poz. 415) nakazano uwzglêdnianie wymogów zwi¹zanych: „ ... z ochron¹ œrodowiska przyrodniczego”. Zatem wymogi te powinny uwzglêdniaæ ocenê wp³ywu projekt-owanych inwestycji równie¿ na œrodowisko geologiczne (naturalne lub uprzednio ju¿ przekszta³cone w œrodowisko in¿yniersko-geologiczne) i wp³yw tego œrodowiska (tj.: geo-logicznego) na funkcjonowanie tych inwestycji. Uporz¹dkowanie systemu regulacji prawnych w ró¿nych aktach prawnych mo¿e przyczyniæ siê do rozprzestrzeniania zasad prawid³owego myœlenia i dzia³añ in¿yniersko-geolog-icznych w gronie prawników i w szerszych krêgach spo³ecznoœci prezentuj¹cych ró¿ne zawody.
Wnioski
Z powy¿szych rozwa¿añ wynikaj¹ nastêpuj¹ce wnioski: 1. Chocia¿ geologia in¿ynierska jest dyscyplin¹ m³od¹, wy³onion¹ z pogranicza nauk geologicznych i in¿ynierski-ch, to swego rodzaju myœlenie in¿yniersko-geologiczne jest tak stare, jak ludzie i ich przodkowie.
2. Rodzaj i poziom myœlenia in¿yniersko-geologiczne-go zmienia³ siê w czasie w ró¿nych spo³ecznoœciach i kra-jach z ró¿n¹ prêdkoœci¹.
3. Myœlenie i zachowywanie siê ludzi i ich przodków w warunkach zagro¿enia bytu wynika³o zarówno z genet-ycznie odziedziczonego instynktu samozachowawczego z wiedzy przekazanej przez rodziców i z w³asnych odczuæ, doznañ i obserwacji.
4. Obecnie myœlenie in¿yniersko-geologiczne w ró¿-nych spo³ecznoœciach i krajach znajduje siê na ró¿ró¿-nych
poziomach: od pierwotnego quasi-in¿yniersko-geolog-icznego do myœlenia w kategoriach dwóch faz kszta³towania siê geologii in¿ynierskiej.
5. Obecnie stanowione prawo mo¿e i powinno zaspak-ajaæ z jednej strony potrzeby ró¿nych inwestycji z drugiej zaœ chroniæ racjonalne zagospodarowywanie terenu.
Literatura
CARRINGTON R. 1963 — A milion years of man; the story of human development as part of nature. World Pub. Co. Cleveland.
CLARK C. 1967 — Population growth and land use. Macmillan. Lon-don, Melbourne, New York.
COLE S. 1961 — The Neolithic Revolution. Wyd. British Mus. London. DORN H. 1966 — World population growth: an international dilemma. [In:] Human Ecology. Massachusetts.
GOD£OWSKI K. & KOZ£OWSKI J. K. 1985 — Historia staro¿ytna ziem polskich. PWN.
GORE AL. 1992–2001 — Earth in the balance. Earthscan Publ. Ltd, 2001, London.
HENSEL W. (ed.) 1973–1981 — Prahistoria ziem polskich. Ossoli-neum, Wroc³aw
KOWALSKI W. C. 1988 — Geologia in¿ynierska. Wyd. Geol. KOWALSKI W. C. 1993 — Ochrona czy kszta³towanie œrodowiska cz³owieka w œwietle geologii in¿ynierskiej i ekologii. Prz. Geol., 41: 199–202.
KOWALSKI W. C. 1994 — Origin and development of engineerin-g-geological thinking. Proc. 7thInt. IAEG Congress Lisboa. Balkema, Rotterdam
KRYNINE D. P. & JUDD W. R. 1957 — Principles of Enginnering Geology and Geotechnics. Mc Graw-Hill Book Com. New York–Toronto, London.
ROSSIÑSKI B. 1978 — B³êdy w rozwi¹zaniach geotechnicznych. Wyd. Geol.
SZÉCHY K. 1976 — B³êdy posadowienia. Arkady, Warszawa.
Nowe dane o wieku ska³ cieszynitowych (Karpaty zewnêtrzne, jednostka œl¹ska)
— rezultaty datowañ metod¹ K-Ar
Jacek Grabowski
1, Leszek Krzemiñski
1, Piotr Nescieruk
2, Mariusz Paszkowski
3, Andrzej
Szyd³o
2, Zolt
<n Pécskay
4, Artur Wójtowicz
5New data on the age of teschenitic rocks (Outer Carpathians, Silesian Unit) — results of the K–Ar dating. Prz. Geol., 52: 40–46.
S u m m a r y . New40K/40Ar datings for intrusive teschenitic rocks in the Silesian Unit of the Outer Western Carpathians in Poland are presented. Several petrological varieties of the intrusions were studied at 5 localities. Dating was performed on monomineral sepa-rates of biotites and amphiboles, as well as on whole rock samples. Biotite ages (137.9–133.1 Ma: Valanginian) are significantly older than those of amphiboles (112.5–89.9 Ma: Albian–Turonian). Whole rock ages are considerably spread between these two clusters, being concordant either with “biotite” or with“amphibole” dates, or much younger. Interpretation of data poses some problems because evidence exists for hydrothermal alterations what might influence Ar content in both minerals. Older, biotite ages, are inter-preted as more reliable crystallization ages since they are close to the age of surrounding sediments and are concordant with field observations that intrusions in some cases are almost surficial. Amphibole ages are probably affected by Ar loss due to hydrothermal activity. Comparison with recently published40Ar/39Ar datings implies that duration of teschenitic and related magmatism in the Silesian Basin was probably from Valanginian up to Barremian–Aptian (ca. 15 Ma).
Key words: Outer Western Carpathians, Silesian unit, teschenitic rocks, Cretaceous,40K/40Ar geochronology
Ska³y cieszynitowe s¹ jednymi z nielicznych ska³ mag-mowych, wystêpuj¹cych w Karpatach zewnêtrznych. S¹ to zró¿nicowane ska³y zasadowe typu lamprofirów, limburgi-tów, diabazów, sjenitów lub cieszynitów s.s. (Smulikow-ski, 1929, 1980; Mahmood, 1973; Kudelásková, 1987). Wystêpuj¹ one wy³¹cznie w zachodniej czêœci jednostki
œl¹skiej, w polskim i morawskim segmencie Karpat zew-nêtrznych. Ods³oniêcia ska³ cieszynitowych s¹ znane g³ównie w pasie od Nowego Jièina ma zachodzie po Biel-sko-Bia³¹ ma wschodzie (ryc. 1), wy³¹cznie w jednym ele-mencie tektonicznym, zwanym p³aszczowin¹ cieszyñsk¹.
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jgra@pgi.waw.pl;2Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków;3Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, ul. Senacka 1, 31-002 Kra-ków; 4Institute of Nuclear Research, Hungarian Academy of Sciences, Bem ter. 18c, 4001 Debrecen, Hungary;5Wydzia³ Fizyki, Uni-wersytet M. Curie-Sk³odowskiej, pl. M. Curie-Sk³odowskiej 1, 20-031 Lublin
Wiek ska³ cieszynitowych, od czasu ich pierwszego opisu przez Hoheneggera (1861), by³ przedmiotem sporów naukowych. Intruzje umiejscawiano w czasie od najwy¿-szej jury po miocen (zob. np. Wieser, 1971; Konior, 1977). Ostatecznie zwyciê¿y³ pogl¹d o ich wczesnokredowym wieku (zob. np. Hovorka & Spišiak, 1993). Wskazywa³o na to wiele faktów:
1) ska³y cieszynitowe wystêpuj¹ niemal wy³¹cznie w postaci sillów, tylko w utworach tytonu i neokomu (Smuli-kowski, 1929),
2) cia³om hipabyssalnym i subwulkanicznym towa-rzysz¹ wylewy law i utwory piroklastyczne w utworach
dolnej kredy (Matjka & Roth, 1953; Šmid, 1962; Roth, 1967; Gucwa i in., 1971),
3) stwierdzono wystêpowanie fragmentów cieszyni-tów, na z³o¿u wtórnym, w utworach albu (Geroch i in., 1978),
4) udowodniono, ¿e ska³y cieszynitowe stwierdzone wœród ska³ mioceñskich w otworach wiertniczych, wystê-puj¹ na z³o¿u wtórnym (np. Nowak & Wieser, 1978).
Jeszcze do niedawna nie by³o ¿adnych danych radiome-trycznych, które ostatecznie rozstrzyga³yby kwestiê wieku ska³ cieszynitowych. Pierwsze daty, uzyskane metod¹
40
Ar/39Ar (Luciñska-Anczkiewicz i in., 2002), wykaza³y wiek 122–120 mln lat (barrem–dolny apt). Auto-rzy ci zbadali cztery koncentraty amfiboli pochodz¹ce z typowej odmiany cieszynitów (cie-szynity s.s.) w Rudowie i Boguszowicach oraz z nieco m³odszej, intruzji sjenitu w Puñcowie. W niniejszej pracy przedstawiamy nowe wyniki datowañ metod¹ K/Ar, które objê³y tak¿e inne typy petrograficzne ska³ cieszynitowych, do tej pory nie datowane.
Sytuacja geologiczna i opróbowanie
P³aszczowina cieszyñska obejmuje trzy nie-formalne jednostki litostratygraficzne z górnej jury–dolnej kredy (ryc. 2): dolne ³upki cie-szyñskie (?kimeryd/tyton), wapienie ciecie-szyñskie (górny tyton–berias) oraz górne ³upki cieszyñskie (walan¿yn–hoteryw) (Ksi¹¿kiewicz, 1964; Nowak, 1968, 1976; Koszarski & Œl¹czka, 1976).
Próbki do badañ pobrano z ró¿nych odmian ska³ cieszynitowych w ods³oniêciach w
Miêdzy-MIOCEN MIOCENE JEDNOSTKA PODŒL¥SKA SUB-SILESIAN UNIT P£ASZCZ. CIESZYÑSKA CIESZYN NAPPE JEDNOSTKA PRZEDMAGURSKA FORE-MAGURA UNIT
PIENIÑSKI PAS SKA£KOWY
PIENINY KLIPPEN BELT
JEDNOSTKA MAGURSKA MAGURA UNIT P£ASZCZ. GODULSKA GODULA NAPPE PRZEDPOLE FORELAND WADOWICE BIELSKO-BIA£A WIS£A CIESZYN ¯YWIEC FRYDEK MISTEK NOVY JIÈIN N KRAKÓW KARPATY CAR PATHIANS WARS ZAWA MD ZC RD SW PU ZWARDOÑ KARVINA KORBIELÓW ZC MD SW RD PU – ¯ywiec – Miêdzyrzecze – Œwiêtoszówka – Rudów – Puñców JEDN. ŒL¥SKA SILESIAN UNIT OPRÓBOWANE LOKALIZACJE: LOCALITIES STUDIED: KARPATY CENTRALNE CENTRAL CARPATHIANS 0 10 20km
Ryc. 1. Szkic tektoniczny zachodniej czêœci Karpat zewnêtrznych, z
zaznaczo-nymi miejscami opróbowania (wg ¯ytki i in., 1989)
Fig. 1. Tectonic sketch map of the Outer West Carpathians with sampling
loca-lities indicated (after ¯ytko et al., 1989)
Lokalizacja Locality Próbka Sample Datowana frakcja Fraction dated K [%] 40 Arrad [pmol/g] 40 Arrad [%] Wiek (mln lat) Age (Ma) Miêdzyrzecze MD1 B 4,894 1110,6 93,4 126,4 (± 0,9) WR 1,506 370,3 81 136,5 (±1,0) MD2 B 4,132 992,2 91,7 133,4 (± 0,9) WR 1,329 318,2 83 133,1 (± 0,9) Rudów RD2 A 0,762 153,3 68,4 112,5 (± 0,8) H9 WR 1,191 153,8 53 73 (±0,6)* H15 WR 0,858 96,4 60 63,6 (±0,8)* Puñców P2 A 1,000 199,7 32,0 111,7 (± 0,9)* P4 B 3,733 927,6 90,8 137,9 (±1,0) A 0,937 161,9 68,5 97,0 (± 0,9)* WR 1,133 180,8 78 89,7 (±0,8)* P5 B 4,157 1009,6 71,6 134,9 (± 1,5) A 0,916 162,4 73,3 99,4 (± 0,8)* WR 1,229 194,5 67 89 (± 0,7)* PU6** A 1,648 263,3 65,9 89,9 (± 3,5)* ¯ywiec Z9 WR 1,498 388,1 82 143,5 (±1,0)*? Z11 WR 0,110 29,5 38 148,6 (±1,8)*? Œwiêtoszówka SW1 WR 0,592 98,7 53 93,7 (±1,2)* SW2 WR 0,111 19,8 22 100,3 (±2.0)*
*data nie odpowiada wiekowi stygniêcia ska³y (dyskusja w tekœcie), date does not correspond to the cooling ages (discussion in the text) **próbka datowana w Instytucie Badañ J¹drowych w Debreczynie, sample dated at the Institute of Nuclear Research, Debrecen A — amfibol,amphibole, B — biotyt, biotite, WR — „ca³a skala”, whole rock
Tab. 1. Wyniki datowañ metod¹ K–Ar (b³êdy na poziomie 1F)
rzeczu, Rudowie, Œwiêtoszówce, Rudowie i ¯ywcu (ryc. 1). Ska³a cieszynitowa w Miêdzyrzeczu by³a opisywana przez Smulikowskiego (1929) jako najbogatsza w oliwin na ca³ym Œl¹sku Cieszyñskim. Próbki pobrano ze starego ³omu, gdzie twarde bloki œwie¿ych ska³ tkwi¹ w kompletnie zmie-nionym „piasku cieszynitowym”. W Rudowie opróbowano typow¹ grubokrystaliczn¹ odmianê ska³y cieszynitowej w serii odkrywek w potoku Piotrówka, z tej samej intruzji co próbka C-200 Luciñskiej-Anczkiewicz i in. (2002). Jedyne dostêpne obecnie stanowisko ska³ cieszynitowych w Puñco-wie znajduje siê w korycie prawobrze¿nego dop³ywu poto-ku Puñcówka, na wysokoœci koœcio³a. Próbki pobrano ze starszej odmiany ska³ cieszynitowych, któr¹ prawdopodob-nie przecina ¿y³a sjenitowa datowana przez Luciñsk¹-Anc-zkiewicz i in. (2002). W Œwiêtoszówce opróbowano odkrywki w po³udniowej czêœci potoku £añskiego, na po³udnie. od szosy Bielsko Bia³a–Skoczów (zob. Wieser, 1985, Fig. 7). W ¯ywcu opróbowano dwie intruzje ska³y cieszynitowej, w dobrze znanym profilu So³y (np. Nowak, 1971; Grabowski i in., 1996; Œl¹czka & Kamiñski, 1998). Intensywnie pofa³dowany fragment p³aszczowiny cie-szyñskiej ods³ania siê tam przy wschodniej krawêdzi ¿ywieckego okna tektonicznego, przy kontakcie z jednost-kami przedmagursk¹ i magursk¹ (ryc. 1).
Metody
Datowanie metod¹ K–Ar przeprowadzono na próbkach „ca³ej ska³y” oraz monomineralnych separatach amfoboli i biotytów. Frakcjê 0,2–0,3 mm
podzielo-no na dwie czêœci w celu oznaczenia zawartoœci potasu metod¹
rentgenow-skiej spektroskopii fluorescencyjnej
(XRF) oraz pomiaru zawartoœci argonu przy u¿yciu spektrometru mas z pró¿ni¹
statyczn¹. Separaty monomineralne
przygotowano w Instytucie Nauk Geo-logicznych PAN w Krakowie, z ziaren o frakcji 350–120:m zgodnie ze standar-towymi procedurami (zob. np. Geyh & Schleicher, 1990) stosuj¹c separacj¹ magnetyczn¹, hydrodynamiczn¹ oraz (na koñcowym etapie) rêczne wybiera-nie ziaren. Oznaczenia potasu
wykona-no w Centralnym Laboratorium
Chemicznym PIG na spektrometrze Phi-lips PW 2400. Pomiary zawartoœci argo-nu radiogenicznego wykonano metod¹
wzorca wewnêtrznego w Pracowni
Spektrometrii Mas IF UMCS w Lublinie
na zmodyfikowanym spektrometrze
MS-10. Jedn¹ z próbek (PU6 — zob. tab. 1) datowano w Instytucie Badañ J¹drowych w Debreczynie (Wêgry). Ka¿da próbka by³a stapiana w temperatu-rze 1300o
C w dwupró¿niowym tyglu
argonowej linii
ekstrakcyjno-oczysz-czaj¹cej. Jako znacznika u¿yto czystego argonu-38. Zawartoœæ argonu atmosfe-rycznego oznaczono za pomoc¹ pomiaru piku argonu-36 w widmie masowym. Po ka¿dym cyklu pomiarowym wykonywano œlepy pomiar w temperaturze ok. 1350o
C dla sprawdzenia czy z próbki zosta³ uwol-niony/wyekstrahowany ca³y argon.
Analizy chemiczne amfiboli wykonano w PIG w elek-tronowym mikroskopie skaningowym JEOL JSM-35 wyposa¿onym w spektrometr dyspersji energii EDS (sys-tem Link ISIS). Stosowano napiêcie przyspieszaj¹ce 20 kV i pr¹d wi¹zki 2 nA przy œrednicy oko³o 1:m. Kalibracjê uk³adu analitycznego przeprowadzano na metalicznym kobalcie przy czasie analizy 50 s. U¿ywano zestawów wzor-ców naturalnych i syntetycznych. Wyniki mikroanaliz korygo-wano metod¹ ZAF.
W celu sprawdzenia wieku ska³ osadowych, w których wystêpuj¹ datowane intruzje przeprowadzono oznaczenia przewodniej mikrofauny (otwornic). Wiek przewodnich zespo³ów otwornicowych znanych z warstw cieszyñskich, oznaczono na podstawie zasiêgów zawartych w pracach Gerocha (1966), Bieleckiej i Gerocha (1977), Olszewskiej (1997), Szyd³o i Jugowiec (1996) oraz Szyd³o (2003).
Petrografia
Miêdzyrzecze. Badana ska³a to alkaliczny pikryt bio -tytowo-piroksenowy o strukturze porfirowej z du¿ymi (do 7 mm œrednicy) fenokryszta³ami oliwinu, ca³kowicie prze-obra¿onego w bowlingit, oraz mniejszymi fenokryszta³ami augitu tkwi¹cymi w drobnoziarnistym cieœcie skalnym z udzia³em ciemnego szkliwa. Typow¹ form¹ wystêpowania brunatnego biotytu (ryc. 3) s¹ du¿e ksenomorficzne poikilo-blasty z wrostkami klinopiroksenu, oliwinu (przeobra¿one-go w bowlingit), apatytu, tytanomagnetytu i zmienione(przeobra¿one-go
senon Senonian górny Upper dolny Lower turon Turonian cenoman Cenomanian alb Albian apt; Aptian barrem; Barremian hoteryw Hauterivian walan¿yn Valanginian berias Berriasian tyton Tithonian
dolne warstwy istebniañskie
Lower Istebna beds
warstwy wierzowskie; Veøovice beds p-ce grodziskie; Grodziszcze sandstones rogowce mikuszowickie
Mikuszowice cherts
warstwy godulskie górne
Upper Godula beds
warstwy godulskie œrodkowe
Middle Godula beds
warstwy godulskie dolne
Lower Godula beds
warstwy lgockie
Lgota beds
wapienie cieszyñskie
Cieszyn limestones
górne ³upki cieszyñskie
Upper Cieszyn shales
dolne ³upki cieszyñskie
Lower Cieszyn shales
p³aszczyzny odk³ucia detachment horizons
intruzje ska³ cieszynitowych intrusions of teschenitic rocks
1000
m
Ryc. 2. Schemat stratygraficzny jednostki œl¹skiej Fig. 2. Stratigraphical scheme of the Silesian unit
szkliwa. Rzadko spotyka siê bez³adne skupienia drobnych ³usek nieco bledszego biotytu. Charakterystycznym mine-ra³em podrzêdnym jest granat ciemnobrunatny do prawie czarnego. Pospolitym sk³adnikiem jest tytanomagnetyt, podczas gdy apatyt jest znacznie rzadszy. Sporadycznie obserwuje siê ziarna brunatnoczerwonego spinelu chromo-wego z nieprzezroczyst¹ obwódk¹ chromonoœnego tyta-nomagnetytu (zob. W³odyka i in., 1999). Obecne s¹ tak¿e drobnoziarniste enklawy zbudowane z bowlingitu, klinopi-roksenu i tytanomagnetytu, bêd¹ce najprawdopodobniej
rozcz³onkowanymi fragmentami perydotytowych ksenolitów p³aszcza. Obserwuje siê te¿ wtórne wêglany oraz chloryty.
Rudów. Wystêpuj¹ tutaj cieszynity o sk³adzie analcy -mowego monzonitu. S¹ to ska³y grubo- i œrednioziarniste, których g³ówne sk³adniki stanowi¹: augit tytanowy (s³upki do 5,5 mm d³ugoœci), alkaliczne skalenie, plagioklazy oraz analcym. Doœæ pospolitym sk³adnikiem podrzêdnym jest amfibol, czêsto obrastaj¹cy klinopiroksen. Zawiera on wrostki augitu i apatytu i towarzysz¹ mu krzemiany war-stwowe z grupy smektytu. Sk³ad chemiczny amfiboli wskazuje na bogaty w tytan kersutyt lub ferrokersutyt o zawartoœci potasu typowej dla tej grupy amfiboli i porów-nywalnej z zawartoœci¹ tego pierwiastka w datowanych koncentratach amfibolowych (tab. 1). Plagioklaz wystêpu-Bt Cpx Cpx Cpx Bt Cal p-Ol 0,5 mm Ryc. 3. Alkaliczny pikryt biotytowo-piroksenowy z
Miêdzyrze-cza (próbka MD 1). Zaokr¹glone fenokryszta³y oliwinu, otoczone biotytem (Bt), uleg³y ca³kowitemu przeobra¿eniu w bowlingit (p-Ol). Du¿e ziarno biotytu zawiera wrostki klinopiroksenu (Cpx) oraz tlenków Fe–Ti. Bez analizatora
Fig. 3. Photomicrograph of alkali biotite-pyroxene picrite from
Miêdzyrzecze (sample MD1). Rounded olivine phenocryst is completely replaced by bowlingite (p-Ol) and rimmed by biotite (Bt); a large biotite grain contains inclusions of clinopyroxene (Cpx) and Fe–Ti oxides and is weakly replaced by carbonate (Cal). Plain polarized light
Cpx Cpx Mgt Bt 0,2 mm Anl
Ryc. 5. Alkaliczny lamprofir z Puñcowa (próbka P5). Œwie¿e
ziarno biotytu (Bt) z wrostkami klinopiroksenu (Cpx) i tytano-magnetytu (Mgt). Obok biotytu ziarno analcymu. Bez analizato-ra
Fig. 5. Photomicrograph of an unaltered biotite grain (Bt) with
inclusions of clinopyroxene (Cpx) and Ti-magnetite (Mgt); anal-cite grain is visible near to biotite. Alkaline lamprophyre from
Cpx Cpx Mgt Amp 0,5 mm Anl
Ryc. 4. Alkaliczny lamprofir z Puñcowa (próbka P4). Du¿e
ziar-no amfibolu (Amp) zawiera wrostki kliziar-nopiroksenu (Cpx) oraz tytanomagnetytu (Mgt); drobnoziarniste ciasto skalne sk³ada siê z klinopiroksenu, analcymu (Anl) oraz tlenków Fe–Ti. Bez anali-zatora
Fig. 4. Photomicrograph of alkaline lamprophyre from Puñców
(sample P4). A large grain of amphibole (Amp) containing inclu-sions of clinopyroxene (Cpx) and Ti-magnetite (Mgt); fine-gra-ined groundmass composed of clinopyroxene, analcite (Anl) and Fe–Ti oxides. Plain polarized light
Cpx
Chl Bt
0,2 mm
Sm Ap
Ryc. 6. Ska³a zmetasomatyzowana z ¯ywca (próbka Z9).
Widoczne liczne ziarna biotytu (Bt) oraz relikty klinopiroksenu (Cpx) w tle z³o¿onym z minera³ów grupy smektytu (Sm), chlory-tu (Chl) oraz tlenków Fe–Ti, z akcesorycznym apatytem (Ap). Bez analizatora
Fig. 6. Photomicrograph of metasomatized rock from ¯ywiec
(sample Z9). Numerous biotite grains (Bt) and relics of clinopy-roxene (Cpx) in a matrix of smectite-group mineral (Sm), chlorite (Chl) and Fe–Ti oxides, with accessory apatite (Ap). Plain
polari-je najczêœciej w postaci du¿ych kryszta³ów tabliczkowych, podczas gdy skalenie alkaliczne i analcym wype³niaj¹ przestrzenie miêdzyziarnowe. Analcym jest czêœciowo pierwotny, ale zastêpuje tak¿e skalenie. Minera³y jasne na ogó³ obfituj¹ w nieprzezroczyste wrostki i inkluzje fluidal-ne. Minera³y akcesoryczne to: apatyt, tytanit oraz tytano-magnetyt. Pospolitymi minera³ami wtórnymi s¹ chloryty, wêglany oraz produkty przemian skaleni: prehnit wraz z w³óknistymi skupieniami tomsonitu.
Puñców. Ska³y z tej lokalizacji sklasyfikowano jako
alkaliczny lamprofir typu kamptonitu. Wystêpuj¹ tu dwie odmiany: mezo- i melanokratyczna. Odmiana jaœniejsza to ska³a o strukturze porfirowatej, sk³adaj¹ca siê g³ównie z augitu tytanowego (idiomorficzne s³upki do 3 mm d³ugo-œci) oraz du¿ych (1–3,6 mm) ziaren br¹zowego amfibolu (ryc. 4). Klinopiroksen wystêpuj¹ tak¿e w postaci mniej-szych ziaren i skupieñ mikrolitów w cieœcie skalnym. Sk³ad chemiczny amfiboli jest bardzo podobny do amfiboli z Rudo-wa. Koncentracje potasu w kersutycie s¹ zbli¿one do zawarto-œci tego pierwiastka w monomineralnych koncentratach amfibolowych z próbek P2, P4 i P5 (tab. 1). Amfibol jest zazwyczaj doœæ œwie¿y, ale zawiera liczne wrostki klinopi-roksenu, apatytu, rzadziej tytanomagnetytu i okr¹g³awych zielonych agregatów krzemianów warstwowych. Brunatno-czerwony biotyt (ryc. 5) pe³ni rolê niezbyt licznego minera³u podrzêdnego. W interstycjach s¹ obecne w niewielkiej iloœci trudne do dok³adnej identyfikacji skalenie, agregaty prehnitu, niewielka iloœæ wêglanów oraz bezbarwne szkliwo ulegaj¹ce chlorytyzacji i analcymizacji, a miejscami tak¿e zeolityzacji. Pospolite s¹ s³upki apatytu, czêsto bardzo silnie wyd³u¿one (maks. 2 mm). Tytanomagnetyt tworzy doœæ du¿e ziarna (najczêœciej 0,1–0,2 mm), po czêœci zmienione, niekiedy w postaci pseudomorfoz getytowych. Sporadycznie jest spoty-kany akcesoryczny tytanit. W odmianie melanokratycznej amfibolu jest wyraŸnie wiêcej ni¿ augitu i biotytu.
¯ywiec. Wystêpuj¹ tu ska³y zmetasomatyzowane o
reliktowej strukturze magmowej. Pierwotny charakter ska³y magmowej jest trudny do ustalenia: byæ mo¿e nale¿a³a do grupy monchikitów (por. Smulikowski, 1929). Ska³a zbudo-wana jest g³ównie z chlorytu, bladozielonych agregatów
minera³u z grupy smektytu i wêglanów. Krzemiany war-stwowe, wykszta³cone w postaci ró¿nej wielkoœci blaszek lub drobnokrystalicznych agregatów oraz ziemistych sku-pieñ kryptokrystalicznych, graj¹ rolê t³a lub tworz¹ pseudomorfozy po pierwotnych minera³ach ciemnych. Wraz z wêglanami wype³niaj¹ tak¿e spêkania. Charaktery-styczne s¹ wêglanowe i wêglanowo-chlorytowe, z rozpro-szonymi tlenkami tytanu, pseudomorfozy po augicie o silnie wyd³u¿onym pokroju prêcikowym lub s³upkowym. Ponadto wystêpuj¹ skalenie reprezentowane przez albit, kwarc i reliktowy bladobrunatny biotyt. W wiêkszoœci pró-bek biotyt jest rzadki (np. w próbce Z11), ale czasem wystê-puje w wiêkszych nagromadzeniach (próbka Z9 — ryc. 6). Obie próbki by³y datowane i ró¿ni¹ siê wyraŸnie zawarto-œci¹ potasu (tab. 1). Bardzo obfity jest apatyt w postaci prze-wa¿nie silnie wyd³u¿onych s³upków (do 2,5 mm). Pospolite s¹ przezroczyste tlenki tytanu (anataz, brookit), leukoksen oraz tlenki ¿elaza. Chlorytyzacja i karbonatyzacja pierwotnej ska³y magmowej zachodzi³a prawdopodobnie w fazie hydro-termalnej metasomatozy przy udziale roztworów doprowa-dzaj¹cych z zewn¹trz wêglan wapnia (Smulikowski, 1929).
Œwiêtoszówka. Ska³ê mo¿na zdefiniowaæ jako zmie -niony doleryt o reliktowej strukturze subofitowej lub
inter-granularnej i teksturze migda³owcowej. G³ównymi
sk³adnikami s¹ plagioklaz oraz chloryt, który zast¹pi³ pier-wotny piroksen. Chloryt tworzy przewa¿nie drobno- i mikrokrystaliczne agregaty pomiêdzy tabliczkami plagio-klazu. W bardzo podrzêdnej iloœci wystêpuj¹cy brunatny biotyt jest wypierany przez chloryt. Bardzo pospolite s¹ drobne, grudkowate skupienia tlenków tytanu; rzadsze s¹ tlenki ¿elaza. Nieliczne du¿e ziarna tlenków ¿elaza (do 1 mm), po czêœci zresorbowane, wystêpuj¹ w asocjacji z chlorytem i wêglanami. Drobne ziarna reliktowego augitu s¹ obecne w iloœciach œladowych. Charakterystyczne pêcherze pogazowe s¹ wype³nione przez promieniste sku-pienia blaszek chlorytu, którym zwykle towarzysz¹ w cen-tralnych partiach migda³ów grubokrystaliczne wêglany oraz sporadycznie piryt. W niewielkiej iloœci wystêpuj¹ tak¿e ma³e gniazda kwarcu.
Lokalizacja
Locality
Jednostka litostratygraficzna
Lithostratigraphic unit
Wiek zespo³ów otwornicowych
Age of foraminiferal assemblages
Najst. mo¿liwy wiek intruzji (mln lat)
Maximum age of intrusion
[Ma]
Wiek radiometryczny (mln lat)
Radiometric ages
[Ma] Miêdzyrzecze wapienie cieszyñskie
Cieszyn Limestones póŸny tyton Late Tithonian 144,7–141,6* 146–144,2** 133,4–126,4 (B) 136,5–133,1 (WR) Rudów górne ³upki cieszyñskie
Upper Cieszyn Shales
póŸny walan¿yn Late Valanginian 134–131* 136–132** 112,5 (A) 73–63,6 (WR) Puñców strefa kontaktu miêdzy
wapieniami a górnymi ³upka-mi cieszyñski³upka-mi
contact zone between Cieszyn Limestones and Upper Cie-szyn Shales walan¿yn–hoteryw Valanginian–Hauterivian 135,8–126* 137–127** 111,7–89,6 (A) 137,9–134,9 (B) 89,7–89 (WR)
¯ywiec wapienie cieszyñskie
Cieszyn Limestones
brak otwornic (kalpionellidy beriasu)
lack of foraminfers (Berriasian calpionellids)
141,6–135,8* 144,2–137**
148,6–143,5 (WR)
Œwiêtoszówka górne ³upki cieszyñskie
Upper Cieszyn Shales
hoteryw
Hauterivian
131–126* 132–127*
100,3–93,7 (WR)
A — amfibol, amphibole; B — biotyt, biotite; WR — „ca³a ska³a”, whole rock; * — „bezwzglêdny” wiek wydzieleñ stratygraficznych wg Channell i in. 1995, ”absolute” ages of stratigraphical divisions after Channell et al. (1995) time scale; ** — „bezwzglêdny” wiek wydzieleñ stratygraficznych wg Gradstein i in., 1994, ”absolute” ages of stratigraphical divisions after Gradstein et al. (1994) time scale
Tab. 2. Porównanie wieku radiometrycznego intruzji cieszynitowych z wiekiem ska³ otaczaj¹cych
Rezultaty i dyskusja
Jak wynika z tabeli 1 kredowy wiek ska³ cieszynito-wych uzyska³ kolejne potwierdzenie. Uzyskane daty mieszcz¹ siê jednak w doœæ szerokim przedziale czaso-wym: 148,6–63,6 mln lat (wczesny tyton–wczesny pale-ocen). Zwraca uwagê, ¿e daty uzyskane z koncentratów biotytu (137,9–126,4 mln lat) s¹ systematycznie starsze od tych uzyskanych z amfiboli (112,5–89,9 mln lat). Daty oparte na „ca³ej skale” s¹ bli¿sze albo wiekom
„biotyto-wym” (Miêdzyrzecze, ¯ywiec), albo amfibolowym
(Puñców, Œwietoszówka) lub znacznie m³odsze (Rudów). Niemo¿liwe jest aby ta ró¿nica odzwierciedla³a rzeczywi-ste ró¿nice w czasie krystalizacji biotytu i amfibolu: oba minera³y krystalizowa³y z tego samego stopu, a magma cieszynitowa musia³a stygn¹æ doœæ szybko, gdy¿ intruzje nie by³y zbyt g³êbokie (Smulikowski, 1929; 1980; Mah-mood, 1973). Ucieczkê Ar z amfiboli w wyniku póŸniejsze-go wydarzenia termicznepóŸniejsze-go nale¿a³oby raczej wykluczyæ. Temperatury zamkniêcia systemu K–Ar (Geyh & Schleyher, 1990) s¹ ni¿sze dla biotytu (350–400o
C) ni¿ dla hornblendy (500–700oC). W przypadku regionalnego podgrzania to raczej hornblenda zachowa³aby pierwotny wiek stygniêcia ska³y.
Wobec niejednoznacznoœci w interpretacji wyników datowañ radiometrycznych i w celu okreœlenia najstarsze-go mo¿liwenajstarsze-go wieku datowanych intruzji przeprowadzono porównano uzyskane daty z wiekiem ska³ otaczaj¹cych, wyznaczaj¹cym najstarszy mo¿liwy wiek intruzji (tab. 2).
W Miêdzyrzeczu i ¯ywcu ska³y cieszynitowe intruduj¹ w obrêbie wapieni cieszyñskich, które obejmuj¹ górny tyton i berias (Nowak, 1976). Wiek wapieni cieszyñskich w Miêdzyrzeczu okreœlono na póŸny tyton (tab. 2). Trzy uzyskane daty wskazuj¹ na walan¿ynski wiek pikrytu (136,5–133,1 mln lat), czwarta — na wczesny barrem (126,4 mln lat). Walan¿yn przyjêto wiêc jako bardziej prawdopodobny czas stygniêcia intruzji. Krystaliczna struktura pikrytu œwiadczy, ¿e intruzja musia³a stygn¹æ pod pewnym nadk³adem. M³odszy wiek biotytu z próbki MD 1 jest najprawdopodobniej efektem wtórnych przemian (ryc. 3). W wapieniach cieszyñskich z profilu w ¯ywcu nie zna-leziono otwornic, jednak na podstawie wystêpuj¹cych tam kalpionellidów uwa¿a siê, ¿e reprezentuj¹ one wy¿sz¹ czê-œæ serii, nale¿¹c¹ do beriasu (Nowak, 1970). Daty uzyska-ne metod¹ K–Ar s¹ tutaj jednak, paradoksalnie, nieco starsze od wieku ska³ otaczaj¹cych intruzjê. Wiek próbki Z9 przypada na wczesny berias tylko w skali wed³ug Grad-steina i in. (1994). Wiek próbki Z11 jest niew¹tpliwie tyto-ñski. Poniewa¿ zawartoœæ potasu w tej próbce jest stosunkowo niewielka, nale¿y przyj¹æ wiek próbki Z 9 (143,5 mln lat — wczesny berias) za bardziej wiarygodny.
Intruzje lamprofirów w Puñcowie wystêpuj¹ w strefie kontaktowej miêdzy wapieniami a górnymi ³upkami cie-szyñskim. Próbki pobrane z górnych ³upków cieszyñskich zawieraj¹ mikrofaunê wieku walan¿yn–hoteryw (tab. 2). Z
uwagi na bliskoœæ wapieni cieszyñskich nale¿y raczej
przyj¹æ walan¿yñski wiek ska³ otaczaj¹cych intruzje. Z intruzji w Puñcowie uzyskano najwiêcej dat, gdy¿ datowa-no tutaj biotyty, amfibole oraz „ca³e ska³y”. Ró¿nica pomiêdzy wiekiem biotytów i amfiboli wynosi a¿ 27 do 42 mln lat. Wiek ska³ otaczaj¹cych jest bli¿szy wieku „bioty-towemu”, który w próbce P4 przypada na póŸny berias– najwczeœniejszy walan¿yn, a w próbce P5 na walan¿yn.
Poniewa¿ intruzja jest uwa¿ana za niemal
powierzchniow¹ — opisywano stowarzyszone z ni¹ ska³y piroklastyczne (Gucwa i in., 1971) — wiek stygniêcia powinien byæ bliski wiekowi ska³ otaczaj¹cych. Z tego wzglêdu wieki amfibolowe, wskazuj¹ce na alb lub póŸn¹ kredê nale¿y uwa¿aæ za mniej wiarygodne.
W Œwiêtoszówce i Rudowie ska³y cieszynitowe intruduj¹ w obrêbie górnych ³upków cieszyñskich. Na podstawie zespo³ów otwornicowych wiek ska³ otaczaj¹cych intruzje okreœlono jako hoteryw (Œwiêtoszówka) i póŸny walan¿yn (Rudów) (tab. 2). Intruzja w Œwiêtoszówce równie¿ jest uwa¿ana za bardzo p³ytk¹ (Wieser, 1971). Wylewny cha-rakter ska³y potwierdzaj¹ obserwacje w p³ytkach cienkich (obecnoœæ pêcherzy z odgazowania). Z tego wzglêdu uzyskany wiek radiometryczny, wskazuj¹cy na alb–ceno-man (tab. 2) nie mo¿e byæ w pe³ni wiarygodny. Nale¿a³oby, podobnie jak w Puñcowie, oczekiwaæ raczej wieku zbli¿-onego do ska³ otaczaj¹cych. Daty uzyskane w Rudowie s¹ znacznie m³odsze od wieku górnych ³upków cieszyñskich. Œrednio- i grubokrystaliczna struktura ska³y cieszynitowej wskazuje, ¿e mog³a ona stygn¹æ powoli, pod pewnym nadk³adem. Jednak du¿a ró¿nica w wieku uzyskanym z amfibolu i „ca³ej ska³y” œwiadczy, ¿e ska³a nie stanowi³a systemu zamkniêtego i nastêpowa³a ucieczka argonu. Jed-nak i wiek amfibolowy (112,5 mln lat) wydaje siê nieco za m³ody, w porównaniu z datowaniem przeprowadzonym przez Luciñsk¹-Anczkiewicz i in. (2002), gdzie metod¹ Ar/Ar na amfibolach uzyskano wiek przesz³o 10 mln lat
starszy. Podobnie wiêc, jak w intruzji Puñcowa, wiek
K–Ar okreœlany na amfibolach mo¿e byæ zani¿ony. Podsumowuj¹c, daty które mo¿na by uznaæ za wiek stygniêcia ska³, uzyskano tylko z preparatów biotytowych oraz ca³ych ska³ w pikrycie z Miêdzyrzecza oraz z bioty-tów lamprofiru z Puñcowa. Równie¿ wiek „ca³ej ska³y” cieszynitu ¿ywieckiego mo¿na, pod pewnymi zastrze¿e-niami (zob. ni¿ej), uznaæ za bliski wieku krystalizacji. Zastrze¿enia te wynikaj¹ z silnego przeobra¿enia metaso-matycznego i/lub hydrotermalnego intruzji w ¯ywcu, co mog³o wi¹zaæ siê z dostarczeniem „dodatkowego argonu” (excess Ar, zob. Kelley, 2002). O tym, ¿e zjawisko takie istotnie mog³o mieæ miejsce, œwiadczy nieco starszy od maksymalnego mo¿liwego wiek K–Ar. Wiek ska³ ota-czaj¹cych intruzje ¿ywieckie okreœlono jednak tylko na podstawie literatury (Nowak, 1970), gdzie brak jest wystarczaj¹cej dokumentacji. Dlatego te¿ rzeczywisty b³¹d datowania cieszynitu ¿ywieckiego, na obecnym etapie badañ, nie jest mo¿liwy do okreœlenia.
Pozostaje do wyjaœnienia kwestia, sk¹d wziê³y siê tak znaczne ró¿nice wieku miêdzy amfibolami i biotytami. Nie stwierdzono w amfibolach obecnoœci wtórnych wrostków minera³ów o wysokiej zawartoœci potasu (np. jasnych ³ysz-czyków), które mog³yby „odm³odziæ” wiek badanych
zia-ren. Co wiêcej, zawartoœæ potasu w datowanych
koncentratach amfiboli jest zbli¿ona do tej, okreœlonej za pomoc¹ mikrosondy, co wyklucza domieszkê innego mine-ra³u zawieraj¹cego dodatkowy potas w koncentratach. Wyda-je siê wiêc, ¿e zani¿one wieki hornblendy musz¹ byæ zwi¹zane z wtórnymi zmianami (zeolityzacja, chlorytyzacja), które spowodowa³y ucieczkê argonu. Zmiany te nie spowo-dowa³y zaburzeñ stosunku 40K/40Ar w biotycie, co mo¿na t³umaczyæ, za Geyhem i Schleicherem (1990), ¿e niewielkie hydrotermalne przeobra¿enia tego minera³u powoduj¹ utratê
K i Ar w równym stopniu, nie wp³ywaj¹c na wyniki ozna-czenia wieku.
Wnioski
1. Nowe wyniki datowañ zró¿nicowanych ska³ cieszy-nitowych (zachodnia czêœæ Karpat zewnêtrznych,
p³asz-czowina œl¹ska), przeprowadzonych metod¹ K–Ar,
potwierdzi³y wczesnokredowy wiek badanych ska³. Sto-sunkowo du¿y rozrzut wyników (od 148,6 do 63,6 mln lat) wynika najprawdopodobniej z wtórnych przeobra¿eñ (chlorytyzacja, zeolityzacja). Wieki uzyskane na ziarnach biotytu oraz próbkach „ca³ej ska³y” z pikrytu z Miêdzyrze-cza (133,4±0,9, 136,5±1,0, 133,1±0,9 mln lat), oraz na ziarnach biotytu z lamprofiru z Puñcowa (137,9±1,0, 134,9±1,5 mln lat) s¹ najbardziej wiarygodne i mog¹ byæ uznane za wiek stygniêcia intruzji (walan¿yn). Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e ska³y cieszynitowe z ¯ywca s¹ jeszcze star-sze (143,5 ± 1,0 mln lat — wczesny berias), jednak data ta mo¿e byæ obarczona wiêkszym b³êdem, ze wzglêdu na bar-dzo silne przeobra¿enia hydrotermalne intruzji.
2. Dane radiometryczne uzyskane w niniejszej pracy oraz przez Luciñsk¹-Anczkiewicz i in. (2002) wskazuj¹, ¿e magmatyzm cieszynitowy móg³ trwaæ kilkanaœcie milionów lat, od walan¿ynu do barremu/aptu, przy czym „typowe”, krystaliczne odmiany cieszynitów by³yby najm³odsze. Nale-¿y jednak podkreœliæ, ¿e K–Ar nie jest metod¹ optymaln¹ do datowania tych ska³ i zastosowanie innych metod (np. Ar–Ar) by³oby wskazane dla lepszego udokumentowania starszych faz magmatyzmu cieszynitowego.
Autorzy s¹ wdziêczni za krytyczne uwagi R. Anczkiewicza (University College, Londyn; Instytut Nauk Geologicznych PAN, Oœrodek Badawczy w Krakowie), K. Balogha (Institute of Nuclear Research, Debreczyn), S. Ha³asa (UMCS, Lublin) oraz anonimowego recenzenta.
Badania sfinansowano w ramach badañ statutowych Pañstwowego Instytutu Geologicznego (z funduszy Komitetu Badañ Naukowych, projekt nr 6.20.1433.00.0).
Literatura
BIELECKA W. & GEROCH S. 1977— Quelques Foraminifères du Jurassique supérieur des Carpathes externes polonaises. Ann. Mines Géol., 28: 185–199.
CHANNELL J.E.T., ERBA E., NAKANISHI M. & TAMAKI K. 1995 — A Late Jurassic–Early Cretaceous timescale and oceanic anomaly block models. [In:] Geochronology, timescales, and stratigraphic corre-lation, W.A. Berggren, D.V. Kent, M. Aubry, J. Hardenbol (eds.). SEPM Spec. Publ., 54: 51–64.
GEROCH S. 1966 — Small foraminifers in the Lower Cretaceous of Silesian unit in the Polish Carpathians. Rocz. Pol. Tow. Geol., 36: 413–480.
GEROCH S., NOWAK W. & WIESER T. 1978 — Cieszynity na wtór-nym z³o¿u w utworach dolnej kredy Beskidu Ma³ego. Mat. Konfer., Kraków, 22–24.04. 1978.
GRABOWSKI J., NAWROCKI J., NESCIERUK P., WÓJCIK A., OLSZEWSKA B. 1996 — A4. ¯ywiec, dolna kreda jednostki œl¹skiej w profilu So³y. [In:] Poprawa D., R¹czkowski W. (eds.) Przew. 67 Zj. Pol. Tow. Geol , Szczyrk 6–9 czerwca 1996: 73–81.
GRADSTEIN F.M., AGTERBERG F.P., OGG J.G., HARDENBOL J., VAN VEEN P., THIERRY J. & HUANG Z. 1994 — A Mesozoic time scale. Jour. Geophys. Res., 99: 24051–24074.
GEYH M.A. & SCHLEICHER H. 1990 — Absolute age determina-tion. Springer Verlag.
GUCWA I., NOWAK W. & WIESER T. 1971 — Przejawy wulkanizmu podmorskiego w neokomie zachodnich Karpat fliszowych. Kwart. Geol., 15: 734–735.
HOHENEGGER L. 1861 — Die geognostischen Verhltnisse der Nor-d-Karpathen in Schlesien und den angrenzenden Teilen von Mähren und Galizien, als Erluterung zur geognostischen Karte der Nordkarpa-then. Jour. Perthes. Gotha.
HOVORKA D. & SPIÒIAK J. 1993 — Mesozoic volcanic activity of the Western Carpathian segment of the Tethyan Belt: Diversities in time and space. Jb. Geol. B-A., 136: 769–782.
KELLEY S. 2002 — Excess argon in K–Ar and Ar–Ar geochronology. Chemical Geol., 188: 1–22.
KONIOR K. 1977 — Jeszcze w sprawie wieku cieszynitów. Kwart. Geol., 21: 499–513.
KOSZARSKI L. & ŒL¥CZKA A. 1976 — Cretaceous. The Outer (Flysch) Carpathians. [In:] Soko³owski S. (ed.) Geology of Poland vol. 1. Stratigraphy, p. 2 Mesozoic. Wyd. Geol: 657–662.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1964 — On the Tectonics of the Cieszyn Zone. A Reinterpretation. Bull. Acad. Pol. Sc., Sér. Géol. Géogr., 12. KUDELÁSKOVÁ J. 1987 — Petrology and geochemistry of selected rock types of teschenite association, Outer Western Carpathians. Geol Zbor. Geol. Carpath., 38: 545–573.
LUCIÑSKA-ANCZKIEWICZ A., VILLA I.M., ANCZKIEWICZ R. & ŒL¥CZKA A. 2002 — 40Ar/39Ar dating of alkaline lamprophyres from the Polish Western Carpathians. Geol. Carpath., 53: 45–52. MAHMOOD A. 1973 — Petrology of the teschenitic rock series from the type area of Cieszyn in the Polish Carpathians. Ann. Soc. Geol. Pol., 43: 153–216.
MATÌJKA A. & ROTH Z.1953 — Zpráva o geologickem mapovaní v širším okoli Staøice a Brušperka. Zprávy o geol. vyzkumech v roce 1952: 57–61.
NOWAK W. 1968 — Stomiosphaerids of the Cieszyn Beds (Kimme-ridgian-Hauterivian) in the Polish Cieszyn Silesia and their stratigra-phical value. Ann. Soc. Geol. Pol., 38: 275–327.
NOWAK W. 1970 — Zagadnienie litologicznej i stratygraficznej kore-lacji wapieni cieszyñskich na obszarze Kotliny ¯ywieckiej.
Kwart. Geol., 14: 916–917.
NOWAK W. 1971 — Geologiczne spostrze¿enia nad wystêpowaniem cieszynitów w profilu rzeki So³y na obszarze Kotliny ¯ywieckiej. Kwart. Geol., 15: 725–726.
NOWAK W. 1976 — Jurassic. The Outer (Flysch) Carpathians — Cieszyn zone. [In:] Soko³owski S. (ed.) Geology of Poland, vol. 1. Stratigraphy, p. 2 Mesozoic. Wyd. Geol.: 413–420.
NOWAK W. & WIESER T. 1978 (ed.) — Pozycja stratygraficzna cie-szynitów i warunki ich wystêpowania. Mat. Konfer., Kraków, 22–24 kwietnia 1978.
OLSZEWSKA B. 1997 — Foraminiferal biostratigraphy of the Polish Outer Carpathians: a record of basin geohistory. Ann. Soc. Geol. Pol., 67: 325–337.
ROTH Z. 1967 — Nova geologická mapa støedni casti Moravskoslez-skych Beskyd (Frydlandt nad Ostravici). Zprávy o geol. vyzkumech v roce 1966: 191–193.
ŠMID B. 1962 — Pøehled geologie a petrografie hornin tešiniticke associácie na severním upáti Beskyd. Geol. Pr., 63: 53–60. SMULIKOWSKI K. 1929 — Materia³y do znajomoœci ska³ magmo-wych Œl¹ska Cieszyñskiego. Arch. Nauk. we Lwowie, III, vol. V, 1: 1–122.
SMULIKOWSKI K. 1980 — Uwagi o cieszyñskiej prowincji magmo-wej. Ann. Soc. Geol. Pol., 50: 41–54.
SZYD£O A. 2004 (w druku) — Otwornice warstw cieszyñskich z Pogórza Cieszyñskiego, Karpaty zewnetrzne. Biul. Pañstw. Inst. Geol. SZYD£O A. & JUGOWIEC M. 1999 — Foraminifera and calcareous nannoplankton assemblages from ? Tithonian-Neocomian “Cieszyn Beds” (Silesian Unit), Polish Western Carpathians. Geol. Carpath., 50: 203–211.
ŒL¥CZKA A. & KAMIÑSKI M.A. 1998 — A guidebook to excur-sions in the Polish Flysch Carpathians. Grzybowski Foundation Spec. Publ., 6.
WIESER T. 1971 — Przeobra¿enia egzo- i endokontaktowe zwi¹zane z cieszynitami Karpat fliszowych Polski. Kwart. Geol., 15: 901–922. WIESER T. 1985 — The teschenite formation and other evidences of magmatic activity in the Polish Flysch Carpathians and their geotecto-nic and stratigraphic significance. [In:] Wieser T. (ed.). Fundamental researches in the western part of the Polish Carpathians. Guide to excursion 1. CBGA XIII Congres, Cracow 1985: 23–36. W£ODYKA R., KARWOWSKI £. & STARNAWSKA E. 1999 — Chromium-bearing spinels from glimmerite sill in Miêdzyrzecze near Bielsko-Bia³a. Miner. Soc. Poland, Spec. Pap., 14: 140–142.
¯YTKO K., ZAJ¥C R. & GUCIK S. 1989 — Map of tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their foreland, 1 : 500 000. Pañstw. Inst. Geol.
