Zespoły Chitinozoa serii ordowickiej otworu Proniewicze IG 1 (NE Polska)

Zespo³y Chitinozoa serii ordowickiej otworu Proniewicze

IG 1 (NE Polska)

Zdzis³aw Modliñski*, Jaak Nõlvak**, Bronis³aw Szymañski*

Chitinozoanbiozonation of the Ordovician succesion in the borehole Proniewicze IG 1 (NE Poland). Prz. Geol., 50: 64–71. S u m m a r y. The Ordovician carbonate sequence in the Proniewicze IG 1 borehole (depth. 601.7–647.9 m) contains diversified, abun-dant Chitinozoa assemblage. 79 taxons were identified which document 6 standard zones of regional Baltoscandian scale (cucumis, regnelli, striata, stentor, fungiformis, bergstroemi). 6 subzones were established within the striata, stentor and fungiformis zones. In the striata — the sebyensis, clavaherculi and tuberculata subzones. In the two latter ones — respectively in the stentor — the rehnana subzone and in the second one — the angusta and reticulifera subzones (ryc. 4). Definition of extent and boundaries as well as position in the profile of the distinguished zones and subzones enables precise correlation of the Ordovician carbonate sequence of the Proniewicze IG 1 borehole with the isochronous profiles in the adjacent Polish areas (Kêtrzyn IG 1 borehole), in Estonia (Rapla 1), Tartu (453), Taga–Roostoja (25A) borehole, and in western Volhynia, Ukraine (Kowel 1; no 5415) borehole.

Key words: Chitinozoa, Ordovician, biostratigraphy, Podlasie Depression, NE Poland

W ramach wspó³pracy Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego z Institute of Geology at Tallinn Technical University w latach 1999–2001 wykonano badania m.in. mikroszcz¹tków Chitinozoa serii ordowickiej otworu wiertniczego Proniewicze IG 1 (g³êb. 601,7–647,45 m), zlokalizowanego we wschodniej czêœci obni¿enia podla-skiego (ryc. 1). Zrealizowane prace prowadzono w ramach tematu „Biostratygraficzne badania porównawcze kambru i ordowiku polskiej i estoñskiej czêœci platformy wschod-nioeuropejskiej” (poz. pl. 6.22.1204.00.0), zatwierdzone-go na podstawie umowy i programu wspó³pracy miêdzy ministrem OŒZNiL Rzeczpospolitej Polskiej i ministrem Ochrony Œrodowiska Republiki Estonii. Koszty prac stro-ny polskiej zosta³y sfinansowane ze œrodków KBN w ramach 20% dotacji statutowej pozostaj¹cej w gestii Departamentu Geologii (Modliñski i in., 2001).

Zapis depozycyjny ordowiku opracowanego profilu jest reprezentowany przez urozmaicony litologicznie kom-pleks ska³ osadowych o nieznacznej mi¹¿szoœci. Zdecydo-wana ich wiêkszoœæ to ska³y wêglanowe o charakterze kalcyklastyków i kalcysilikoklastyków (ok. 81,0%): wapienie, wapienie dolomityczne, wapienie margliste i margle. Zupe³nie podrzêdny udzia³ przypada ska³om nie-wêglanowym: terygenicznym o ró¿nej kategorii wielko-œciowej ziarn (ok. 18,0%) — ilastym, ilasto-mu³owcowym i piaskowcom; chemogenicznym — glaukonityty (ok. 1,0%) oraz epizodycznie pojawiaj¹cym siê cienkim przewar-stwieniom ska³ kerogenowych (kukersyty). Stwierdzona pe³na mi¹¿szoœæ serii osadów ordowickich wed³ug inter-pretacji pomiarów geofizyki wiertniczej (PG, PNG, PO) wynosi 57,1 m (ryc. 2).

Zespó³ skalny ordowiku jest u³o¿ony niezgodnie sedy-mentacyjnie na osadach silikoklastycznych kambru œrodkowego (?), a przykryty w stropie osadami wêglanowymi i marglistymi syluru (landower). Zapis stratygraficzny serii tworz¹ udokumen-towane paleontologicznie osady: tremadoku, arenigu, lanwirnu sensu Fortey i in. (1995), karadoku i aszgilu (ryc. 2).

Zakresem badañ objêto seriê ska³ wêglanowych œrod-kowego i górnego ordowiku z interwa³u 601,7–647,9 m

(46,2 m) oraz marglisto-ilastych najni¿szego syluru (g³êb. 600,0–601,7 m). Z analizowanego odcinka zg³êbionego pe³nordzeniowo dysponowano w sumie 46,0 mb. skalnego materia³u rdzeniowego, z którego pobrano i poddano stan-dardowej technice preparacji ³¹cznie 54 próbki o wadze od ok. 0,15 do 0,4 kg, przeciêtnie — 0,25 kg. Szcz¹tki Chiti-nozoa stwierdzono w maceratach 50 próbek (ok. 92%), cztery próbki okaza³y siê negatywne: trzy (nr 054, 053, 052) z pogranicza ordowiku i syluru (g³êb. 600,0–601,7 m) oraz jedna (nr 006) — z osadów piêtra aseri (g³êb. 642,7 m). Rozmieszczenie próbek, ich g³êbokoœæ, charakter litolo-giczny i pozycjê stratygraficzn¹ przedstawia ryc. 4.

Jako podstaw¹ przy klasyfikacji i nazewnictwie wapieni pos³u¿ono siê nomenklatur¹ Dunhama (1962) i Chilingara i in. (1967), a ska³ klastycznych — nomenklatur¹ R.L. Dotta w modyfikacji Pettijohna i in. (1972). Za górn¹ granicê wiel-koœci ziarn dla mikrytu przyjêto 0,004 mm, tj. wartoœæ 8,0 w skali phi. Zgodnie z tym, matrix w opisanych ska³ach ozna-cza g³ównie spoiwo mikrytowe (Folk, 1959, 1968).

Zasady terminologii petrograficznej wzorowano na S³owniku Petrograficznym autorstwa Ryki i Maliszewskiej (1982), podstawy klasyfikacji oraz polskie nazwy struktur sedymentacyjnych — na podrêczniku Gradziñskiego i in. (1986), a interpretacje stratygraficzne — na regionalnym podziale ba³toskañskim zestawionym przez Nõlvaka (1999a). Zasadnicze dane dotycz¹ce rozwoju badañ oraz litolo-gii, stratygrafii i facji ordowiku obni¿enia podlaskiego s¹ zamieszczone w publikacjach i materia³ach archiwalnych m.in. takich autorów, jak: Tomczykowa (1962, 1964), Tur-nau-Morawska (1963), Znosko (1964), Bednarczyk (1966), Langier-KuŸniarowa (1967, 1971, 1974), £¹cka (1986, 1990), £¹cka & Wiewióra (1979), Nehring-Lefeld (1985), Modliñski (1973, 1982, 1990), Podhalañska (1992), Szymañski (1968, 1971, 1978, 1984, 1985).

Zdeponowano zbiory Ÿród³owych materia³ów doku-mentacyjnych: kolekcjê okazów Chitinozoa — w Instytu-cie Geologii Technicznego Uniwersytetu w Tallinie; próbki litologiczne i p³ytki cienkie — w Zak³adzie Geolo-gii Regionalnej i Naftowej PIG w Warszawie.

Litologia

Zapis depozycyjny cz³onu wêglanowego serii ordowic-kiej analizowanego profilu sk³ada siê — najogólniej bior¹c *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,

00-975 Warszawa; zmod@pgi.waw.pl; bszy@pgi.waw.pl **Instytut of Geology, Tallinn Technical University, 7 Estonia Ave., 10143 Tallinn, Estonia; nolvak@gi.ee

— z szeœciu podstawowych odmian litologicznych ska³, ró¿ni¹cych siê zawartoœci¹ i rodzajem sk³adników ziarno-wych, uziarniem i stopniem ich wysortowania, wzajemny-mi relacjawzajemny-mi iloœciowywzajemny-mi wzajemny-miêdzy niwzajemny-mi, wreszcie sk³adem i charakterem spoiwa. S¹ to: wapienie organodetrytyczne z glaukonitem, wapienie organodetrytyczne, wapienie orga-nodetrytyczne z ooidami ¿elazistymi oraz wapienie z okru-chami fauny, wapienie margliste i margle. Ich rozmieszczenie i nastêpstwo pionowe, wzajemne relacje mi¹¿szoœciowe, charakter teksturalny oraz zasiêg stratygra-ficzny przedstawiono na ryc. 2.

Zespó³ ska³ pierwszych trzech wyró¿nionych odmian jest przyporz¹dkowany dolnej czêœci sekwencji ordowic-kiej — odpowiednio: wapienie organodetrytyczne z glaukonitem o charakterze teksturalnym pakstonów i gre-instonów bioklastycznych (trylobitowo-ramienionogowych i trylobitowych) — volkhovovi (g³êb. 647,45–647,9 m); wapie-nie organodetrytyczne i wapiewapie-nie organodetrytyczne z ooidami ¿elazistymi typu greinstonów bioklastycznych i bioklastyczno-ooidowych — dolnemu i œrodkowemu lan-wirnowi (g³êb. 642,7–647,45 m); a wapienie organode-trytyczne wykszta³cone jako pakstony bioklastyczne

(kryno-idowo-mszywio³owe, mszywio³owo-ostrakodowe,

mszy-wio³owe) — górnemu lanvirnowi (g³êb. 637,8–642,7 m) i dolnemu karadokowi (kukruse; g³êb. 622,9–637,8 m). Z pozosta³ych trzech odmian wapienie margliste i margle o

cechach wakstonów i pakstonów bioklastycz-nych z podrzêdnym udzia³em zailobioklastycz-nych madstonów buduj¹ górnokaradocki (oan-du–rakvere) — dolnoaszgilski (pirgu) odcinek profilu (g³êb. 603,9–622,9 m), natomiast wapienie z okruchami fauny i wapienie organodetrytycz-ne typu pakstonów i wakstonów bioklastycz-nych — aszgilski (g³êb. 601,7–603,9 m; ryc. 2).

Sk³ad granulometryczny i stopieñ wysorto-wania materia³u ziarnowego wiêkszoœci

bada-nych ska³ wêglanowych odpowiada

kalkarenitom w rozumieniu Chilingara i in. (1967) — najczêœciej œrednio-, rzadziej drobno-okruchowym. Ska³y grupy kalcysilitów s¹ reprezentowane mi¹¿szoœciowo podrzêdnie. Ich wyst¹pienia koncentruj¹ siê w dwu ró¿no-wiekowych segmentach profilu: dolnym —

dol-nokaradockim (kukruse) i górnym —

karadocko-aszgilskim (ryc. 2).

Iloœciowe relacje poszczególnych odmian litologicznych ska³ wêglanowych kszta³tuj¹ siê nastêpuj¹co. Zasadniczy komponent litologicz-ny profilu tworz¹ dwie odmialitologicz-ny ska³ wêglano-wych typu kalcyklastyków: szare i szarozielone wapienie organodetrytyczne o charakterze packstonów bioklastycznych (ok. 39%), które

wyró¿nia relatywnie wysoka zawartoœæ

(30–40%) w sk³adzie ziarnowego materia³u biogenicznego szcz¹tków szkieletowych epi-fauny bentosu sesylnego (krynoidy, mszywio³y) oraz szarobrunatne, partiami pstre plamiste wapienie organodetrytyczne z ooidami ¿elazi-stymi typu greinstonów bioklastycznych i bio-klastyczno-ooidowych, stanowi¹ce iloœciowo ok. 15% mi¹¿szoœci serii. Zdecydowanie ni¿szy udzia³ przypada ska³om grupy kalcysilikokla-styków reprezentowanym przez szarozielone wapienie margliste, wapienie margliste z detrytusem fauny i margle (ok. 41%).

Z zasiêgów pionowych i relacji mi¹¿szoœciowych g³ównych odmian ska³ wêglanowych wynika, ¿e ich sekwencja wykazuje wyraŸnie dwudzielny charakter lito-logiczny. Czêœæ dolna profilu (g³êb. 622,9–647,9 m) jest zbudowana g³ównie z ska³ grupy kalcyklastyków: wapieni organodetrytycznych z glaukonitem, wapieni organodetry-tycznych z ooidami i wapieni organodetryorganodetry-tycznych; natomiast górna (g³êb. 601,7–622,9 m) — z kalcysylikokla-styków typu wapieni marglistych i margli (ryc. 2). Zespo³y skalne dwu tych wyraŸnie wyodrêbniaj¹cych siê segmen-tów profilu rozdziela dobrze czytelna powierzchnia nieci¹g³oœci sedymentacyjnej w stropie pakietu szarozielo-nych wapieni organodetrytyczszarozielo-nych typu pakstonów biokla-stycznych piêtra keila (g³êb. ok. 622,9 m).

Zespó³ ska³ serii wêglanowej zawiera bogate spektrum struktur sedymentacyjnych i deformacyjnych. Ich zbiór tworz¹: liczne — zw³aszcza w górnoarenidzko-lanwirñ-skim odcinku profilu (g³êb. 637,8–647,9 m) — nierówne, szorstkie i g³adkie powierzchnie nieci¹g³oœci sedymenta-cyjnych o genezie subakwalnej, œród- i miêdzywarstwowe rozmycia erozyjne, œlady dzia³alnoœci ¿yciowej organi-zmów oraz nieliczne mikrostylolity o ró¿nej genezie. Z powierzchniami nieci¹g³oœci górnoarenidzko-lanwñskiego

Kêtrzyn IG-1 Proniewicze IG-1 Rapla 1 Tartu (453) POLSKA LITWA £OTWA R OSJA ESTONIA ROSJA BIA£O RUŒ K o nf a c ja P ó ³ n o cn o - e s t o ñs k a K on fa cja C en tra ln o-ba ³ty ck o-_sk an dy na_w sk_a K o_n fa c ja s_k a ñ_s k_a Konf acja litewska 20° 18° 22° 24° 26° 56° 58° 54° Shkrumagi

opracowane profile wiertnicze

investigated Ordovician sections

ods³oniêcia

outcrops

obecny zasiêg osadów ordowiku

present extent of the Ordovician carbonate deposits

granice konfacji

boundaries of the confacies belts

Taga-Roostoja /25A/

0 50 100 150km

Ryc. 1. Mapa rozk³adu konfacji w ordowickim paleobasenie ba³tyckim wed³ug

V. Jaanusson, 1976

odcinka profilu nierzadko wspó³wystêpuj¹ urozmaicone morfologicznie formy stromatolitów pochodzenia bioge-nicznego, cienkie pow³oki skondensowanych osadów rezydualnych (lags deposits) oraz produkty mineralizacji ¿elazistej (goetyt) i fosforanowej (frankolit), zawieraj¹ce miejscami formy indukowane przez czynniki biogeniczne (endobionty).

Jako podrzêdne przewarstwienia w sekwencji wêgla-nowej epizodycznie pojawiaj¹ siê izolowane wk³adki i przerosty ska³ niewêglanowych dwojakiego rodzaju: sza-rozielonych laminowanych i³owców wapnistych z sk¹pym detrytusem fauny (g³êb. 615,0–622,9 m) oraz

szarobrunat-nych ska³ bitumicznych typu kukersytów (g³êb.

622,0–622,9 m). Z dwu tych typów ska³ pierwsze tworz¹

PRONIEWICZE IG 1 S1 Cm (?)2 T R E M A D O K A R E N IG L A N W I R N K A R A D O K

ORDOWIK

PAKEROR T U H A K U KUKRUSE IDA VERE JOHVI KEILA OANDU RAKVERE NABALA VORMSI PIRGU PORKUNI VOLK HOV KUN- DA ASERI

LAS- NA- MAGI

HU NN EB ER G--B IL LI NG EN V ARANGU ASZGIL 601,70 604,90 609,00 618,40 622,90 637,80 642,70 643,60 647,45 647,90 649,00 ? 658,80 603,0 660,0 k PG

piaskowce ró¿no- i œrednioziarniste

vari- and medium-grained sandstones

piaskowce drobnoziarniste fine-grained sandstones mu³owce mudstones i³owce claystones

wapienie organodetrytyczne z ooidami ¿elazistymi

organodetritic limestones with ferrugineous ooids

wapienie organodetrytyczne

organodetritic limestones

wapienie z okruchami fauny

limestones with fauna remains

wapienie margliste i margle

marly limestones and marls

glaukonityty glauckonitytes k greinstony bioklastyczne biocklastic grainstones greinstony bioklastyczno-ooidowe biocklastic-ooids grainstones wackstony bioklastyczne biocklastic wackestones glaukonit glauconite ooidy ¿elaziste ferrugineous ooids kukersyty kukersytes powierzchnie nieci¹g³oœci sedymentacyjnych surfaces of discontinuity

S1–sylur dolny_{Lower Silurian}

Cm2–kambr œrodkowy_{Middle Cambrian}

mu³owce piaszczyste

sandy mudstones

wapienie organodetrytyczne z glaukonitem

organodetritic limestones with glauconite

pakstony i greinstony bioklastyczne

biocklastic packstones and grainstones

pakstony bioklastyczne

biocklastic packstones

interwa³y osadów o pstrym zabarwieniu

intervals variegated deposits

Ryc. 2. Profil litologiczno-petrograficzny serii ordowickiej otworu wiertniczego Proniewicze IG 1 Fig. 2. Lithologic and petrographic sections of the Ordovician in the Proniewicze IG 1 borehole

cienkie ³awice o mi¹¿szoœci 0,1–0,6 m, drugie — nieregu-larne, nieostro wyodrêbnione przerostry i wtr¹cenia o mi¹¿szoœci 0,5–10,0 cm.

Z litologicznego punktu widzenia iloœciowe relacje poszczególnych odmian ska³ wêglanowych analizowanego profilu s¹ najbardziej zbli¿one do sekwencji strefy konfacji litewskiej, reprezentuj¹cej zewnêtrzne segmenty ordowic-kiego paleobasenu ba³tycordowic-kiego (ryc. 1).

Rozmieszczenie Chitinozoa w profilu

Zasadnicze elementy rozmieszczenia Chitinozoa opar-to na studium wystêpowania ich szcz¹tków w 54 próbkach (nr 001–054), pochodz¹cych z osadów œrodkowego i gór-nego ordowiku (g³êb. 601,7–647,9 m; 46,2 m) oraz najni¿-szego syluru (g³êb. 600,0–601,7 m; ryc. 4). Sposób rozmieszczenia i rozmiar analizowanych próbek s¹ na ogó³ zgodne z ogólnie przyjêtymi standardami: ich odleg³oœæ zmienia siê w przedziale 0,5–1,0 m, najczêœciej wynosi 0,6 m, natomiast ciê¿ar waha siê w granicach 0,15–0,45 kg, prze-ciêtnie wynosi ok. 0,25 kg. Z maceratów 50 próbek, tj. 92% ogólnej ich liczby uzyskano szcz¹tki Chitinozoa, cztery próbki okaza³y siê negatywne: trzy (nr 054, 053, 052) z najni¿szego syluru oraz jedna (nr 006) z osadów piêtra aseri (?). Stan zachowania mikroszcz¹tków Chitinozoa jest wyraŸnie zró¿nicowany: znacznie przeciêtnie lepszy w wapieniach arenigu — najni¿szego karadoku (próbki 001–026), wyraŸnie gorszy — w osadach marglisto-ilastych piêter oandu — rakvere (próbki 027–044). Z osadów pierwszego interwa³u okazy w wiêkszoœci s¹ trójwymiarowe; z drugiego — pra-wie ca³kowicie — za wyj¹tkiem najwy¿szej czêœci profilu (g³êb. 602,0–605,9 m) — sp³aszczone. Zidentyfikowano ³¹cznie 79 taksonów Chitinozoa, w tym 46 form z osadów dolnej czêœci sekwencji (g³êb. 622,9–647,9 m) oraz 23 for-my z osadów czêœci górnej (g³êb. 601,7–422,9 m). Interwa³ wystêpowania okazów pozosta³ych 10 taksonów okaza³ siê byæ wspólny dla osadów zarówno dolnej, jak i górnej czêœci sekwencji. Zestawienie oznaczonych form oraz ich zasiêgi stratygraficzne przedstawia ryc. 4.

Sposób rozmieszczenia oraz czêstoœæ wystêpowania mikroszcz¹tków Chitinozoa w profilu wykazuje wyraŸnie dwudzielny charakter. Czêœæ dolna sekwencji (are-nig–karadok dolny/kukruse) zawiera materia³ relatywnie bardziej urozmaicony taksonomicznie i iloœciowo obfity, natomiast górna (karadok górny–aszgil) – wyraŸnie mniej zró¿nicowany taksonomicznie i ubo¿szy iloœciowo (ryc. 3). Z ³¹cznej liczby 56 taksonów stwierdzonych w osadach dolnej czêœci sekwencji jedynie 10 form, tj. ok. 32%, poja-wia siê w osadach czêœci górnej. Zró¿nicowanie zespo³u Chitinozoa w osadach dolnego i górnego odcinka profilu wi¹¿e siê tzw. zdarzeniem wymierania oandu (Kaljo i in., 1996), które zaznaczy³o siê bardzo wyraŸnie w wielu profi-lach znanych ze strefy konfacji pó³nocno-estoñskiej (ryc. 1). W profilu Proniewicze IG 1 jest ono dodatkowo podkre-œlone istnieniem znacznej luki stratygraficznej w stropie sekwencji wapiennej (Modliñski i in., 2001).

Najni¿sza próbka (nr 001) pochodzi z szarozielonych wapieni organodetrytycznych z glaukonitem (g³êb. 647,45 m) wykszta³conych jako pakstony-greinstony bioklastycz-ne (trylobitowe i trylobitowo-ramienionogowe). Zawiera m.in. okazy Conochitina cucumis Grahn, taksonu indekso-wego dla œrodkowej i górnej czêœci piêtra volkhov w

regio-nalnej skali nadba³tyckiej (Nõlvak & Grahn, 1993). Zasiêg

poziomu zamyka siê w przedziale g³êbokoœci

647,45–647,9 m (ok. 0, 5 m). Jako granice poziomu przyjê-to odpowiednio: w dole — umownie strop ni¿ej le¿¹cego pakietu szarozielonych wapieni marglistych z glaukonitem typu wakstonów bioklastycznych (ramienionogowych) (g³êb. ok. 647,9 m); w górze — wyraŸn¹ powierzchniê nie-ci¹g³oœci sedymentacyjnej w stropie serii szarozielonych wapieni organodetrytycznych z glaukonitem (g³êb. 647,45 m). Zdefiniowanie zasiêgu poziomu cucumis wyznacza precy-zyjnie w opracowanym profilu pocz¹tek globalnego piêtra darriwilian (Paris, 1992, Webby, 1998; Nõlvak, 1999a), którego osady siêgaj¹ ku górze do dolnej granicy kukruse (g³êb. ok. 634–635 m). Za stratotyp poziomu cucumis przyjmuje siê profil wapieni z glaukonitem (fm. Toila) ods³oniêcia Shkrumagi w Tallinie (Pó³nocna Estonia; J. Nõlvak, 1990).

Na granicy osadów piêter volkhov i kunda (g³êb. 647,45 m) nastêpuje zmiana w litologii, wyra¿ona pojawie-niem siê szarobrunatnych wapieni organodetrytycznych z ooidami ¿elazistymi (ryc. 2). Jednoczeœnie obserwuje siê tu wyraŸne zmiany w zespole Chitinozoa, polegaj¹ce na pojawieniu siê wielu nowych taksonów (ryc. 4). Zidentyfi-kowany zespó³ (nr 002–005) wykazuje du¿e zró¿nicowa-nie taksonomiczne, m.in. stwierdzono tu Cyathochitina regnelli Eisenack. Jest to takson wskaŸnikowy dla standar-dowego poziomu w osadach piêtra kunda i najni¿szego aseri strefy konfacji pó³nocno-estoñskiej. W profilu Pro-niewicze IG 1 zasiêg poziomu regnelli odpowiada jedynie piêtru kunda, poniewa¿ Cyathochitina regnelli Eisenack wspó³wystêpuje tu z Linochitina sp. (Nõlvak & Grahn, 1993 — pl. VI, ryc. C) znanym g³ównie z warstw tego wie-ku. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje obecnoœæ Cyathochiti-na hunderumensis Grahn, Nõlvak i Paris, którego okazy stwierdzono jedynie w próbce 002. Gatunek ten zosta³ opi-sany po raz pierwszy z krateru utworzonego przez najstar-szy ordowicki impact w Po³udniowej Szwecji (Grahn i in., 1996), a nastêpnie stwierdzony w osadach podpiêtra hun-derumian (najni¿sza czêœæ piêtra kunda) otworu wiertni-czego Taga–Roostoja (25A) w Estonii (Nõlvak, 1999b). Z uwagi na w¹ski zasiêg pionowy forma Cyathochitina regnelli Eisenack doskonale nadaje siê dla precyzyjnej korelacji.

Z wy¿ej wystêpuj¹cych brunatnoczerwonych wapieni organodetrytycznych próbki s¹ p³onne (nr 006) i tym samym precyzyjne ustalenie wieku osadów z interwa³u 642,7–643,6 m (0,9 m) pozostaje problemem otwartym. W wapieniach obserwuje siê tu liczne powierzchnie nie-ci¹g³oœci sedymentacyjnych oraz miêdzy- i œródwarstwo-we rozmycia erozyjne, wskazuj¹ce na wystêpowanie przerw w depozycji osadów i zmieniaj¹ce pionowe roz-przestrzenienie Chitinozoa (ryc. 4).

Zespó³ zidentyfikowany w próbkach 007 i 008 zawiera Belonechitina pellifera (Eisenack) i B. crinita (Grahn) oraz pojedyncze okazy Cyathochitina sebyensis Grahn. Zespó³ tych taksonów jednoznacznie wskazuje na obec-noœæ osadów piêtra aseri. Zdecydowanie nisk¹ frekwencjê taksonów w tej skondensowanej czêœci sekwencji mo¿na wyjaœniæ niedostatecznym opróbowaniem i niewielk¹ wielkoœci¹ próbek. Górn¹ granicê podpoziomu wyznacza gatunek Tanuchitina tallinnensia Grahn, który nigdy nie

przechodzi do sukcesywnie m³odszych osadów piêtra las-namägi (Grahn, 1984 — ryc. 3).

Z trzech kolejnych próbek (nr 009, 010, 011) nie uzy-skano form Chitinozoa charakterystycznych dla piêtra las-namägi, takich jak: Lagenochitina tumidia s.l. Umnova, Belonechitina pellifera (Eisenack) i Sagenochitina sp. (J. Nõlvak, Y. Grahn, 1993 — pl. V, ryc. A.,B; Baltochitina nolvaki Paris & Grahn). Zgodnie z tym przyjmuje siê, ¿e brak tu osadów piêtra lasnamägi i podpoziom clavaherculi reprezentuje — odmiennie ni¿ ma to miejsce w profilach stratotypowych (Nõlvak, 1999b) — tylko ni¿sz¹ czêœæ piê-tra uhaku (ryc. 4). Za prezentowan¹ interpretacj¹ przema-wiaj¹ poœrednio dwa nastêpuj¹ce fakty: po pierwsze — rezultaty wczeœniejszych badañ makrofaunistycznych stwierdzaj¹ce brak skamienia³oœci wskazuj¹cych na wystê-powanie osadów piêtra lasnamägi (Modliñski, 1990, s. 589); po drugie — w profilach wielu obszarów Baltoskan-dii osady piêtra lasnamägi b¹dŸ s¹ silnie skondensowane m.in. we wschodniej Estonii (otw.Taga–Roostoja 25A — Nõlvak, 1999b) i w Västergötland w Szwecji (otw. Kinnekulle — V. Jaanusson, 1982), b¹dŸ brak ich ca³kowicie m.in. w zachodniej czêœci Wo³ynia na Ukrainie (otw. Kowel — J. Nõlvak — dane niepublikowane; Saadre i in., 2001). Jako równie prawdopodobne nale¿y jednak nadal trakto-waæ wczeœniejsze interpretacje przyjmuj¹ce, i¿ wiekowe ekwiwalenty piêtra lasnamägi w analizowanym profilu s¹ reprezentowane przez osady ekstremalnie skondensowane, których mi¹¿szoœæ wynosi ok. 0,2–0,3 m (Szymañski, 1984, 1985). Znikoma ich mi¹¿szoœæ jest rezultatem wystê-powania licznych powierzchni subakwalnych nieci¹g³oœci

sedymentacyjnych z ró¿norodny-mi formaró¿norodny-mi ró¿norodny-mineralizacji

¿elazi-stej i fosforanowej

indukowanymi aktywnoœci¹

czynników biogenicznych (endo-bionty), miêdzy- i œródwarstwo-wych rozmyæ erozyjnych oraz towarzysz¹cych im struktur stro-matolitów pochodzenia bioge-nicznego, które ³¹cznie wskazuj¹ ogólnie na wzglêdnie powolne

tempo depozycji materia³u

wêglanowego. Za takim roz-wi¹zaniem przemawiaj¹ równie¿ wyniki badañ konodontowych Podhalañskiej (1992, p. 29), która w kilku s¹siednich profilach regionu stwierdzi³a okazy Eopla-cognatus reclinatus (Fåhraeus), taksonu indeksowego dla osadów górnej czêœci piêtra lasnamägi w schemacie podzia³u konodonto-wego. Sugerowany badaniami

Chitinozoa domniemany brak

osadów lasnamägi mo¿e byæ jed-nak rezultatem tylko czynników natury technicznej, tj. wynika z niedostatecznej liczby badanych próbek lub zbyt ma³ych ich roz-miarów (niskie frekwencje).

Jed-noznaczne sformu³owanie

roztrzygaj¹cych wniosków jest jednak w chwili obecnej niemo¿liwe i wymaga dalszych, bardziej szczegó³owych badañ interpretowanego fragmentu profilu.

Doln¹ granicê piêtra kukruse mo¿na przyj¹æ wstêpnie w miejscu pojawienia siê Eisenackitina rhenana (Eise-nack) i zaniku Laufeldochitina striata (Eise(Eise-nack), tj. na g³êbokoœci 634,2 m (próbka nr 015) lub nieco wy¿ej (ok.1,0–2,0 m). W stratotypowych profilach pó³nocnoesto-ñskich granica miêdzy poziomamii striata i stentor przypa-da na najwy¿sz¹ czêœæ piêtra uhaku (Männil, 1986 — ryc. 2.1.1; Nõlvak & Grahn, 1993).

Z wapieni górnego uhaku i kukruse uzyskano bogaty i silnie zró¿nicowany zespó³ Chitinozoa analogicznie jak ma to miejsce w profilach pó³nocnej Estonii (Kaljo i in., 1996 — ryc. 5). Zespo³y z dwu tych obszarów s¹ bardzo podob-ne, niejednokrotnie nawet w drugorzêdnych szczegó³ach (Nõlvak, 1999b — Appendix 6). Stwierdzono tu w tej samej kolejnoœci m.in. formy o w¹skim zasiêgu, jak np. Conochitina savalaensis nom. nud. i C. viruana nom. nud. (w otw. Taga–Roostoja/25A) oznaczone jako Conochitina sp. 1 i C. sp. 2. Jedynie niewielkie ró¿nice obserwuje siê w najwy¿szej czêœci interpretowanego odcinka (próbki nr 023–025), w którego osadach stwierdzono E. rhenana (Eisenack) razem z akritarchami Leiosphaeridia baltica Eisenack. Ich wspó³wystêpowanie wskazuje na mo¿li-woœæ, ¿e warstwy te reprezentuj¹ m³odsz¹ czêœæ kukruse ni¿ w stratotypowym obszarze estoñskim, gdzie dobrze wyra¿ona jest przerwa w sedymentacji. Sekwencja bar-dziej kompletna stratygraficznie wystêpuje w profilach bardziej po³udniowej czêœci Estonii, bli¿szych centralnej

S e ri e ln e re g io n a R e g io n a l S e ri e s Se ri e b ry ty js k ie Br iti s h Se rie s Se ri e g lo b a ln e G lo b a l Se ri e s Piê tr a g lo b a ln e G lo b a l Sta g e s desmograptoides hunnebergensis + phyllograptoides Skandynawskie poziomy graptolitowe Scandinavian graptolite zones Pó³nocnoatlantyckie poziomy i podpozio-my konodontowe North Atlantic conodont zones and subzones Wschodnioba³tyckie piêtra i podpiêtra East Baltic stages and substages PORKUNI Ba³toskañskie poziomy i podpoziomy chitinozoa Baltoscandian chitinozoan

zones & subzones

persculptus scabra taugourdeaui gamachiana rugata bergstroemi ordovicicus complanatus PIRGU VORMSI NABALA RAKVERE reticulifera angusta linearis OANDU KEILA clingani fungiformis cervicornis multiplex superbus JÕHVI IDAVERE

HALJALA _dalbyensis hirsuta

curvata granulifera KUKRUSE UHAKU LASNAMÄGI ASERI multidens alobatus gerdae variabilis tvaerensis anserinus rhenana stentor tuberculata gracilis teretiusculus murchisoni artus ALUOJA HUNDERUM KUNDA austrodentatus LANGEVOJA SAKA VOLKHOV _hirundo Ancyrochitina n.sp.1 robustus reclinatus serra foliaceous clavaherculi sebyensis striata suecicus E. variabilis regnelli flabellum parva originalis navis + triangularis HUNNEBERG VARANGU PAKERORT destombesi primitiva deltifer evae elegans proteus elongatus + densus + balticus + cupiosus + murray supremus socialis-flabelliformis angulatus lindstroemi no chitinozoans cucumis BILLINGEN MI D D L E O R D O VI C IAN D AR R IW IL IAN L L AN VI R N AR EN IG O EL AN D C AR AD O C TR EMAD. L O W ER O R D . ASHG IL L U PPER O R D O VI C IAN VI R U H ARJU extraordinarius lindstroemi anceps VALASTE VÄÄNA barbata

Ryc. 3. Stratygrafia ordowiku regionu ba³tyckiego wed³ug Nõlvaka (1999a) Fig. 3. Ordovician chinitinozoan biozonation of Baltoscandia after Nõlvak (1999a)

partii basenu. Identyczna asocjacja znana jest te¿ w kilku profilach tzw. „jêzyka ³otewskiego” w strefie konfacji cen-tralno–ba³tycko–skandynawskiej (Hints i in., 1995). W profilu Proniewicze IG1 górna granica osadów piêtra kukruse zosta³a wstêpnie poprowadzona w miejscu zaniku E. rhenana (Eisenack) na g³êbokoœci 623,8 m. Zespó³ Chi-tinizoa powy¿ej tej g³êbokoœci (próbki nr 026 i 027 — g³êb. 622,7 m) nie zawiera taksonów wskaŸnikowych dla pozio-mów i na ich podstawie nie mo¿na wnioskowaæ o dok³adnym wieku osadów. Dla precyzyjnego ich datowa-nia by³oby uzasadnione przeprowadzenie bardziej szcze-gó³owych badañ. Za prawdopodobne uwa¿a siê, i¿ osady te nale¿¹ do piêtra keila poniewa¿ zanikaj¹ tu: Pistillachitina elegans (Eisenack), Euconochitina primitiva (Eisenack) (specyficzna forma zakrzywiona), Desmochitina rugosa Eisenack i D. amphorea Eisenack. S¹ to formy nie spoty-kane dotychczas wy¿ej ni¿ w najwy¿szym keila. W tym samym czasie pojawiaj¹ siê zwiêkszaj¹c zró¿nicowanie zespo³u — przynajmniej dwa nowe taksony Conochitina sp. 2 i Desmochitina sp. 2. Stanowisko w górnej próbce (nr 27) Lagenochitina baltica Eisenack wydaje siê byæ niena-turalne i stratygraficznie niepewne. Jest to charaktery-styczny takson znany z osadów haljala (idavere i jõthvi), który w osadach piêtra keila nie zosta³ dotychczas stwier-dzony (Nõlvak, 1999b).

Zasadnicza zmiana zespo³u Chitinozoa w profilu otwo-ru Proniewicze IG1 dobrze koresponduje ze zmian¹

litolo-giczn¹ i ma miejsce w stropie kalcyklastycznej czêœci sekwencji na g³êbokoœci 622,7 m. Jedynie 32% taksonów znanych z kukruse wystêpuje w osadach ponad t¹ granic¹. Jest to zwi¹zane ze znacznym hiatusem stratygraficznym w dolnym karadoku — brak tu osadów haljala (idavere i jõthvi) oraz wiêkszej czêœci utworów piêtra keila. Z bio-stratygraficznego punktu widzenia brakuje tu kilku pozio-mów — od granulifera po cervicornis — znanych z innych regionów obszaru ba³toskañskiego (ryc. 3).

Bezpoœrednio powy¿ej g³êbokoœci 622,7 m pojawia siê nowy, wzglêdnie zró¿nicowany, zespó³ Chitinozoa, zawie-raj¹cy m.in. taksony wskaŸnikowe Fungochitina fungifor-mis (Eisenack) razem z Rhabdochitina sp. 1. W stratotypowych profilach pó³nocnoestoñskich formy te wystêpuj¹ w górnej czêœci piêtra oandu. Jednoznacznie przemawia to za identycznym wiekiem osadów tej czêœci profilu (próbka nr 028) w otworze Proniewicze IG 1.

Zidentyfikowany kolejny podpoziom angusta zawiera bardzo sta³y zespó³ Chitinozoa charakterystyczny dla piê-tra rakvere. Litologia osadów badanego fragmentu profilu w porównaniu do obszaru stratotypowego jest zasadniczo ró¿na. Zamiast znanych z profilów estoñskich kalcylu— tytów w profilu Proniewicze IG 1 wystêpuj¹ osady margli-sto-ilaste o charakterze kalcysilikoklastyków, zawieraj¹ce stosunkowo s³abo zachowane Chitinozoa. Dolna granica piêtra rakvere zaznacza siê jako poziom pojawienia siê Cyathochitina angusta Nõlvak & Grahn. Dok³adny wiek 600,0 601,7 604,9

S

₁

O

3 605,9 610,6 622,0 622,9 623,8 637,8 NABALA VORMSI 642,7 643,6 647,4 KUNDA ASERI UHAKU ? ? KUKRUSE OANDU KEILA RAKVERE VOLKHOV 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 027 026 028 029 030 031 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 052 054 032 A ngochi tinasp.1 Cyat hoch.j agoval ens is R habdoc hit inagraci li s R habdoc hit inamagna Cyat hochi ti nar egnel li regnel li ste nt or fungi for m is poziom bergstroemi podpoziom sebyensis podpoziom tuberculata rhenana angusta st riat a cucumis poziom podpoziom Cyat hochi ti nacal ix Cyat hochi ti nas ebyensis Cyathoc hit inakucker si ana L auf el dochi tinastr iat a L auf el dochi ti nas tent or Cyat hoch.campanulaef or mi s Des mochi ti nael ongata Des mochi ti naer inacea Pis ti ll achi tinapis ti ll if rons Des mochi ti naovul um Cl avachi ti nas p. Cyat hoch.hunde rumens is Lagenochi tinaesthonica Lagenochi tinasp.1 Conochi tinapri m iti va E uconoc hit inasp. Linoc hit inasp.1 L inochi tinasp.2 Cal pichi tinasp. Cal pichi tinac om pl anata Conochi tinagranata Conochi tinac lavahe rcul i Conochit inatuber cul at a Conochi ti nas av alaensis nom.nud. Conochi tinav ir uananom.nud. P is til lachi ti nael egans Conochi tinadol os a E uconochi tinac onulus Conochi tinami nnes ot ens is B elone chit inapel li fer a B elone chit inamicr acant ha B el onechi ti nawes enber g.br evis B el onechi tinawes enb.e longata B elone chit inacapi tat a B el onechi ti nacact acea B elone chit inas p.1 B el onechi ti nar obus ta R habdoc hit inas p.1 Conoc hit inas p.2 Conoc hit inainc er ta Cyat hochi tinaangus ta Cyat hochi ti napatagi at a Cyat hochi tinac os tata Cyathoc hit inas p.aff .cos tata A ngochi ti nacapi llat a Angochi tinasp. A rm oricochi tinar et icul ifer a D es mochi tinasp.aff.j ugl andiform is Des mochi ti nas p.2 Lagenochi tinabalt ica L agenoc hit inapr us si ca Spi nachi ti nacor onata T anuchi tinabe rgs rtr oem i B el onechi tinasyncli nal is A ncyr oc hit inaanc yr ea A ncyr ochi ti nas p. E is enacki ti nadoli oli form is Spi nachi tinac f.maenni li F ungochi tinafungif or mis A ngochi tinasp.2 B elone chit inacr init a T anuc hit inat all innens is Des mochit inas p.1 Des mochi ti naam phor ea Des mochi ti nacocca Des mochi ti napir ifor mi s E is enacki tinar henana Des mochi ti nar ugosa Des mochi ti nas p.aff .nodosa P ter ochi tinar et racta Lagenochi tinasp.2 L age nochi ti nas p.3 Des mochi ti nami nor s.l . Conochi tinac ucumis ? ? ? ? ? k podpoziom clavaherculi podpoziom reticulifera [m]

Ryc. 4. Stratygrafia serii wêglanowej ordowiku w profilu otworu wiertniczego Proniewicze IG 1

partii osadów powy¿ej podpoziomu angusta (próbki nr 041–044) budzi wiele w¹tpliwoœci poniewa¿ brak jest tu taksonów wskaŸnikowych, które czêsto wystêpuj¹ w obrê-bie wy¿szej czêœci podpoziomu reticulifera (Nõlvak & Grahn, 1993). Jednak nie mo¿na wykluczyæ, i¿ warstwy te nale¿¹ do piêtra nabala.

Dolna granica piêtra nabala w profilu Proniewicze IG 1 zosta³a wyznaczona w miejscu pojawienia siê Cythochitina reticulifera Grahn (próbka nr 045). Jest to takson straty-graficznie bardzo u¿yteczny i dobrze wyznacza standardo-wy poziom w wielu profilach ca³ej Baltoskandii (Nõlvak, 1988). W górze wapieni marglistych wieku nabala wystê-puje kilka powierzchni nieci¹g³oœci sedymentacyjnych, wska-zuj¹cych na przerwy w sedymentacji. Ich obecnoœæ dobrze wyjaœnia redukcjê mi¹¿szoœci osadów piêtra do ok. 1,0 m. Ska³y stwierdzone w nastêpnej próbce (nr 046) nie znajduj¹ siê na w³aœciwym miejscu i nie by³y brane pod uwagê.

Wapienie reprezentowane w próbkach nr 047–049 odpowiadaj¹ dolnej czêœci piêtra vormsi, poniewa¿ stwier-dzono w nich Spinachitina coronata (Eisenack),

Tanuchi-tina bergstroemi Laufeld i ca³y zespó³ form

charakterystycznych potwierdzaj¹cy ten wiek. Zespó³ warstw dolnej czêœci piêtra vormsi stanowi najm³odsz¹ czêœæ ordowiku w badanym profilu. Jak mo¿na przyj¹æ, brak jest tu prawdopodobnie ca³ej górnej czêœci piêtra vormsi. Zdaje siê na to wskazywaæ opuszczenie podpo-ziomu barbata szeroko rozprzestrzenionego w Baltoskan-dii (Nõlvak, 1980 — ryc. 2). Jednoznacznie nie wyjaœniono czy brak najm³odszych osadów systemu ordowickiego jest tu wywo³any œródordowick¹ niedepozycj¹ czy erozj¹ pre-sylursk¹. Jednak na podstawie rozprzestrzenienia Chitino-zoa granicê ordowik/sylur mo¿na wyznaczyæ miêdzy próbkami nr 049 (g³êbokoœæ 602,9 m) i nr 050 (g³êbokoœæ 602,2 m). W interwale tym wystêpuje kilka powierzchni nieci¹g³oœci sedymentacyjnych, z których najni¿sza na g³êbo-koœci 602,8 m jest najbardziej wyrazista i mo¿na umownie przyj¹æ, i¿ stanowi ona granicê miêdzy osadami obu systemów. Wystêpuj¹ce wy¿ej w profilu szarozielonkawe i szare i³owce wapniste s¹ podobne litologicznie do osadów for-macji Velise (piêtro adavere) stratotypowych profilów estoñskich i reprezentuj¹ górny landower. Warstwy z Eise-nackitina doliolformis Umnova taksonem wskaŸnikowym dla poziomu o charakterze globalnym (Verniers i in., 1995) mo¿na korelowaæ z czêœci¹ piêtra telychian (sylur dolny).

Podsumowanie

Z analizy stratygraficzno-paleontologicznej zespo³u Chitinozoa serii wêglanowej ordowiku (arenig–aszgil) profilu Proniewicze IG 1 wynika co nastêpuje:

1. W pozyskanym materiale paleontologicznym ziden-tyfikowano okazy 79 taksonów, dokumentuj¹cych ekwi-walenty nastêpuj¹cych 6 standardowych poziomów skali podzia³u ba³toskañskiego: cucumis, regnelli, striata, sten-tor, fungiformis, bergstroemi. W obrêbie trzech poziomów striata, stentor i fungiformis wyró¿niono ³¹cznie 6 podpo-ziomów: w pierwszym — podpoziomy sebyensis, clava-herculi i tuberculata, w dwu pozosta³ych odpowiednio: w pierwszym — podpoziom rhenana, w drugim — podpo-ziomy angusta i reticulifera (ryc. 4).

2. Zdefiniowane poziomy i podpoziomy pozwalaj¹ na precyzyjne okreœlenie w opracowanym profilu zasiêgu

osadów globalnego piêtra darriwilian (Webby, 1998; Nõlvak, 1999a). Interwa³ stratygraficzny piêtra zamyka siê w przedziale œrodkowy i górny volkhov–uhaku (ryc. 4). Jego doln¹ granicê wyznacza sp¹g osadów poziomu cucu-mis (g³êb. ok. 647,9 m), górn¹ — strop osadów podpozio-mu tuberculata (g³êb. ok. 634–635 m; ryc. 4).

3. Z piêciu niewielkich, rzêdu 0,8–2,5 m, odcinków profilu miêdzy granicami niektórych poziomów (regnel-li/striata, striata/stentor, stentor/fungiformis) i podpozio-mów (clavaherculi/tuberculata, angusta/reticulifera) nie uzyskano — z racji nazbyt oszczêdnego opróbowania — dostatecznej dokumentacji szcz¹tków Chitinozoa, która pozwala³aby na wyznaczenie wiarygodnych zasiêgów poszczególnych taksonów i tym samym umo¿liwia³a jed-noznaczne i bardziej szczegó³owe rozdzielenie biostraty-graficzne profilu. Celem detalizacji odcinki te powinny byæ poddane w przysz³oœci dok³adnemu opróbowaniu typu warstwa po warstwie (ryc. 4).

4. Stan zachowania mikroszcz¹tków Chitinozoa jest wyraŸnie zró¿nicowany: znacznie lepszy w wapieniach arenigu — najni¿szego karadoku (próbki 001–026), wyra-Ÿnie s³abszy — w osadach marglisto-ilastych piêter oan-du–rakvere (próbki 027–044). Formy z osadów pierwszego interwa³u w wiêkszoœci s¹ trójwymiarowe; z drugiego — prawie ca³kowicie — za wyj¹tkiem najwy¿szej czêœci pro-filu (g³êb. 602,0–605,9 m) sp³aszczone.

5. Sposób rozmieszczenia szcz¹tków Chitinozoa w profilu wykazuje wyraŸnie dwudzielny charakter. Czêœæ dolna sekwencji (arenig–karadok dolny/kukruse) zawiera materia³ bardziej urozmaicony taksonomicznie i iloœciowo obfity, natomiast górna (karadok górny–aszgil) — wyraŸ-nie mwyraŸ-niej zró¿nicowany taksonomiczwyraŸ-nie i ubo¿szy iloœcio-wo (ryc. 4).

6. Zró¿nicowanie taksonomiczne i iloœciowe zespo³ów Chitinozoa dolnej i górnej czêœci profilu stanowi repons ponadregionalnego zdarzenia geologicznego o charakterze katastroficznym, okreœlanego jako tzw. wymieranie oandu (Kaljo i in., 1996). Z rozpoznanej asocjacji form dolnej czêœci profilu jedynie okazy 10 taksonów, tj. ok. 32% ich liczby, pojawia siê w jego czêœci górnej (ryc. 4).

7. Identyfikacja ekwiwalentów standardowych pozio-mów i podpoziopozio-mów skali regionalnego podzia³u ba³toska-ñskiego umo¿liwia jednoznaczne i precyzyjne korelacje sekwencji wêglanowej ordowiku profilu Proniewicze IG 1 z równowiekowymi sekwencjami obszarów s¹siednich: Polski (otw. Kêtrzyn IG 1, Bia³ogóra1, Sokolica 1, Klewno 1 — Bednarczyk, 1998, 1999; Estonii otw. Rapla 1— Kaljo i in., 1995; Tartu/453 — Bauert & Bauert, 1998; Taga–Roostoja/25A) i Zachodniego Wo³ynia na Ukrainie (otw. Kowel 1/nr 5415).

Literatura

BAUERT G. & BAUERT H.1998 — List of Chitinozoan samples. [In:] Tartu 453 Drillcore, Appendix 14. Estonian Geol. Sec., Bull. 1. BEDNARCZYK W. 1966 — Uwagi o stratygrafii ordowiku w rejonie Bia³owie¿y. Kwart. Geol., 10: 33–43.

BEDNARCZYK W. 1998 — Chitinozoa bearing horizonts in the Ordovician of Northern Poland. Comm. Intern. de Microfore du Pale-ozoique. Newsletter, 55: 26.

BEDNARCZYK W. 1999 — Chitinozoa bearing Horizons in the Ordovician of Northern Poland in the light of Conodont Stratigraphy. Bull. Polish Acad. Sci. Earth Sci., 471: 1–13.

CHILINGAR G.V., BISSEL H.J. & FAIRBRIDGE R.W. 1967 — Carbonate rocks. Developments in Sedimentology 8. Elsevier, Amster-dam.

DUNHAM R.J. 1962 — Classification of carbonate rocks according to depositional texture. [In:] Classification of carbonate rocks ed. W.E. Ham. Am. Ass. Petrol. Geol. Mem., 1: 108–121.

FOLK R.L. 1959 — Practical petrographic classification of limesto-nes. Biull. Am. Ass. Petr. Geol., 43: 1–38.

FOLK R. 1968 — Petrology of sedimentary rocks. The University of Texas. Austin.

FORTEY R.A., HARPER D. A.T., INGHAM J. K., OWEN A.W. & RUSHTON A.W. A. 1995 — A revision of Ordovician series and sta-ges from the historical type area. Geol. Mag., 132: 15–30. Cambridge University Press.

GRADZIÑSKI R., KOSTECKA A., RADOMSKI A. & UNRUG R. 1986 — Sedymentologia. Wyd. Geol.

GRAHN Y. 1984 — Ordovician Chitinozoa from Tallin, Northern Estonia. Rev. Palaeobot. Palynol., 43: 5–31.

GRAHN Y., NÕLVAK J. & PARIS F. 1996 — Precise chitinizoan dating of Ordovician impact evens in Baltoscandia. J. Micropalaeont., 15: 21–35.

HINTS L., MEIDLA T. & NÕLVAK J. 1995 — Ordovician sequences of the East European Platform. Geologija 1994. Academia, 17: 58–63. JAANUSSON V. 1976 — Faunal dynamics in the Middle Ordovician Viruan of Balto–Scandia. The Ordovician system. Univ. of Wales Press and National Mus. of Wales: 301–326.

JAANUSSON V. 1982 — Introduction to the Ordovician of Swe-den.–Paleont. Contr. Univ. Oslo 279: 1–10.

KALJO D., NÕLVAK J. & UUTELA A. 1995 — Ordovician diversi-ty patterns in the Rapla section, Northern Estonia. In Ordovician Ody-ssey: Short Papers for the Seventh Inter. Symp. on the Ordovician System. Book, 77: 415–418. Fullerton, California.

KALJO D., NÕLVAK J. & UUTELA A. 1996 — More about Ordovi-cian microfossil diversity patterns in the Rapla section, Northern Esto-nia. Proc. Estonian Acad. Sci. Geol., 45: 131–148.

LANGIER-KUNIAROWA A. 1967 — Petrografia ordowiku i syluru na Ni¿u Polskim. Biul. Inst. Geol., 197: 115–327.

LANGIER-KUNIAROWA A. 1971 — New data on petrography of the Ordovician and Silurian of the Polish Lowland in Polish with English summary. Biul. Inst. Geol., 245: 253–351.

LANGIER-KUNIAROWA A. 1974 — Ordowik. [In:] Ska³y platfor-my prekambryjskiej w Polsce. Cz. 2: Pokrywa osadowa. Pr. Inst. Geol., 74: 48–60.

£¥CKA B. 1986 — Poznanie krystalochemii i struktury krzemianów ¿elaza z osadów ordowiku NE Polski i Gór Œwiêtokrzyskich. maszy-nopis. Arch. ING PAN.

£¥CKA B. 1990 — Mineralogy of the Ordovician ferruginous Coated Grains the Holy Cross Mountains and Northern Poland. Arch. Miner., 45: 79–97.

£¥CKA B. & WIEWIÓRA A. 1979 — Geneza glaukonitu z osadów arenigu obni¿enia Podlaskiego. Cz. 1: Petrologia osadów z glaukoni-tem. Arch. Miner., 35: 57–86.

MÄNNIL R.M. 1972b — The zonal distribution of Ordovician

Chitinozoans in the eastern Baltic area. [In:] Geol. Congr. 24 Ses.Sect.

7: 569–571.

MÄNNIL R. M. 1986 — Stratigraphy of kukersite-bearing deposits. In: V. Puura (ed.) Geology of the kukersite-bearing beds of the Baltic oil shale basin. 12–24. Valgus. Tallinn.

MODLIÑSKI Z. 1973 — Stratygrafia i rozwój ordowiku w pó³noc-no-wschodniej Polsce. Pr. Inst. Geol., 72.

MODLIÑSKI Z. 1982 — The development of Ordovician lithofacies and palaeotectonics in the area of the precambrian platfiorm in Poland. in Polish with English summary. Pr. Inst. Geol., 102.

MODLIÑSKI Z. 1990 — Uwagi o biostratygrafii osadów ordowiku wschodniej czêœci obni¿enia podlaskiego. Kwart. Geol., 34: 585–610. MODLIÑSKI Z., NÕLVAK J. & SZYMAÑSKI B. 2001 — Biostra-tygraficzne badania porównawcze kambru i ordowiku polskiej i

esto-ñskiej czêœci platformy prekambryjskiej. Zadanie — Biostratygraficzne badania Chitinozoa w profilach Polski i Estonii maszynopis. CAG. NEHRING-LEFELD M. 1985 — Konodonty ordowickie obni¿enia podlaskiego. Kwart. Geol., 31: 279–322.

NÕLVAK J. 1980 — Ordovician Chitinozoans in biostratigraphy of the northern East Baltic Ashgillian. A preliminary report. Acta Paleont. Pol., 25: 253–260.

NÕLVAK J. 1988 — Upper Ordovician Chitinozoans of the Cen-tral-Lithuanian Depression. in Russian. Dep. VINITI, No 7811–B 88: 55. Moscow.

NÕLVAK J. 1990 — Ordovician Chitinozoans. In: Field Meeting Estonia 1990 — An Excursion Guidebook. Inst. Geol. Estonian Acad. Sci.: 77–79. Tallin.

NÕLVAK J. 1996 — High-resolution Chitinozoan biostratigraphy of some Ordovician events in Baltoscandia. In: The Thrid Baltic Stratigra-phical Conference Abstracts, Field guide: 47. Tartu.

NÕLVAK J.1999a — Ordovician Chitinozoan biozonation of Balto-scandia. Acta Univ. Carolinae — Geologia, 43: 287–291.

NÕLVAK J. 1999b — Distribution of Chitinozoans. In: Estonian Geo-logical Sections, Bull. 2, Taga-Roostoja 25A drill core. Geol. Surv. Estonia, App., 6: 10–12.

NÕLVAK J. & GRAHN Y. 1993 — Ordovician Chitinozoan zones from Baltoscandia. Rev. Palaeobot. Palynol., 79: 245–269. PARIS F. 1992 — Application of Chitinozoans in long-distance Ordovician correlations. [In:] B. D. Webby and J. R. Laurie Edit.. Glo-bal Perspectives on Ordovician Geology: 23–33. Balkema. Rotterdam. PARIS F. & NÕLVAK J. 1999 — Biological interpretation and pale-obiodiversity of a cryptic fossil group: „Chitinozoan animal”. Geobios, 32: 315–324. Villeurbanne.

PETTIJOHN F.J., POTTER P. E. & SIEVER R. 1972 — Sand and Sandstone. Springer–Verag. Berlin–Heidelberg–New York. PODHALAÑSKA T.1992 — Phosphatization of the Lower–Middle Ordovician sediments from the Podlasie Depression Eastern Poland. Arch. Miner., 48: 27–40.

RYKA W. & MALISZEWSKA A. 1982 — S³ownik Petrograficzny. Wyd. Geol.

SAADRE T., STOUGE S., NÕLVAK J. & EINASTO R. 2001 — Lower to Middle Ordovician stratigraphy of the Kovel–1 No 5415 Core, Western Volynia, Ukraine. Working Group on the Geology of Baltoscandia. WOGOGOB-2001. IGCP 410. 41–42. Copenhagen. SZYMAÑSKI B. 1968 — Wapienie z ooidami ¿elazistymi œrodkowe-go ordowiku Bia³owie¿y i Mielnika. Kwart. Geol., 12: 1–11.

SZYMAÑSKI B. 1971 — Dolny ordowik pó³nocno-wschodniej czêœci obni¿enia podlaskiego. Kwart. Geol., 15: 528–545.

SZYMAÑSKI B. 1973 — Osady tremadoku i arenigu na obszarze Bia³owie¿y. Pr. Inst. Geol., 69.

SZYMAÑSKI B. 1984 — Osady tremadoku i arenigu w pó³nocno-w-schodniej Polsce. Pr. Inst. Geol., 118.

SZYMAÑSKI B. 1984 — Mikrofacje osadów wêglanowych arenigu w pó³nocno-wschodniej czêœci obni¿enia podlaskiego. Kwart. Geol., 28: 221–250.

SZYMAÑSKI B. 1985 — Stromatolity lanwirnu górnego z pó³nocno-w-schodniej czêœci obni¿enia podlaskiego. Kwart. Geol., 29: 597–624. TOMCZYKOWA E. 1962 — Ordowik. [In:] Budowa geologiczna Ni¿u Polskiego. Pr. Inst. Geol.

TOMCZYKOWA E. 1964 — Ordowik platformy wschodnioeuropej-skiej na obszarze Polski. Kwart. Geol., 8: 491–504.

TURNAU-MORAWSKA M. 1963 — Zmiany facjalne ska³ ¿elazistych w ordowiku pod³o¿a pó³nocno-wschodniej Polski. Kwart. Geol., 7: 26–36.

VERNIERS J., NESTOR V., PARIS F., DUFKA P., SUTHERLAND S. & VAN GROOTEL G. 1995 — A global Chitinozoa biozonation for the Silurian. Geol. Mag., 132: 651–666.

WEBBY B. D. 1998 — Steps toward a global standard for Ordovician stratigraphy. Newsl. Stratigr., 36: 1–33.

ZNOSKO J. 1964 — Ordowik Bia³owie¿y i Mielnika. Kwart. Geol., 8: 60–72.