĔskie, ale takĪe zachodnioeuropejskie.
W nielicznych prowadzonych w Polsce badaniach z zakresu biaáoruskiej dramaturgii kontekst europejski uwzglĊdniany byá rzadko, w recenzowanej publikacji zajmuje istot-ne miejsce. Liczistot-ne nawiązania do najznakomitszych dramatopisarzy (miĊdzy innymi W. Szekspira, S. Becketta, F. Kafki, H. Ibsena, S. RóĪewicza, a takĪe A. Czechowa) po-twierdzają związek biaáoruskiego dramatu z dorobkiem Ğwiatowej dramaturgii i jedno-czeĞnie obalają pokutującą w Polsce opiniĊ o wielopáaszczyznowej izolacji Biaáorusi jako kraju reĪimu A. àukaszenki. Biaáoruscy dramaturdzy, zwáaszcza máodego pokolenia, nie tylko znają najsáynniejsze europejskie dzieáa dramatyczne, ale Ğwiadomie do nich na-wiązują, czerpiąc najlepsze wzorce. Dowodzi tego niezrównana róĪnorodnoĞü tematyczna biaáoruskiej dramaturgii wspóáczesnej, a takĪe diapazon stosowanych przez dramato-pisarzy rozwiązaĔ formalnych: zabaw z formą, zabiegów stylistycznych, gier sáownych i kompozycyjnych. Co wiĊcej, ten nienowoczesny, jak siĊ powszechnie uwaĪa, teatr z po-wodzeniem operuje groteską, farsą, ironią, nie stroni od absurdu, niejednokrotnie nie daje siĊ zakwalifikowaü gatunkowo.
O europejskim charakterze biaáoruskiego dramatu Ğwiadczy takĪe wieloĞü jego moĪli-wych interpretacji. Wybrany przez badaczkĊ materiaá cechuje záoĪonoĞü zarówno na poziomie znaczeĔ, jak i rozwiązaĔ formalnych. Przy analizie wątków, kreacji postaci, kategorii czasu i przestrzeni, Autorka nie pomija zabiegów stylistycznych, wydobywając naĞwiatáo dzienne cechy charakterystyczne dla wybranego twórcy oraz typowe dla bia-áoruskiego dramatu w ogóle. Co godne pochwaáy, omawiając dorobek dramaturgiczny biaáoruskich literatów siĊga do ich autobiografii, Ğledzi prace, które podjĊli przed napi-saniem dzieáa (analiza listów, pamiĊtników, Ĩródeá historycznych, dramatów europej-skich), dostrzega takĪe ich Ğwiadome lub przypadkowe nawiązania do filozofii powszech-nej. Analizowane sztuki áączy takĪe z faktami i postaciami historycznymi (twórczoĞü A. Pietraszkiewicza), sytuacją spoáeczną i danymi socjologicznymi (dramaturgia A. Duda-raua), a takĪe innymi utworami literackimi (twórczoĞü S. Kawaloua).
Analizując wybrane zagadnienia (dzieje biaáoruskiego teatru, dramaturgiczną spuĞ-ciznĊ biaáoruskich klasyków, stan wspóáczesnej dramaturgii na Biaáorusi) jednoczeĞnie Badaczka wydobywa cechy lokalne, eksponuje specyfikĊ tego, co biaáoruskie: zmiany demograficzne na biaáoruskiej wsi, katastrofĊ w Czarnobylu (która w najwiĊkszym
stopniu dotknĊáa BiaáoruĞ), sytuacjĊ spoáeczno-polityczną. Identyfikacja cech wyróĪnia-jących dramaturgiĊ biaáoruską pozwala umiejscowiü ją w kontekĞcie literatur krajów sąsiadujących z Biaáorusią i otwiera szerokie pole badawcze. Pole to dotyczy nie tylko związków biaáoruskiego dramatu z literaturami innych narodów. Na kolejne badania czeka dorobek miĊdzy innymi Mikoáy Matukouskiego, Anatola Dzialendzika, Iwana Czyhrynaua, Hieorhija Marczuka, Uáadzimira Butramiejeua, Ludmiáy Rubleuskiej, Mak-sima Klimkowicza, Wolhi Hapiejewej.
Nie podwaĪając znacznej wartoĞci monografii, naleĪy zauwaĪyü, Īe Autorce nie udaáo siĊ uniknąü drobnych usterek przy zapisie i odmianie nazwisk biaáoruskich. Konsek-wentnie podawana jest báĊdna, zaczerpniĊta z jĊzyka rosyjskiego forma imienia Andrej (w rosyjskim wariancie: Andriej), por. Andriej Chadanowicz, Andriej Makajonak, Andriej Mryj (zamiast prawidáowych: Andrej Chadanowicz, Andrej Makajonak, Andrej Mryj). Niepoprawnie zapisane jest nazwisko Wiktara Szwieda (Szwed, s. 123) oraz odmieniane nazwisko Kastusia KahaĔca (s. 62). Sporadycznie báĊdnie táumaczone są tytuáy dzieá literackich, por. Ɉ Ȼɟɥɚɪɭɫɶ, ɦɚɹ ɲɵɩɲɵɧɚ – O Biaáorusi, moja szypszyno (zamiast po-prawnego wariantu: O Biaáorusi, moja dzika róĪo), ɗɧɟɿɞɚ ɧɚɜɵɜɚɪɚɬ – Eneida odwrócona (w literaturoznawstwie funkcjonuje tytuá Eneida na opak). Te drobne usterki są nie do unikniĊcia przy tak obszernym materiale i áatwe do wyeliminowania w kolej-nych wydaniach.
Z myĞlą o polskim czytelniku naleĪaáoby takĪe w przyszáoĞci rozwaĪyü kwestiĊ táu-maczenia cytowanych fragmentów dzieá dramatycznych na jĊzyk polski. Monografia zawiera liczne, nierzadko kluczowe dla analizy wybranych utworów, cytaty, które dla nieznającego nawet biaáoruskiego alfabetu odbiorcy stają siĊ zupeánie niezrozumiaáe. W rezultacie traci on moĪliwoĞü peánego rozumienia przytoczonych w pracy interpretacji, albo teĪ skazany jest na nie caákowicie, bo nie ma podstaw do wyrobienia wáasnego poglądu. Nie bez znaczenia jest takĪe fakt, Īe niektóre fragmenty dzieá teatralnych są drukowane w Polsce po raz pierwszy i jak dotąd nie powstaáy ich polskojĊzyczne wersje. Zainteresowany nie ma wiĊc moĪliwoĞci poznania peánego tekstu, nie moĪe odnaleĨü innych, niĪ proponowane przez badaczkĊ, znaczeĔ i sensów. Przekáad na jĊzyk polski cytowanych fragmentów wydaje siĊ wiĊc niezbĊdny.
Pomimo powyĪszych usterek, monografiĊ WolnoĞü ukrzyĪowana czyta siĊ z praw-dziwą przyjemnoĞcią, co jest zasáugą nie tylko doskonaáego warsztatu naukowego Autorki, jej wieloletnich studiów biaáorutenistycznych, wielokrotnych kwerend biblio-tecznych, ale takĪe wielkiej erudycji, oczytania i pasji naukowej. Zachwyt nad biaáoruską dramaturgią, pragnienie jej poznania i opisu, a takĪe chĊü przybliĪenia jej polskiemu odbiorcy zaowocowaáy monografią obszerną, merytoryczną, o solidnych podstawach naukowych. JeĪeli pragnieniem Autorki byáo rozbudzenie zainteresowania biaáoruską dramaturgią u innych, to opublikowana monografia moĪe byü tego procesu doskonaáym początkiem.
Agnieszka Góral Zakáad Biaáorutenistyki UMCS
