miczn¹, co w przypadku równoczesnego rozwa¿ania zagad-nieñ mineralogiczno-geochemicznych mo¿e prowadziæ do nieporozumieñ. Termin kreda wilgotna kojarzy³aby siê z sytuacj¹, w której woda jest sk³adnikiem akcesorycznym; natomiast kreda nawodniona lub zawodniona domyœlnie implikuje wtórne dodawanie wody.
3. Zjawisko wodoszczelnoœci kredy jeziornej — osadu, którego ponad po³owê masy stanowi woda jest bardzo wa¿ne zarówno z czysto naukowego, jak i praktycznego punktu widzenia. Analizowane hydroizolacyjne w³aœciwoœci nie odnosz¹ siê do suchej, czy te¿ powietrzno-suchej kredy — jak bez ma³a wszystkie publikowane wyniki sk³adu che-micznego czy mineralnego — ale do kredy in statu
nascen-di. Wyniki badañ konsolidacji wzbogacaj¹ mechanizm fil
-tracji w osadach s³aboprzepuszczalnych o efekty d³awienia. Zmniejszenie przepuszczalnoœci kredy jeziornej przy wystê-powaniu hydrostatystycznego naporu na jej sp¹g ma istotne znaczenie w okreœlaniu warunków eksploatacji z³ó¿.
Literatura
Al-TABBAA A. & WOOD D.A. 1987 — Some measurements of the permeability of kaolin. Geotechnique, 37: 499–503.
BARTOSZEWICZ A., DAMICZ J. & JAROMIÑSKA M. 1998 — Badania wspó³czynnika filtracji gruntów organicznych. [In:] Liszkowski J. (red.), Mat. II Symp. Wspó³czesne problemy geologii inzynierskiej w Polsce. Kiekrz k. Poznania.
DOBAK P. 1986 — Zmiany odkszta³calnoœci gruntów wywo³ane procesami in¿yniersko-geologicznymi w rejonie KWB Be³chatów. Arch. Wydz. Geol. UW.
DOBAK P. 1995 — Filtration factor in the consolidation process. Proc. XI Eur. Conf. Soil Mech. Found. Div. Kopenhagen, 1995: 3.49–3.54. DOBAK P. 1999 — Rola czynnika filtracyjnego w badaniach jedno-osiowej konsolidacji gruntów. Wyd. IGSMiE PAN Kraków; ser. Studia, Rozprawy, Monografie, 65.
DOBAK P. & BARAÑSKI M. 1993 — Variability of compressibility and consolidation parameters evaluated in one-dimensional consolida-tion test. Procc. VIIth Inter. Congress IAEG. Lisboa 1993; fig 7, tab. 2. KACZYÑSKI . R. (red.) 1999 — Wspó³czynnik filtracji gruntów spo-istych wyznaczony ró¿nymi metodami. Mat. Symp. Aktualne problemy geologii in¿ynierskiej badañ pod³o¿a gruntowgo i zagospodarowanie terenu. Zak³. Geol. In¿. IHiGI Wydz. Geol. UW.
KONARSKA E. 1998 — W³aœciwoœci izolacyjne i³ów trzeciorzêdo-wych kompleksu nadwêglowego z KWB „Be³chatów”. Arch. Katedry Ochrony Œrodowiska i Zasobów Naturalnych UW.
NASH D.F.T., SILLS G.C. & DAVISON L.R. 1992 — One dimensio-nal consolidation testing of soft clay from Bothkennar. Geotechnique, 42: 241–256.
WYRWICKI R. 1988 — Derivatographic analysis of the Lacutsrine sediments of Orle Basin. Folia Quatern., 58: 75–93.
WYRWICKI R. 1994 — Okreœlanie sk³adu mineralnego gytii wapiennej i kredy jeziornej dla potrzeb dokumentowania. Górn. Odkryw., 36: 76–85. WYRWICKI R. 1996 — Analiza derywatograficzna, [W:] Metodyka badañ kopalin ilastych, Koœciówko H., Wyrwicki R. (red.). Pañstw. Inst. Geol. Warszawa–Wroc³aw: 56–75.
WYRWICKI R. 1998a — Okreœlanie sk³adu mineralnego gytii wapien-nej i kredy jeziorwapien-nej na potrzeby dokumentowania. Czêœæ II. Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków.
WYRWICKI R. 1998b — Gips w œwietle derywatograficznej analizy ska³. Mat. VI Sem. Metodyka rozpoznawania i dokumentowania z³ó¿ kopalin oraz geologicznej obs³ugi kopalñ. Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków. ¯UREK-PYSZ U. 1983 — Mikrostruktury i mikrotekstury biogenicz-nych gruntów wêglanowych na tle ich w³aœciwoœci fizyczno-mecha-nicznych. Prz. Geol., 31: 485–490.
Minera³y kruszcowe w wybranych ska³ach kompleksu kaczawskiego
Renata Kaliszuk*
W próbkach ska³, nale¿¹cych do kompleksu kaczawskiego (zieleñcach, ³upku grafitowym, metatrachicie i metadiabazie), stwierdzono obecnoœæ minera³ów kruszcowych. Minera³y kruszcowe s¹ reprezentowane przez: piryt i hematyt a podrzêdnie piryt framboidalny, chalkopiryt i chalkozyn–kowelin. Minera³y te ró¿ni³y siê stopniem przeobra¿enia, wykszta³ceniem a tak¿e genez¹.
S³owa kluczowe: minera³y kruszcowe, ska³y metamorfiku kaczawskiego, Góry Kaczawskie
Renata Kaliszuk — Ore minerals in the selected rocks of Kaczawa complex (SW Poland). Prz. Geol., 48: 415–417.
S u m m a r y. In samples of rocks of Kaczawa complex (greenstones, graphitic schist, metatrachyte and metadiabase) occur ore miner-als. They are represented by: pyrite, hematite and subordinate framboid pyrite, chalcopyrite, chalcocite–covellite. These minerals differ in step alteration, shape and genesis.
Key words: ore minerals, rocks of Kaczawa complex, Kaczawa Mts.
Badania terenowe objê³y obszar Gór Kaczawskich w dorzeczu Kaczawy od Kaczorowa przez Wojcieszów, Œwierzawê do Z³otoryi. Zebrano ok. 70 próbek reprezen-tuj¹cych kilka typów ska³ kompleksu kaczawskiego. W kil-ku spoœród zebranych próbek (w zieleñcu, ³upkil-ku grafitowym, metatrachicie, metadiabazie), stwierdzono obecnoœæ minera³ów kruszcowych, tworz¹cych drobne soczewki, smu¿ki i wpryœniêcia. Ich dok³adna identyfika-cja by³a mo¿liwa dopiero w badaniach na mikroskopie kruszcowym (Jenavert prod. Carl Zeiss). Lokalizacjê i cha-rakterystykê ich mineralizacji kruszcowej podano w tab. 1.
Charakterystyka minera³ów kruszcowych W zieleñcach, ³upkach grafitowych oraz metadiaba-zach powszechnie wystêpuje piryt zró¿nicowany pod
wzglêdem genezy, sposobu wykszta³cenia oraz stopnia przeobra¿enia.
W masywnych, afirowych zieleñcach o barwie szaro-zielonej pochodz¹cych z P³oniny oraz wzgórza NiedŸwie-dzie Ska³ki wystêpuje idio- i hipidiomorficzny piryt. Pojawia siê on tak¿e w ³upkach zieleñcowych, intensyw-nie poprzecinanych ¿y³ami kwarcowymi, pochodz¹cych z tych rejonów. Zarys ziaren pirytu œwiadczy o tym, ¿e wykrystalizowa³ on wczeœniej ni¿ otaczaj¹ce minera³y krzemianowe. Koncentruje siê on w gniazdach o œrednicy 0,5–1,5 cm. Wiêkszoœæ kryszta³ów pirytu jest silnie skata-klazowana. Piryt czêœciowo uleg³ przeobra¿eniu w limonit, wœród którego wystêpuj¹ relikty pirytu. Proces ten przebie-ga od brzegów ziaren ku strefom centralnym a tak¿e wzd³u¿ spêkañ, zabliŸniaj¹c je. Tylko nieliczne ziarna nie zosta³y przeobra¿one a uleg³y jedynie spêkaniu. W przy-padku ca³kowitej pseudomorfozy limonitu po pirycie pier-wotny minera³ okreœliæ mo¿na z zarysu ziaren.
415 Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 5, 2000
*Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa
Niektóre piryty wystêpuj¹ce w zieleñcach z NiedŸwie-dziej Ska³ki charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ form zwanych ,,zatokami korozyjnymi” (ryc. 1). Formy te tworzy³y siê podczas nierównomiernego wzrostu poszczególnych zia-ren pirytu i mo¿liwoœci ich przenikania ¿y³kami w obrêb s¹siednich minera³ów krzemianowych.
W ziarnach tych s¹ widoczne równie¿ minera³y o pokroju listewkowym, które uleg³y leukoksenityzacji, mia³y one prawdopodobnie sk³ad ilmenitu. Pomiêdzy tymi pseudomorfozami leukoksenowymi po ilmenicie wzrasta³ piryt wypieraj¹c je.
W próbkach pochodz¹cych z P³oniny wystêpuje rów-nie¿ idiomorficzny, grubotabliczkowy hematyt o barwie szarej z odcieniem niebieskawym i siln¹ anizotropi¹. Nie-które jego ziarna s¹ poprzerastane pirytem czêœciowo ule-gaj¹cym limonityzacji. Piryt i hematyt mog³y wykrystalizowaæ z tego samego roztworu równoczeœnie lub krótko po sobie. WyraŸnie póŸniejszy jest proces limonityzacji pirytu (ryc. 2).
Ska³y pochodz¹ce zarówno z P³oniny, jak i NiedŸwie-dzich Ska³ek impregnowane s¹ leukoksenem. Ta kryptokry-staliczna mieszanina minera³ów powstaje z przeobra¿enia tlenków tytanowych. Pocz¹tkowo tworzy obwódki wokó³ tych minera³ów a nastêpnie przeobra¿a je w ca³oœci.
W zieleñcach podrzêdnie wystêpuje chalkopiryt. Ma on postaæ wrostków w pirycie b¹dŸ te¿ samodzielnych allo-triomorficznych drobnych ziarn. Sporadycznie w próbkach mo¿na napotkaæ chalkozyn i kowelin, które wystêpuj¹ w postaci drobnoziarnistych agregatów o charakterystycz-nym niebieskim i szaroniebieskim zabarwieniu. Chalko-zyn i kowelin s¹ minera³ami wtórnymi, powsta³ymi w wyniku przeobra¿enia minera³ów miedziowych.
Podczas dok³adniejszych obserwacji ziarna kowelinu, stwierdzono obecnoœæ reliktowego minera³u zabarwionego na ró¿owo, prawdopobnie bornitu. Ca³e ziarno zawiera tak¿e listewki ¿ó³tego chalkopirytu. Nast¹pi³o tu na³o¿enie siê kilku procesów. W temperaturach powy¿ej 300oC
bor-nit i chalkopiryt tworz¹ metastabilne roztwory sta³e. Przy spadku temperatury poni¿ej 300oC nast¹pi³o odmieszanie
igie³kowatych wrostków chalkopirytu w bornicie. Igie³ki te s¹ u³o¿one doœæ regularnie, przewa¿nie równolegle do
100 bornitu. Chalkozyn–kowelin jest pseudomorfoz¹ po
bornicie, którego ró¿owy relikt wystêpuje w œrodkowej czêœci ziarna. Wrostki chalkopirytu nie zosta³y zmienione w zespó³ chalkozyn–kowelin. W efekcie opisywane ziarno jest pseudomorfoz¹ kowelinu po bornicie z odmieszaniami chalkopirytu (ryc. 3) (Czwilowa & in., 1988; Ramdohr, 1975). Poniewa¿ bornit wystêpuje jedynie jako relikt w pseudomorfozie chalkozyn–kowelin nie mo¿na stwierdziæ jednoznacznie czy by³ on minera³em pierwotnym czy te¿ powsta³ z przeobra¿enia innego minera³u kruszcowego.
W metadiabazach Starej Kra-œnicy, podobnie jak w zieleñcach wystêpuje piryt w postaci drob-niejszych agregatów. Jest on wyra-Ÿnie allotriomorficzny co œwiadczyæ mo¿e o jego póŸniejszej krystalizacji. Ziarna pirytu s¹ wype³nione reliktami minera³ów krzemianowych, które by³y wypie-rane przez wzrastaj¹cy ich kosztem piryt (ryc. 4). Wrostki te maj¹ nie-regularny kszta³t. Miejscami uk³adaj¹ siê one wzd³u¿ linii naœla-duj¹cych zarys ziaren pirytu. Sta-nowi¹ one relikty minera³ów ska³y otaczaj¹cej w tak powsta³ym pirycie (Bietechtin & in., 1958).
Oprócz pirytu w metadiabazie wystêpuje w pakietach igie³kowy hematyt. W skale stwierdzono tak¿e obecnoœæ chalkopirytu w postaci wrostków w pirycie lub samo-dzielnych allotriomorficznych ziaren. Niektóre ziarna chalkopirytu czêœciowo uleg³y wietrzeniu i maj¹ limonito-we obwódki. Ca³a ska³a podobnie jak zieleñce równomier-nie i w du¿ych iloœciach jest impregnowana leukoksenem.
Metatrachity wystêpuj¹ na wzgórzu Lubrza. S¹ to masywne ska³y o jasnoró¿owej barwie sk³adaj¹ce siê g³ównie ze skaleni potasowych. Wystêpuj¹ce tutaj skupie-nia listewkowego hematytu wype³skupie-niaj¹ szczeliny i pokry-waj¹ powierzchnie spêkañ. Hematyt charakteryzuje siê szarobia³ym zabarwieniem z niebieskawym odcieniem i wyraŸn¹ anizotropi¹. Zazwyczaj jest on zbliŸniaczony (ryc. 5). Tabliczkowe wykszta³cenie ziaren mo¿e œwiadczyæ o hydrotermalnych warunkach powstawania hematytu.
£upki grafitowe pochodz¹ce z koryta Kamiennika o barwie czarnej s¹ luŸne i ³atwo rozsypliwe. Wystêpuje w nich grafit w postaci drobnych, nieregularnych pasm. Wykazuje on bardzo silne dwójodbicie i bardzo wyraŸn¹ anizotropiê. W ³upkach grafitowych stwierdzono obecnoœæ 2 generacji pirytu ró¿ni¹cego siê wykszta³ceniem ziaren. Pierwsz¹ generacjê stanowi¹ prawdopodobnie agregaty pirytu o wyraŸnie idiomorficznym zarysie ziaren. Nato-miast drug¹, póŸniejsz¹ generacjê stanowi¹ piryty poprze-rastane minera³ami p³onnymi.
Ciekawostk¹ tego wyst¹pienia jest obecnoœæ zupe³nie odmiennych pirytów tworz¹cych pojedyncze lub wielo-krotne kuliste formy pirytowe nazywane pirytem frambo-idalnym (ryc. 6). Wiêkszoœæ badaczy wyra¿a pogl¹d, ¿e powstanie takich specyficznych form nale¿y wi¹zaæ z dzia³alnoœci¹ bakterii Pyritasphera barbaria. Bakteriê t¹ wykry³ Love (1957) w kuleczkach pirytowych w czarnych ³upkach. Jednak¿e ostatnio niektórzy badacze sugeruj¹, ¿e powstanie form framboidalnych nastêpuje na drodze nie-organicznej tzn. precypitacji z ¿elu. Rozwa¿ana jest tak¿e mo¿liwoœæ hydrotermalnego pochodzenia tych pirytów lub te¿ powstania ich na skutek zastêpowania kulistych kalcy-tów (Piestrzyñski, 1992; Ramdohr, 1975).
Ze wzglêdu na œrodowisko redukcyjne powstanie piry-tów framboidalnych z Kamiennika jest zwi¹zane prawdo-podopodobnie z dzia³alnoœci¹ bakterii.
We wszystkich omówionych wyst¹pieniach do pier-wotnych minera³ów kruszcowych nale¿¹: piryt, hematyt, chalkopiryt. Natomiast minera³ami wtórnymi s¹: leukok-sen, limonit, i zespó³ chalkozyn–kowelin.
Badania przeprowadzono w ramach tematu BW 14 19/29 Problemy genezy i ewolucji mafitów i ultramafitów.
416
Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 5, 2000
Nr
próbki Typ ska³y Lokalizacja Minera³y kruszcowe
5a zieleniec P³onina piryt, hematyt, limonit, leukoksen,
podrzêdnie chalkopiryt
11a, 11b ³upek grafitowy Kamiennik piryt, grafit, piryt framboidalny
31a, 31b metatrachit wzgórze Lubrza hematyt
40a, 40b metadiabaz (masywny) Stara Kraœnica piryt, leukoksen, hematyt
podrzêdnie chalkopiryt 30a, 30b zieleniec (z ¿y³ami kwarc) NiedŸwiedzie Ska³ki piryt, limonit, podrzêdnie
chalkopiryt i chalkozyn–kowelin
Literatura
BIETECHTIN A. G., GIENKIN A. D., FILIMOWA A. A. & SZAD£UN T. N. 1958 — Tekstury i struktury rud. Gos. Naucz. Tech. Izd. Litier. po Giel. i Ochr. Niedr. Moskwa.
CZWILOWA T., BEZSMERTNA M., SPIRIDIONOW E., AGROSKIN A., PAPAJAN G., WINOGRADOWA R., LEBIEDIEWA S.,
ZAWJALOW J., FILIMONOWA A., PETROW W., RAUTIAN L. & SWIESZNIKOWA O. 1988 — Sprawocznik opriedielitiel rudnych miniera³ow w otra¿eniom swiete. Niedra. Moskwa.
LOVE L. G. 1957 — Micro-organisms and the presence of syngenetic pyrite. Jour. Geol. Soc. London, 113: 429–440.
PIESTRZYÑSKI A. 1992 — Wybrane materia³y do æwiczeñ z petro-grafii rud. Wyd. AGH.
RAMDOHR P. 1975 — Die Erzmineralien und ihre Verwachsungen. Akademie-Verlag, Berlin.
417 Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 5, 2000
Ryc. 1. Zatoki korozyjne w pirycie (p). Zieleniec z NiedŸwie
-dzich Ska³ek. Œwiat³o odbite, 1 nikol
Fig. 1. Corroded embayments in pyrite (p). Greenstone from Nie -dŸwiedzie Ska³ki. Reflected light, 1 nicol
Ryc. 2. Hematyt (he) oraz relikty pirytu (p) w pseudomorfozie
limonitowej (li). Zieleniec z P³oniny. Œwiat³o odbite, 1 nikol
Fig. 2. Hematite (he) and relics of pyrite (p) in limonite
pseudo-morphs (li). Greenstone from P³onina. Reflected light, 1 nicol
Ryc. 3. Chalkozyn–kowelin (ch–k) z wrostkami chalkopirytu.
Zieleniec z NiedŸwiedzich Ska³ek. Œwiat³o odbite, 1 nikol
Fig. 3. Chalcocite–covellite (ch–k) with inclusions of chalcopyrite.
Greenstone from NiedŸwiedzie Ska³ki. Reflected light, 1 nicol
Ryc. 4. Wrostki minera³ów krzemianowych w pirycie (p). Meta
-diabaz ze Starej Kraœnicy. Œwiat³o odbite, 1 nikol
Fig. 4. Inclusions of silicated minerals in pyrite (p). Metadiabase
from Stara Kraœnica. Reflected light, 1 nicol
Ryc. 5. ZbiŸniaczony hematyt (he). Metatrachit ze wzgórza
Lubrza.Œwiat³o odbite, nikole skrzy¿owane
Fig. 5. Twinnings hematite (he). Metatrachyte from Lubrza.
Reflected light, crossed nicol
Ryc. 6. Piryt framboidalny (pf). £upek grafitowy z Kamiennika.
Œwiat³o odbite, 1 nikol
Fig. 6. Framboid pyrite (pf). Graphitic schist from Kamiennik.
