Litostratygrafia syluru polskiej czêœci obni¿enia peryba³tyckiego
— czêœæ l¹dowa i morska (N Polska)
Zdzis³aw Modliñski*, Bronis³aw Szymañski*, Lech Teller**
The silurian lithostratigraphy of the Polish part of the Peri-Baltic Depression (N Poland). Prz. Geol., 54: 787–796. S u m m a r y. The Silurian rocks of the Peri-Baltic Depression area (N Poland) were penetrated by 208 boreholes (Fig. 1). Seven new formal lithostratigraphical units were recognized and defined: The Barciany Nodular Limestones Formation (Lower Llandoverian–Rhuddnian, Aeronian), the Pas³êk Bituminous Claystones Formation with the Jantar Bituminous Black Claystone Member (Llandoverian), the Pelplin Green Claystones Formation (Wenlockian–Ludlovian), the Kociewie Claystones and Siltstones Formation with the Reda Marly Siltstones Member (Wenlockian–Ludlovian) and the Puck Marly Claystones and Siltstones Formation (Ludlovian (Ludfordian)–Pridolian). Some of the units have a character of the allostratigraphical ones sensu „North American...”, (1983) because are bor-dered by the sedimentary or sedimentary-erosional unconformities. The lithology, stratigraphical position, thickness, paleontological data and spatial relation of the particular units are presented (Fig. 2). Their boundaries have been estab-lished and stratotypic sections are proposed. Rock sequences of different Formations have been correlated with lithostratigraphical and genetical equivalents of the adjacent regions of Lithuania and Russia (Kaliningrad District) and also with Denmark (Bornholm) and Germany (western part of the Peri-Baltic Depression).
Key words:Silurian, lithostratigraphic units, lithology, petrography, palaeogeography
Ska³y syluru w polskiej czêœci obni¿enia peryba³tyc-kiego (= obni¿enia ba³tycperyba³tyc-kiego) rozpoznano dotychczas w profilach 208 otworów wiertniczych o ró¿nej rejonizacji strukturalnej, odwierconych w wiêkszoœci z czêœciowym rdzeniowaniem w latach 1935–2004. Z otworów tych 195 wykonano w czêœci l¹dowej obni¿enia, pozosta³e 13 — na obszarze polskiej strefy ekonomicznej akwenu ba³tyckiego (ryc. 1).
Jako kryterium wyró¿nienia poszczególnych formal-nych jednostek litostratygraficzformal-nych pos³u¿y³y: zmiennoœæ ich sk³adu litologicznego, jakoœciowe i iloœciowe zró¿nico-wanie struktur sedymentacyjnych i zespo³ów fauny, cha-rakter granic oraz interpretacje zapisów karota¿u geofizycznego (PG, PNG, PO, PS).
Zmiennoœæ litologiczn¹ osadów poszczególnych profilów wiertniczych przedstawiono zarówno w odcinkach rdzenio-wanych, jak i nie rdzeniowanych. Rodzaj osadów tych ostat-nich zidentyfikowano na podstawie prób okruchowych i interpretacji karota¿u geofizycznego — g³ównie krzywych pomiarów PG i PNG, dokonuj¹c ich kalibracji litologicznej i porównuj¹c je z profilami odcinków rdzeniowanych. Za wzorce odniesienia pos³u¿y³y w szczególnoœci profile Lêbork IG 1 i Pas³êk IG 1 w pe³ni rdzeniowane na ca³ej d³ugoœci i z bardzo dobrym uzyskiem rdzenia.
Jako wzorcem klasyfikacji i nomenklatury straty-graficznej pos³u¿ono siê zalecanymi ustaleniami Zasad polskiej klasyfikacji.... (1975)***. Jako skalê chronostra-tygraficzn¹ wykorzystano natomiast klasyczny podzia³ brytyjski o statusie — rekomendowanego przez Podkomi-sjê Stratygrafii Systemu Sylurskiego (International Sub-commission on Silurian Stratigraphic Classification — ISSC) — standardu globalnego oraz regionalny schemat autorstwa Urbanka i Tellera (1997), uwzglêdniaj¹cy specy-fikê regionaln¹ rodzimych profilów systemu.
Opis jednostek litostratygraficznych W sekwencji litologicznej systemu wyró¿niono — opieraj¹c siê na makroskopowym zró¿nicowaniu jakoœcio-wego sk³adu litologicznego oraz zmiennoœci pierwotnych cech sedymentacyjnych i sedymentacyjno-diastroficznych osadów — 7 formalnych jednostek litostratygraficznych, w tym: 5 o randze formacji (fm) oraz 2 rangi ogniwa (og). Z ustanowionych jednostek czêœæ jest ograniczona regional-nymi powierzchniami nieci¹g³oœci sedymentacyjnych lub sedymentacyjno-erozyjnych, spe³niaj¹c tym samym for-malne kryteria w³aœciwe kategoriom litostratygraficznym o charakterze allostratygraficznym.
Zasiêg stratygraficzny, zgeneralizowan¹ litologiê, mi¹¿szoœæ i charakter granic poszczególnych jednostek litostratygraficznych, ich nastêpstwo pionowe i wzajemne relacje przestrzenne przedstawia ryc. 2.
Formacja i³owców z Pas³êka (ryc. 2, 3)
Nazwa i historia. Cz³on geograficzny w nazwie w³asnej formacji pochodzi od miejscowoœci Pas³êk, po³o¿onej w województwie warmiñsko-mazurskim, w
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; Zdzis³aw.Modliñski@pgi.gov.pl;
Bronis³aw.Szymañski@pgi.gov.pl
**Instytut Paleobiologii PAN, ul. Twarda 51/55,
00-818 Warszawa;l.teller@twarda.pan.pl
***Z uwzglêdnieniem póŸniejszych uœciœleñ i propozycji zg³oszonych w latach 80. m.in. przez nastêpuj¹cych autorów: Szul-czewski & Wierzbowski (1979), SzulSzul-czewski (1986), Karnkowski (1986), Haczewski (1986), Dadlez (1987), Wieczorek (1988)
pobli¿u której zg³êbiono otwór wiertniczy Pas³êk IG 1. Cz³on geograficzny nazwy proponowanej jednostki u¿yty zosta³ po raz pierwszy przez Tomczyka (1962), który we wczeœniejszych nieformalnych podzia³ach stratygraficz-nych profilów syluru Ni¿u Polskiego wprowadzi³ okreœle-nie warstwy pas³êckie dla wyró¿okreœle-nienia osadów landoweru i wenloku. W prezentowanym ujêciu formacja z Pas³êka odpowiada jedynie dolnym warstwom pas³êckim sensu H. Tomczyk, wykszta³conym w litofacji ilastej (Tomczyk, 1962–1973).
Podzia³. Czêœæ doln¹ formacji na wiêkszoœci omawia-nego obszaru wyró¿niono jako ogniwo czarnych i³owców bitumicznych z Jantaru.
Typowy profil. Za litostratotyp formacji proponuje siê przyj¹æ fragment profilu otworu wiertniczego Koœcierzyna IG 1: wed³ug prób rdzeniowych — z g³êb. 4326,5–394,0 m; wed³ug pomiarów geofizycznych — z g³êb. 4330,0–4397,5 m; natomiast jako hipolitostratotyp — frag-ment profilu otworu Olsztyn IG 2: wed³ug prób rdzenio-wych — z g³êbokoœci 2349,0–2372,0 m; wed³ug pomiarów geofizycznych — z g³êbokoœci 2343,0–2365,0 m.
Inne profile. Pe³ne profile formacji przewiercono w czêœci l¹dowej i morskiej obni¿enia ³¹cznie w ok. 120 otworach wiertniczych. Z grupy tych otworów próby rdzeniowe z ca³ego przewierconego interwa³u jednostki uzyskano m.in. w nastêpuj¹cych otworach wiertniczych: Pas³êk IG 1 (g³êb. 2618,0–2638,0 m), Go³dap IG 1 (g³êb. 1377–1419,0 m) i Bartoszyce IG 1 (g³êb. 1777,0–1816,7 m).
Granice. Osady formacji pas³êckiej spoczywaj¹ b¹dŸ niezgodnie na kompleksie ordowickich margli i i³owców formacji z Prabut (Modliñski & Szymañski, 1997), z który-mi kontaktuj¹ wzd³u¿ powierzchni rozmycia, b¹dŸ na osa-dach wapieni formacji z Barcian. Dolna granica jednostki jest znaczona w miejscu wyraŸnej zmiany litologicznej, polegaj¹cej na zast¹pieniu osadów wapiennych lub mar-glistych ordowickiego pod³o¿a osadami ilastymi formacji pas³êckiej. Jest to dobrze odwzorowane na wykresach pomiarów geofizycznych (ryc. 3). Z datowañ biostraty-graficznych wynika, i¿ przebieg granicy jest wyraŸnie heterochroniczny i mieœci siê w obrêbie b¹dŸ najwy¿szego aszgilu, b¹dŸ ró¿nych poziomów landoweru. Górna grani-ca formacji jest prowadzona arbitralnie w miejscu zaniku wk³adek zielonawych oraz szarozielonawych i pojawienia siê szarych i ciemnoszarych i³owców poziomu Cyrtograp-tus centrifugus, wyznaczaj¹cych sp¹g osadów formacji pelpliñskiej.
Litologia. Zespó³ skalny formacji tworz¹ w czêœci przysp¹gowej czarne i³owce bitumiczne, przechodz¹ce ku górze w i³owce ciemnoszare i szare, laminowane i³owcem zielonawym, szarozielonym i czarnym. Jako podrzêdne przewarstwienia sekwencja i³owców niektórych profilów zawiera wk³adki i³owców wapnistych barwy brunatnoczer-wonej i brunatnej, nieliczne cienkie ³awice margli i wapie-ni marglistych oraz laminy bentowapie-nitów.
Szcz¹tki organiczne i wiek. W osadach formacji zidentyfikowano bardzo liczny i zró¿nicowany takso-nomicznie zespó³ graptolitów (Tomczyk, 1973–1989; Jaworowski, 1965; Podhalañska, 2003). Z datowañ grapto-litowych wynika, i¿ najpe³niej rozwiniête stratygraficznie sukcesje formacji napotkano w zachodniej czêœci obszaru (otw. £eba 8, Hel IG 1). Ich interwa³ obejmuje osady od
poziomu Normalograptus persculptus, najwy¿szego aszgilu, po poziom Monograptus spiralis najwy¿szego lan-doweru. Zasiêg stratygraficzny formacji w czêœci wschod-niej obszaru jest ograniczony wy³¹cznie do osadów landoweru i rozpoczyna siê w poszczególnych otworach wiertniczych odpowiednio nastêpuj¹cymi poziomami: otw. Gdañsk IG 1 — Paracidograptus acuminatus, otw. Go³dap IG 1 — Coronograptus cyphus, Monograptus triangulatus, otw. Prabuty IG 1 — Stimulograptus sed-gwicki, otw. Olsztyn IG 2 — Monograptus crispus (Tom-czyk, 1974–1989).
Œrodowisko sedymentacji. Zapis osadowy formacji mo¿na porównaæ do i³ów/mu³ów czêœci centralnej otwarte-go lub okresowo izolowaneotwarte-go? szelfu epikontynentalneotwarte-go z dominacj¹ œrodowisk, do których rzadko dociera³ mate-ria³ grubszy. Jakoœciowy sk³ad i cechy osadów wskazuj¹ na depozycjê ich materia³u w œrodowisku otwartego szelfu silikoklastycznego, o spokojnych warunkach hydrodyna-micznych w strefie przydennej (Aigner, 1985; Simpson & Eriksson, 1990), poni¿ej strefy fotycznej, w œrodowisku dysoksycznym lub okresami anoksycznym (Jaworowski, 2000a, b, 2002). Zakres i skala anoksji wód zbiornika mo¿e byæ interpretowana — przynajmniej czêœciowo — jako rezultat istnienia elementów barier morfologicznych, morfologiczno-strukturalnych lub skarp strukturalnych skorupy ziemskiej, które zaznacza³y siê niemal w sposób ci¹g³y we wczesnym sylurze. Ich system, rozmieszczenie i rozmiary mog³y prowadziæ do utrudnionej okresami komu-nikacji z wodami oceanu œwiatowego. Znaczna iloœæ mate-rii organicznej i siarczków w sk³adzie osadu jest pochodzenia poligenicznego i mo¿e byæ interpretowana jako wynik dzia³alnoœci ¿yciowej mikroorganizmów (endobiotów), w tym g³ównie fotosyntetyzuj¹cych glonów, bakterii anaerobowych, sinic eukariotycznych, akritarch i grzybów, które przy d³ugotrwa³ej ekspozycji subakwalnej osadu umo¿liwi³y powszechny rozwój intensywnych pro-cesów biomineralizacji.
W kategoriach stratygrafii sekwencji osady formacji reprezentuj¹ ci¹g regresywny systemów depozycyjnych wysokiego poziomu morza. Ich wyró¿nikiem jest relatyw-nie niska powszechrelatyw-nie stopa depozycji, bêd¹ca zapisem kopalnym d³ugotrwa³ego i powolnego — okresami hamo-wanego — pulsu regresji, który zosta³ zapocz¹tkowany we wczesnym aszgilu.
Rozprzestrzenie i mi¹¿szoœæ. Zasiêg osadów formacji obejmuje ca³y obszar polskiego fragmentu obni¿enia peryba³tyckiego, a mi¹¿szoœæ zmienia siê w granicach od ok. 70,0 m (otw. Koœcierzyna IG 1) do ok. 15,0 m (otw. Pra-buty IG 1).
Ekwiwalenty. Jako odpowiedniki litostratygraficz-ne jednostki w profilach obszarów s¹siednich mo¿na wska-zaæ: na Litwie — formacjê Rasyte (Paðkevièius, 1997; Sidaravièienë i in., 1999); w Obwodzie Kaliningradzkim Rosji — svitê Griwinsk¹ i czêœæ doln¹ svity Brusowskiej (Zagorodnych i in., 2001; Koren i in., 2005).
Ogniwo i³owców bitumicznych Jantaru (ryc. 2, 3)
Nazwa i historia. Cz³on geograficzny w nazwie pochodzi od miejscowoœci Jantar w województwie pomor-skim, w której wykonano otwór wiertniczy Gdañsk IG 1
R O S J A R U S S I A BIA£ORUŒ BELARUS L I T W A L I T H U A N I A M O R Z E B A £ T Y C K I E B A L T I C S E A KALININGRAD OLSZTYN SUWA£KI GDAÑSK S£UPSK ELBL¥G BARCIANY PAS£ÊK PUCK REDA PELPLIN KOCIE WIE Hel IG 1 Ch³apowo IG-3 Lêbork IG 1 Bytów IG 1 ¯arnowiec IG 1 £eba IG 1 £eba 1 £eba 2 S³upsk IG 1 Koœcierzyna IG 1 Gdañsk IG 1 Krynica Morska 2 £aduszkino 1 Pas³êk IG 1 Kêtrzyn IG 1 £ankiejmy 1 Bartoszyce IG 1
Henrykowo 1 Zarêby 3 Zawada 1
Henrykowo 5 Niestêpowo 1 Dar¿lubie IG 1 ¯elazna Góra 3 Barciany 1 Lesieniec 1 Go³dap IG 1 Jezioro Okr¹g³e IG 1 Gusiew 1 Niestierow 1 S³awiñsk 1 Olsztyn IG 2 Malbork 2 Prabuty IG 1 Kibartai 22 Kalvarija D1-1 D5-1 Nida 1 Stoniskai D6-1 C8-1 C7-1 C9-1 Jagodnoje 1 A8-1/83 A23-1/88 B16-1/85 B2-1/80 B3-1/81 B7-1/91 B8-1/83 B5-1/01 B4-1/01 B6-1/82 B21-1/95 17° 17° 18° 18° 19° 19° 20° 20° 21° 21° 22° 22° 23° 23° 54° 54° 55° 55° 0 20 40 60 80 100km
profile stratotypowe i hypostratotypowe stratotypical and hypostratotypical borehole sections inne profile wiertnicze
other borehole sections
erozyjny zasiêg osadów dewonu recent extent of the Devonian deposits front deformacji kaledoñskich Caledonian deformation front
granica polskiej strefy ekonomicznej Morza Ba³tyckiego border of the Polish economic zone on the Baltic Sea Otwory wiertnicze w których stwierdzono osady syluru:
: Boreholes with sections of the Silurian deposits
erozyjny zasiêg osadów syluru recent extent of the Silurian deposits erozyjny zasieg osadów pridolu
(czêœciowo wed³ug Pokorski, Modliñski, 2005) recent extent of the Pridolian deposits partly after Pokorski and Modliñski, 2005)
Wis³a
WARSZAWA
Ryc. 1. Mapa lokalizacji otworów wiertniczych Fig. 1. Location map of boreholes
W
E
S T R A T Y G R A F I A S T R A T I G R A P H Y O B N I ¯ E N I E P E R Y B A £ T Y C K I E P E R I - B A L T I C D E P R E S S I O N SYLUR SILURIAN LANDOWER LLANDOVERIAN WENLOK WENLOCKIAN LUDLOW LUDLOVIAN PRIDOL PRIDOLI formacja i³owców i i³owców wapnistych z PuckaPuck Formation
og. Redy Reda Mem.
formacja i³owców i mu³owców z Kociewia
Kociewie Formation formacja i³owców
z Pelplina Pelplin Formation formacja i³owców z Pas³êka Pas³êk Formation formacja wapieni gruz³owych z Barcian Barciany Formation ogniwo i³owców bitumicznych Jantaru Jantar Member LUDFORD LUDFORDIAN GORST GORSTIAN HOMER HOMERIAN SHEINWOOD SHEINWOODIAN TELYCH TELYCHIAN AERON AERONIAN RHUDD RHUDDNIAN I.t. transgriedens N. parultimus C. aversus C. hemiaversus N. nilssoni C. ludensis C. ludensis C. lundgreni C. ellesae C. centrifugus M. spiralis S. turriculatus S. sedgwickii M. triangulatus C. cyphus P. acuminatus M.(U.) spineus WIEK (Ma) AGE 416,0 418,7 422,9 428,2 443,7 (2,7) (4,2) (5,3) (15,5)
Ryc. 2. Tabela litostratygraficzna syluru polskiej czêœci obni¿enia peryba³tyckiego Fig. 2. Silurian litostratigraphy of the Polish part of the Peri-Baltic Depression
(ryc. 3). W polskim nazewnictwie stratygraficznym propo-nowana nazwa nie by³a dotychczas stosowana.
Podzia³. Nie dokonany.
Typowy profil. Za litostratotyp ogniwa proponuje siê przyj¹æ fragment profilu otworu wiertniczego Gdañsk IG 1 (g³êb. 3084,8–3089,0 m wed³ug prób rdzeniowych i pomiarów geofizycznych).
Inne profile. Osady ogniwa z Jantaru rozpoznano w profilach ok. 100 otworów wiertniczych, z których w pe³ni przerdzeniowane zosta³y m.in. profile otworów Koœcierzy-na IG 1 (g³êb.4382,0–4394,0 wed³ug prób rdzeniowych i 4385,5–4397,5 m wed³ug pomiarów geofizycznych) oraz Hel IG 1 (g³êb. 2964,8–2971,5 m wed³ug prób rdzenio-wych i 2968,0–2975,0 wed³ug pomiarów geofizycznych).
Granice. Dolna granica ogniwa stanowi zarazem doln¹ granicê formacji pas³êckiej i zosta³a scharakteryzowana przy jej omawianiu. Górna granica jest znaczona w miejscu zaniku jednolitego kompleksu czarnych i³owców bitu-micznych i pojawieniu siê i³owców szarych i ciemnosza-rych laminowanych szarozielonymi i czarnymi. Granice ogniwa s¹ dobrze odwzorowane na wykresach pomiarów geofizycznych, poniewa¿ ska³y ordowickiego pod³o¿a i wy¿szej czêœci formacji pas³êckiej charakteryzuj¹ siê wyraŸnie ni¿szymi wartoœciami naturalnego promieniowa-nia gamma.
Litologia. Zespó³ skalny ogniwa tworz¹ i³owce czarne, zawieraj¹ce liczny piryt, bitumiczne, bezwapniste z lami-nami i wk³adkami ciemnoszarych i³owców wapnistych oraz nielicznymi cienkimi wk³adkami i gruz³ami ciemno-szarych wapieni marglistych.
Szcz¹tki organiczne i wiek. W i³owcach ogniwa zidentyfikowano bardzo liczny zespó³ graptolitów doku-mentuj¹cy (Tomczyk, 1973–1989; Podhalañska, 2003), i¿ osady te nale¿¹ do najwy¿szego aszgilu (poziom Normalo-graptus persculptus) — ni¿szego landoweru (od poziomu Paracidograptus acuminatus maksymalnie po poziom Monograptus triangulatus).
Œrodowisko sedymentacji. Osady formacji mo¿na porównaæ do i³ów/mu³ów czêœci centralnej silikoklastycz-nego szelfu epikontynentalsilikoklastycz-nego z dominacj¹ œrodowisk o z³ym natlenieniu i ograniczonej cyrkulacji wód w strefie przydennej, do których rzadko dociera³ materia³ okruchowy o grubszej frakcji. Zakres i skala anoksji wód zbiornika podlega³y kontroli czynników scharakteryzowanych na str. 8.
Rozprzestrzenie i mi¹¿szoœæ. Osady ogniwa s¹ rozprzestrzenione na wiêkszoœci omawianego obszaru, ich lokalny brak w rejonie Mor¹ga i Kêtrzyna wynika z obocz-nych zmian facjalobocz-nych. Mi¹¿szoœæ ogniwa zmienia siê w granicach od 0 do ok. 12,0 m (otw. Koœcierzyna IG 1).
Ekwiwalenty. Za odpowiednik litostratygraficzny ogniwa w profilach obszarów s¹siednich mo¿na uznaæ odpowiednio: na Litwie najni¿sz¹ czêœæ formacji Rastyte (Paškevièius, 1997); w Obwodzie Kaliningradzkim Rosji — czêœæ przysp¹gow¹ svity Griwinskiej (Zagorodnych i in., 2001; Koren i in., 2005). Zespó³y skalne czarnych i³owców z wk³adkami wapieni bitumicznych formacji Rastyte i svity Griwinskiej nie zosta³y dotychczas wyró¿-nione jako odrêbne jednostki litostratygraficzne.
Formacja wapieni gruz³owych z Barcian (ryc. 2, 4)
Nazwa i historia. Cz³on geograficzny w nazwie for-macji pochodzi od miejscowoœci Barciany w wojewódz-twie warmiñsko-mazurskim. W rodzimym nazewnicwojewódz-twie stratygraficznym nazwa ta nie by³a dotychczas stosowana.
Podzia³. Nie dokonany.
Typowy profil. Jako litostratotyp formacji proponuje siê uznaæ profil otworu wiertniczego Kêtrzyn IG 1 (g³êb.1520,9–1544,5 m wed³ug prób rdzeniowych i 1517,0 –1540,5 m wed³ug pomiarów geofizycznych); w charakte-rze hipolitostratotypu — profil otworu Prabuty IG 1 (g³êb. 3348,6–3356,6 m wed³ug prób rdzeniowych i g³êb. 3347,0–3355,0 m wed³ug pomiarów geofizycznych).
Inne profile. Osady formacji napotkano w ok. 50 otworach wiertniczych, w tym ich pe³ny interwa³ przerdze-niowano m.in. w profilu Olsztyn IG 2 (g³êb. 2372,0–2376,5 m wed³ug prób rdzeniowych oraz 2365,0– 2369,5 m zgodnie z pomiarami geofizycznymi) oraz w otworze Bartoszyce IG 1 (g³êb. 1803,0–1816,7 m zgodnie z próbami rdzeniowymi oraz 1804,0–1817,5 m wed³ug pomiarów geofizycznych).
Granice. Osady formacji wapieni gruz³owych z Bar-cian s¹ u³o¿one na odmiennie wykszta³conych utworach ordowiku formacji margli i i³owców z Prabut lub formacji margli z Ornety, z którymi kontaktuj¹ z luk¹ sedymen-tacyjn¹ wzd³u¿ dobrze czytelnej powierzchni erozyjnej. Górna granica jest równie dobrze odwzorowana i sytuuje siê w miejscu zast¹pienia wapieni gruz³owych przez i³owce formacji pas³êckiej.Zarówno dolna, jak i górna gra-nica jednostki s¹ bardzo dobrze czytelne na wykresach pomiarów geofizycznych (ryc. 4).
Litologia. Jednostkê buduj¹ wapienie gruz³owe z³o¿one z nieregularnych bry³ i gruz³ów wapiennych i wapienno-marglistych barwy jasnobe¿owej, ¿ó³tawej i sza-robr¹zowej, tkwi¹cych w ciemniejszym ilasto-marglistym i/lub marglistym tle skalnym barwy ciemnoszarej lub bru-natnoszarej.
Szcz¹tki organiczne i wiek. W osadach formacji napotkano nieliczne s³abo zachowane szcz¹tki makrofau-ny, w tym m.in. fragmenty nie sp³aszczonych graptolitów oraz trylobity, z których w stratotypowym profilu Kêtrzyn IG 1 zidentyfikowano okazy Encrinurus ex gr. kiltsiensis Rosenst. i Leonaspis olini Troeds. (Jaworowski & Modliñski, 1968). Zidentyfikowane formy nie stanowi¹ jednak podstawy dla wyci¹gniêcia jednoznacznych wniosków o wieku osadów. Z datowañ graptolitowych wystêpuj¹cych bezpoœrednio pod i nad osadami formacji (Modliñski, 1973; Tomczyk, 1974–1977) p³ynie poœrednio wniosek, i¿ jej osady stanowi¹ element sekwencji, mieszcz¹cy siê ca³kowicie w obrêbie dolnego landoweru, obejmuj¹cego poziomy od Paracidograptus acuminatus maksymalnie po poziom Spirograptus turriculatus.
Œrodowisko sedymentacji. Zespó³ wapieni gruz³owych formacji mo¿na interpretowaæ jako wynik depozycji w obrêbie otwartego szelfu, w œrodowisku o nie-wielkiej g³êbokoœci, po³o¿onym poni¿ej normalnej podsta-wy falowania i charakteryzuj¹cym siê warunkami redukcyjnymi strefy przydennej. Zdaniem Jaworowskiego
i Modliñskiego (1968) s¹ to ska³y o genezie poligenicznej, powsta³e w wyniku budina¿u sedymentacyjnego, predys-ponowanego rozpuszczaj¹c¹ dzia³alnoœci¹ pr¹dów przy-dennych i czêœciowo procesami osuwiskowymi.
Rozprzestrzenie i mi¹¿szoœæ. Zasiêg osadów formacji jest ograniczony do terenów po³o¿onych miêdzy Pas³êkiem a rejonem Kêtrzyna. Mi¹¿szoœæ osadów formacji jest zmienna od 0,2 m w profilu Pas³êk IG 1 do 23,6 m w profilu Kêtrzyn IG 1.
Ekwiwalenty. Odpowiednikiem wiekowym i litolo-gicznym jednostki s¹ kolejno: na obszarze Litwy — wystê-puj¹ce w ci¹g³oœci sedymentacyjnej z osadami ordowickimi wapienie formacji Staèiûnai i formacji Apa-ðèia (Paðkevicius, 1997; Sidaravièiene, 1999); w Obwo-dzie Kaliningradzkim Rosji — svita Szmelewska (Zagorodnych i in., 2001).
Formacja i³owców z Pelplina (ryc. 2, 5)
Nazwa i historia. Nazwa formacji pochodzi od mia-sta Pelplin usytuowanego w województwie pomorskim. W polskim nazewnictwie stratygraficznym nazwa ta nie by³a dotychczas stosowana.
Podzia³. Nie dokonany.
Typowy profil. Za litostratotyp jednostki proponuje siê przyj¹æ fragment profilu otworu Lêbork IG 1 z g³êbo-koœci 3080,0–3248,0 m (wed³ug prób rdzeniowych i pomiarów geofizycznych).
Inne profile. Inne profile jednostki to m.in. wiercenia Gdañsk IG 1 (g³êb. 1650 — do ok. 2460 m wed³ug prób rdzeniowych, okruchowych i pomiarów geofizycznych) i ¯arnowiec IG 1 (g³êb. ok. 2210,0–2582,0 m wed³ug prób rdzeniowych i pomiarów geofizycznych).
Granice. Dolna granica jednostki jest zarazem górn¹ granic¹ formacji pas³êckiej; górna granica — doln¹ granic¹ formacji kociewskiej. Ich charakterystykê przedstawiono przy omawianiu dwu w/w jednostek.
Litologia. W ni¿szej czêœci formacji dominuj¹ i³owce ciemnoszare i szare, rzadziej czarne, miejscami wapniste z cienkimi wk³adkami i soczewkami wapieni marglistych. Czêœæ wy¿sz¹ sekwencji buduj¹ i³owce szare i szarozielo-nawe, laminowane, czêsto mniej lub bardziej wapniste. Jako podrzêdne przewarstwienia w serii i³owców spotyka siê liczne laminy bentonitów.
Szcz¹tki organiczne i wiek. W i³owcach jednostki zidentyfikowano zró¿nicowane taksonomicznie spektrum graptolitów (Tomczyk, 1973–1989; Jaworowski, 1965; Teller, 1976). Dolna granica formacji sytuuje siê w obrêbie osadów poziomu Cyrtograptus centrifugus. Granica górna przebiega heterochronicznie i sytuuje siê w ró¿nych pozio-mach stratygraficznych. Zgodnie z tym, zasiêg czasowy formacji jest niesta³y: w profilu otworu Koœcierzyna IG 1 ogranicza siê do osadów ni¿szego wenloku (poni¿ej pozio-mu Gothograptus nassa); w profilu wiercenia Gdañsk IG 1 — obejmuje wenlok i dolny ludlow (gorst), a w profilu otworu ¯arnowiec IG 1 — zawiera siê w przedziale od naj-ni¿szego wenloku po poziom Bohemograptus praecornu-tus górnego ludlowu (Jaworowski, 2000).
Œrodowisko sedymentacji. Zespó³ ska³ ilastych for-macji mo¿na porównaæ do i³ów/mu³ów medialnej czêœci otwartego szelfu silikoklastycznego (offshore), którego
hemipelagicze œrodowiska depozycji by³y pozbawione dostawy grubszego materia³u terygenicznego. Ich strefa przydenna charakteryzowa³a siê okresowo ograniczon¹ cyrkulacj¹ i z³ym natlenieniem wód, prowadz¹cymi do rozwoju warunków redukcyjnych.
Rozprzestrzenienie i mi¹¿szoœæ. Seria i³owców for-macji jest rozprzestrzeniona na ca³ym obszarze polskiego fragmentu obni¿enia peryba³tyckiego. Jedyny wyj¹tek sta-nowi zachodnia czêœæ obszaru w rejonie S³upska, w którym sekwencja i³owców ulega ca³kowitemu wyklinowaniu. Ich maksymalna wartoœæ w profilu ¯arnowiec IG 1 i Prabuty IG 1 wynosi ok. 400 m; w profilach Koœcierzyna IG 1 i Lêbork IG 1 na zachodzie obni¿enia osi¹ga ok. 150–200 m, a w profilach Pas³êk IG 1 i Bartoszyce IG 1 na wschodzie wynosi ok. 200–250 m.
Ekwiwalenty. Na przyleg³ych terenach obni¿enia peryba³tyckiego osadom formacji odpowiadaj¹: na obsza-rze Litwy — zwi¹zane ci¹g³ym pobsza-rzejœciem sedymentacyj-nym osady formacji Raginë–Siesartis–Rusnë (Paðkevicius, 1997; Sidaravièiene, 1999; Radzevièius & Paškevièius, 2005); w granicach Obwodu Kaliningradz-kiego Rosji — czêœæ górna svity Brusowskiej, svita Dubowskaja oraz svita Janowskaja (Zagorodnych i in., 2001; Koren i in., 2005).
Formacja i³owców i mu³owców z Kociewia (ryc. 2, 5)
Nazwa i historia. Cz³on geograficzny w nazwie for-macji pochodzi od Kociewia — krainy geograficznej w obrêbie Pojezierza Wschodnio-Pomorskiego. W literaturze stratygraficznej nazwa ta nie by³a dotychczas u¿yta.
Podzia³. W wy¿szej czêœci formacji wyró¿niono ogni-wo Redy, stanowi¹ce najbardziej charakterystyczny hory-zont litostratygraficzny i geofizyczny w obrêbie monotonnej serii osadów wy¿szego syluru.
Typowy profil. Jako litostratotyp formacji przyjêto fragment profilu z otworu wiertniczego Lêbork IG 1 (g³êbokoœæ ok. 1650–3080 m wed³ug prób rdzeniowych i pomiarów geofizycznych); natomiast jako hipolitostrato-typ proponuje siê fragment profilu otworu Gdañsk IG 1 (g³êb. ok. 2460–2787,0 wed³ug pomiarów geofizycznych). Inne profile. Z innych profilów formacji nale¿y wymieniæ: w czêœci l¹dowej i in. otwory S³upsk IG 1 (g³êb. ok. 1480–4483,0 (?) m wed³ug pomiarów geofizycznych) i ¯arnowiec IG 1 (g³êb. ok. 1845–2210 m wed³ug pomiarów geofizycznych i prób okruchowych); w polskiej strefie ekonomicznej akwenu ba³tyckiego — wiercenie B5–1/01 (g³êb. ok. 1400–1550 m wed³ug pomiarów geofizycznych i prób okruchowych).
Granice. Dolna granica jest znaczona w miejscu stop-niowego przejœcia od i³owców formacji pelpliñskiej do i³owców prze³awiconych mu³owcami formacji kociewskiej. Granicê górn¹ wyznacza natomiast zanik prze³awiceñ mu³owcowych i pojawienie siê ilastych osadów dolnej czêœci formacji puckiej. Obie granice jednostki s¹ wyraŸnie heterochroniczne, przy czym dolna przebiega w obrêbie ró¿nych poziomów w interwale od dolnego wenloku po górny ludlow, a górna — w obrêbie górnego ludlowu, obej-muj¹cego najwy¿szy dolny ludford i ni¿szy górny ludford.
Litologia. Jednostka jest zbudowana z szarych i ciem-noszarych i³owców i i³owców wapnistych, gêsto
prze³awi-i³owce zielonawe szarozielone green and grey green claystones i³owce szare i ciemnoszare grey and dark grey claystones i³owce czarne i ciemnoszare bitumiczne bituminous black claystones
i³owce pstre czerwonobrunatne brown-red claystones mu³owce ilaste (py³owce) shaley siltstones mu³owce piaszczyste (py³owce) sandy siltstones anhydryty anhydrites margle marls wapienie limestones piaskowce sandstones interwa³y nierdzeniowane uncored intervals
powierzchnie nieci¹g³oœci sedymentacyjnych surfaces of discontinuity wapienie gruz³owe nodular limestones KÊTRZYN IG 1 LESIENIEC 1 PRABUTY IG 1 1520,9 1544,5 1338,0 1358,0 3356,6 3348,6 PG PG PG PORKUNI SYLUR SILURIAN LANDOWER LLANDOVERIAN FORMACJA Z BARCIAN BARCIANY FORMA TION ASZGIL ASHGILL OGNIWO JANT ARU JANT AR MEMBER ORDOWIK ORDOVICIAN FM. I£OWCÓW Z P AS£ÊKA P AS£ÊK FORMA TION FORMACJA Z ORNETY ORNET A FORMA TION
Ryc. 4. Korelacja litostratygraficzna profilów formacji wapieni gruz³owych z Barcian
Fig. 4. Litostratigratigraphical correlation of the sections of the Barciany nodular limestones Formation
S Y L U R S I L U R I A N LANDOWER LLANDOVERIAN FORMACJA I£OWCÓW ZP AS£ÊKA P AS£ÊK FORMA TION FM. Z PRABUT PRABUTY FM FM. Z P ELPLINA PELPLIN FM TEL YCH TEL YCHIAN AERON AERONIAN RHUDD RHUDDNIAN WENLOK WENLOCKIAN ASZGIL ASHGILL OGNIWO JANT ARU JANT AR MEMBER KOŒCIERZYNA IG 1 GDAÑSK IG 1 OLSZTYN IG 2 4326,5 4382,0 4394,0 3049,0 2349,0 2376,5 2372,0 3084,8 3089,0 PG PG PG Objaœnienia jak na ryc. 4
Explanations as in fig. 4
ORDOWIK
ORDOVICIAN
Ryc. 3. Korelacja litostratygraficzna profilów formacji i³owców bitumicznych z Pas³êka Fig. 3. Correlation scheme of sections Pas³êk Bituminous Claystones Formation
conych jasnoszarymi i szarymi mu³owcami oraz mu³owcami wapnistymi z licznymi blaszkami muskowitu. Sporadycznie spotyka siê cienkie wk³adki i laminy bento-nitów. Zestaw przewarstwieñ mu³owcowych zawiera licz-ne struktury sedymentacyjlicz-ne, z których najczêstsze to laminacja pozioma i ripplemarkowa (Jaworowski, 1971).
Szcz¹tki organiczne i wiek. W osadach formacji zidentyfikowano liczny zespó³ graptolitów (Tomczyk, 1973–1989; Teller, 1976; Szymañski & Modliñski, 2003), który datuje jej zró¿nicowany wiek w poszczególnych profilach. Na skutek obocznej zmiennoœci facjalnej, inter-wa³ stratygraficzny serii ilasto-mu³owcowej formacji w poszczególnych czêœciach obni¿enia zmienia siê w szerokim przedziale czasowym. Najpe³niej sekwencja for-macji jest rozwiniêta w profilu otworu S³upsk IG 1 na zachodzie regionu, gdzie obejmuje przedzia³ od poziomu Monograptus riccartonensis dolnego wenloku po poziom Neocucullograptus kozlowskii dolnego ludlowu (Jaworowski, 2000a, b). W profilach otworów Koœcierzyna IG 1 i Lêbork IG 1 interwa³ jej wystêpowania jest wê¿szy i mieœci siê w przedziale górny wenlok–górny ludlow. Dalej ku pó³nocnemu wschodowi ogranicza siê do ludlowu, a w profilu ¯arnowiec IG 1 — obejmuje poziomy Bohemo-graptus praecornutus — M. (SlovinoBohemo-graptus) balticus (ludford dolny i najni¿sza czêœæ ludfordu górnego), na koniec w profilu Gdañsk IG 1 — poziomy od Saetograptus leintwardinensis po Neocucullograptus kozlowskii — dol-ny ludford (Jaworowski, 2000a, b).
Œrodowisko sedymentacji. Zespó³ i³owców i mu³owców jednostki mo¿na sklasyfikowaæ jako powsta³y na obszarze rozleg³ej równi g³êbokowodnej czêœci dystal-nej i centraldystal-nej zbiornika szelfowego. Jego powolna sedy-mentacja by³a przerywana wielokrotnie przez podmorskie sp³ywy grawitacyjne dostarczaj¹ce do zbiornika materia³ py³owcowy. Czêœæ osadów mu³owcowych mo¿na za Jaworowskim (2000a, b, 2002) uznaæ za produkt depozycji sp³ywów kohezyjnych. S¹ to osady, których mechanizm powstania jest najbli¿szy debrytom. W szczególnoœci doty-czy to warstw py³owców odznaczaj¹cych siê wyraŸn¹ powierzchni¹ stropow¹ i sp¹gow¹. Masywne warstwy py³owców przechodz¹ce stopniowo w nadleg³y i³owiec s¹ natomiast zapisem sumowania siê dwóch wzajemnie zwi¹zanych procesów depozycyjnych — kohezyjnego sp³ywu materia³u py³owego oraz pr¹du zawiesinowego. Z kolei, warstwy py³owców o wyraŸnych powierzchniach sp¹gowych z licznymi hieroglifami pr¹dowymi oraz stop-niowym przejœciem w stropie w nadleg³y i³owiec, to niew¹tpliwie osady pr¹dów zawiesinowych, tj. turbidyty. Zespo³y warstw tego rodzaju mo¿na sklasyfikowaæ jako powsta³e na skutek przerobienia osadu py³owcowego przez pr¹dy denne.
Za obszar Ÿród³owy materia³u py³owcowego dla sekwencji ilasto-mu³owcowej formacji pos³u¿y³a kale-doñska pryzma akrecyjna ci¹gn¹ca siê wzd³u¿ strefy kolizji kontynentu Baltiki i terranu Wschodniej Awalonii (Jawo-rowski, 2000a, b, 2002),
Rozprzestrzenie i mi¹¿szoœæ. Zasiêg osadów for-macji na l¹dzie jest ograniczony do fragmentu obni¿enia po³o¿onego na zachód od okolic Braniewa i Ostródy, a na akwenie Ba³tyku obejmuje ca³y obszar obni¿enia w grani-cach polskiej strefy ekonomicznej. Stwierdzona mi¹¿szoœæ osadów formacji zmienia siê od ok. 300–400 m w rejonie
Pas³êka, Gdañska i ¯arnowca, poprzez ok. 1500 m w okoli-cach Lêborka i Koœcierzyny do ponad 3000 m w profilu S³upsk IG 1.
Ekwiwalenty. Na obszarze Litwy i Obwodu Kalinin-gradzkiego Rosji nie stwierdzono dotychczas ekwiwalen-tów litologicznych formacji kociewskiej. Jako odpowiedniki litologiczne ni¿szej czêœci formacji kociewskiej na zachodzie obni¿enia peryba³tyckiego mog¹ byæ natomiast traktowane profile dwu obszarów: na Born-holmie — mu³owce tzw. „Silur Skifer” (Nielsen, 1993); w otworze G14 wykonanym w niemieckiej strefie ekono-micznej akwenu ba³tyckiego — formacja Rastrites–Schie-fer (Franke i in., 1994).
Ogniwo mu³owców wapnistych Redy (ryc. 2, 6)
Nazwa i historia. Cz³on geograficzny nazwy w³asnej ogniwa pochodzi od rzeki Redy i miejscowoœci o tej samej nazwie w województwie pomorskim (ryc. 1). Dla okreœle-nia jednostki litostratygraficznej proponowana nazwa u¿y-ta zosu¿y-taje po raz pierwszy.
Podzia³. Nie dokonany.
Typowy profil. W charakterze litostratotypu ogniwa proponuje siê fragment profilu otworu Pas³êk IG 1 (g³êb. 2175,5–2186,0 m wed³ug prób rdzeniowych i 2174,0–2185,0 wed³ug pomiarów geofizycznych); nato-miast jako hipolitostratotyp — fragment profilu otworu Lebork IG 1 (g³êb. 1942,5–1967,0 m wed³ug prób rdzenio-wych i pomiarów geofizycznych).
Inne profile. Z sekwencji osadów ogniwa próby rdze-niowe uzyskano w nielicznych otworach wiertniczych. S¹ to m.in. czêœciowo rdzeniowane profile: w polskiej czêœci strefy ekonomicznej akwenu ba³tyckiego — otworu B5–1/01 (g³êb. 1462,0–1474,0 m wed³ug pomiarów geofi-zycznych, a próby rdzeniowe pobrano z interwa³u 1467,0–1473,0 m); w czêœci l¹dowej — otworu Koœcierzy-na IG 1 (g³êb. 2543,5–2570,0 m wed³ug pomiarów geofi-zycznych, a rdzeñ — z interwa³u 2563,5–2572,5 m).
Granice. Na wykresach pomiarów geofizyki otworo-wej dolna i górna granica ogniwa s¹ dobrze czytelne (ryc. 6). W skalnym materiale rdzeniowym granice jednostki wyra¿one s¹ stopniowym przejœciem od osadów mu³owco-wo-wapiennych ogniwa Redy do i³owców z wk³adkami mu³owców pozosta³ej czêœci formacji kociewskiej.
Litologia. Jednostkê buduj¹ zwiêz³e mu³owce wapni-ste i silnie margliwapni-ste szare i jasnoszare wapienie z laminami i cienkimi wk³adkami i³owców szarych, ciemnoszarych i szarozielonawych. W mu³owcach i i³owcach obecny jest liczny rozproszony muskowit.
Szcz¹tki organiczne i wiek. W osadach ogniwa profilu Koœcierzyna IG 1 napotkano niezbyt liczne szcz¹tki graptolitów, w tym m.in.: Pristiograptus cf. dubius (Suess), Monoclimacis haupti (Kühne), M. tomczyki Willefert oraz g³owonogi „Orthoceras” i ma³¿e Cardiola sp. (Tomczyk, 1982). Z analizy po³o¿enia ogniwa w poszczególnych pro-filach (Tomczyk, 1973–1989) mo¿na poœrednio wniosko-waæ, i¿ stanowi ono poziom izochroniczny usytuowany w obrêbie górnego ludfordu — poziomu graptolitowego Pseudomonoclimacis latilobus/M. (Slovinograptus) balti-cus (Urbanek & Teller, 1997; Szymañski & Modliñski, 2003).
Œrodowisko sedymentacji. Zespó³ mu³owców i i³owców jednostki mo¿na sklasyfikowaæ jako powsta³y — analogicznie jak formacji z Kociewia — na obszarze roz-leg³ej równi g³êbokowodnej czêœci centralnej i dystalnej zbiornika szelfowego. Ich powolna sedymentacja by³a przerywana wielokrotnie przez podmorskie sp³ywy grawi-tacyjne dostarczaj¹ce do zbiornika materia³ py³owcowy oraz redeponowany ze strefy pobrze¿a i/lub
towa-rzysz¹cych mu terenów œródmorskich p³ycizn mikrytowy materia³ wêglanowy.
Zdaniem Jaworowskiego (2000a, b, 2002) mu³owce sekwencji, reprezentuj¹ drobnoziarniste debryty i dystalne turbidyty, które pod wieloma wzglêdami przypominaj¹ flisz ³upkowy.
Rozprzestrzenie i mi¹¿szoœæ. Zasiêg osadów ogniwa jest identyczny z rozprzestrzenieniem formacji kociewskiej. Stwierdzona pe³na ich mi¹¿szoœæ wynosi w rejonie Pas³êka,
PAS£ÊK IG 1 HEL IG 1 KOŒCIERZYNA IG 1 LÊBORK IG 1 2175,5 2186,0 2472,0 2485,0 2543,5 2570,0 1942,5 1967,0 PG PG PG PG
Objaœnienia jak na ryc. 4
Explanations as in fig. 4 SYLUR SILURIAN LUDFORD LUDFORDIAN LUDLOW LUDLOVIAN FORMACJA Z KOCIEWIA KOCIEWIE FORMA TION OGNIWO REDY REDA MEMBER
Ryc. 6. Korelacja litostratygraficzna profilów ogniwa mu³owców wapnistych Redy
Fig. 6. Litostratigratigraphical correlation of the sections of the calcareous siltstones of the Reda Member
SYLUR SILURIAN GDAÑSK IG 1 HEL IG 1 LÊBORK IG 1 S£UPSK IG 1 1650,0 ~2460,0 2493,0 2506,0 2787,0 1110,5 1027,8 1150,0 4483,0 ? 1565,0 ~1480,0 ~1596,0 1650,0 1942,5 1967,0 ~3080,0 3248,0 ~2385,0 2472,0 2485,0 ~2655,0 2925,5 3049,0 GORST GORSTIAN PG PG PG
Objaœnienia jak na ryc. 4
Explanations as in fig. 4 LUDFORD LUDFORDIAN LUDLOW LUDLOVIAN PRIDOL PRIDOLI WENLOK WENLOCKIAN FORMACJA Z PELPLINA PELPLIN FORMA TION FM. Z KOCIEWIA KOCIEWIE FM FORMACJA Z PUCKA PUCK FORMA TION OG. REDY REDA MEM.
Ryc. 5. Korelacja litostratygraficzna profilów formacji szarych i³owców z Pelplina, formacji i³owców i mu³owców z Kociewia oraz
for-macji mu³owców i i³owców wapnistych z Pucka
Fig. 5. Litostratigratigraphical correlation between the sections of the Pelplin Grey Claystone Formation, of the claystons and siltstones
Gdañska i Helu ok. 10,0–15,0 m osi¹gaj¹c maksymalnie 34,0 m w profilu otworu S³upsk IG 1.
Ekwiwalenty. Na s¹siednich obszarach Litwy i Obwo-du Kaliningradzkiego Rosji nie wyodrêbniono dotychczas litostratygraficznych odpowiedników ogniwa Redy. Jed-nak nale¿y przypuszczaæ, i¿ odpowiada mu œrodkowa czê-œæ formacji pagégaiskiej, tj. warstwy rukaiskie z graptolitami poziomu M. (Slovinograptus) balticus (Paške-vicius, 1977; Sidaravièiene, 1999).
Formacja i³owców i i³owców wapnistych z Pucka (ryc. 2, 5)
Nazwa i historia. Nazwa formacji pochodzi od miasta Puck w województwie pomorskim. W nazewnictwie stra-tygraficznym nazwa ta u¿yta zostaje po raz pierwszy.
Podzia³. Nie dokonany.
Typowy profil. Za litostratotyp formacji proponuje siê przyj¹æ fragment profilu otworu Hel IG 1 (g³êb. 1110,5 — ok. 2385 m wed³ug pomiarów geofizycznych).
Inne profile. Inne niepe³ne stratygraficznie profile formacji to m.in.: fragmenty profilów z otworów Lêbork IG 1 (g³êb. 1027,8 — ok. 1650 m wed³ug prób rdzenio-wych), otworu B8–1/83 (g³êb. 768,0 — ok. 1680 m wed³ug pomiarów geofizycznych) oraz otworu Gdañsk IG 1 (g³êb. 1650,0 — ok. 2460 m wed³ug pomiarów geofizycznych).
Granice. Dolna granica formacji znaczona jest umow-nie w miejscu ci¹g³ego przejœcia sedymentacyjnego od osadów mu³owcowo-ilastych formacji kociewskiej do wy³¹cznie ilastych osadów dolnej czêœci formacji puckiej. Znaczona jest ona w stropie najwy¿ej usytuowanej ³awicy mu³owców. Z danych biostratygraficznych wynika, i¿ przebieg granicy jest heterochroniczny i sytuuje siê w obrêbie ró¿nych poziomów górnego ludlowu (ryc. 2).
Górna granica, w wiêkszoœci profilów, przebiega wzd³u¿ bardzo wyraŸnej powierzchni niezgodnoœci, a na osadach formacji wystêpuj¹ bezpoœrednio utwory permu. Granica ta jest równie¿ dobrze wyra¿ona na wykresach pomiarów geofizycznych. W dwóch profilach wiertni-czych usytuowanych w akwenie polskiej czêœci Ba³tyku (otw. B7–1/91 i B8–1/83) na formacji puckiej le¿¹ osady dewonu dolnego reprezentowane przez tzw. doln¹ pstr¹ seriê terygeniczn¹ nale¿¹c¹ najprawdopodobniej do ¿edy-nu. Z wykresów geofizycznych i próbek okruchowych wynika, i¿ granica formacji z utworami dewonu w dwu tych profilach przebiega w obrêbie ci¹g³ej sedymentacyj-nie sekwencji osadów ilastych wykszta³conych w facjach morskich.
Litologia. Jednostkê buduj¹ w ni¿szej czêœci i³owce i i³owce wapniste szare miejscami z odcieniem zielonawym, laminowane, sporadycznie z laminami bentonitów. Ku górze przechodz¹ one w i³owce wapniste szarozielonawe, laminowane z wk³adkami i soczewkami wapieni mar-glistych i organodetrytycznych jasnoszarych oraz margli z licznym detrytem fauny.
Szcz¹tki organiczne i wiek. W ni¿szej czêœci forma-cji zidentyfikowano (Tomczyk, 1973–1989) liczny zespó³ graptolitowów, dokumentuj¹cy obecnoœæ górnego ludlowu (górny ludford) od poziomu Monograptus (Slovinograp-tus) balticus i ni¿szego pridolu po poziom Neocolonograp-tus lochkovensis (Urbanek & Teller, 1997). Pocz¹wszy od poziomu graptolitowego Monograptus (U.) spineus w
osa-dach pojawiaj¹ siê szcz¹tki przewodnich form ma³¿oracz-ków (Tomczykowa & Witwicka, 1972, 1974; Nehring-Le-feld, 1988), które dokumentuj¹ obecnoœæ najwy¿szego ludlowu — poziomu Hemsiella hemsiensis oraz wszyst-kich poziomów pridolu od Neobeyrichia incerta po Nodi-beirichia gedanensis.
Œrodowisko sedymentacji. Zespó³ mu³owców i i³owców jednostki mo¿na interpretowaæ jako powsta³y — analogicznie jak formacji z Kociewia — na obszarze roz-leg³ej równi g³êbokowodnej czêœci centralnej i dystalnej zbiornika szelfowego. Ich intensywna sedymentacja prze-biega³a w œrodowisku hemipelagicznym i wielokrotnie by³a przerywana przez podmorskie sp³ywy grawitacyjne dostarczaj¹ce do zbiornika materia³ py³owcowy oraz mikrytowy materia³ wêglanowy redeponowany ze strefy pobrze¿a i/lub towarzysz¹cych mu terenów œródmorskich p³ycizn.
Rozprzestrzenie i mi¹¿szoœæ. Osady formacji wystê-puj¹ na ca³ym obszarze polskiego fragmentu obni¿enia peryba³tyckiego. Najpe³niejsze stratygraficznie sekwencje zachowa³y siê w dwu obszarach: w polskiej strefie ekono-micznej akwenu ba³tyckiego w profilu otworu B8–1/83 oraz w rejonie W³adys³awowa i Pó³wyspu Helskiego. W profilach pierwszego z tych obszarów przyjmuje siê ci¹g³oœæ sedymentacji w facjach morskich miêdzy sylurem i dewonem; w drugim — erozja epigenetyczna usunê³a jedynie czêœæ osadów najwy¿szego poziomu Nodibeyri-chia gedanensis pridolu (Modliñski i in., 1994).
Stwierdzona mi¹¿szoœæ formacji w otworze B8–1/83 wynosi ponad 900,0 m, natomiast jej mi¹¿szoœæ niepe³na w profilach rejonu W³adys³awowo–Hel osi¹ga ok. 1300,0 m (otw. Hel IG 1). Na zachód od tego rejonu mi¹¿szoœæ osa-dów maleje do ok. 300,0 m w profilu S³upsk IG 1, nato-miast w kierunku wschodnim nastêpuje stopniowa redukcja ich mi¹¿szoœci a¿ do ca³kowitego wyklinowania na pó³nocnym sk³onie wyniesienia mazursko-suwalskiego. Ekwiwalenty. W charakterze ekwiwalentów formacji mo¿na traktowaæ kolejno: na Litwie osady wy¿szej czêœci formacji Pagégai, formacji Minja i formacji Jûra (Paðkevi-cius, 1997; Paðkevicius i in., 1994); w granicach Obwodu Kaliningradzkiego Rosji — svitê Okuniewsk¹ (Kaljo & Sarv, 1976; Zagorodnych i in., 2001).
*
P³ytki cienkie i powierzchnie polerowane wykona³a Pracownia Szlifierska Muzeum Geologicznego PIG, komputerowe ilustracje graficzne — T. Grudzieñ i B. Szy-mañski.
Zbiory dokumentacyjne próbek litologicznych, okazów paleontologicznych, powierzchni polerowanych i p³ytek cienkich z sekwencji skalnych ustanowionych jed-nostek litostratygraficznych zdeponowano w Zak³adzie Geologii Regionalnej i Naftowej PIG w Warszawie.
Skalny materia³ rdzeniowy poszczególnych profilów jest przechowywany w Archiwum Rdzeni Wiertniczych i Próbek Geologicznych Centralnego Archiwum Geologicz-nego (CAG) w Iwicznej k. Piaseczna (otw. Kêtrzyn IG 1, Lêbork IG 1, Prabuty IG 1) oraz w Archiwum w Ho³ownie k. Bia³ej Podlaskiej (otw. Olsztyn IG 2, Koœcierzyna IG 1, Gdañsk IG 1, Hel IG 1, ¯arnowiec IG 1, Pas³êk IG 1). Ich wynikowe dokumentacje geologiczne wraz z wykresami
pomiarów geofizycznych s¹ zdeponowane w CAG w Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie. Szczegó³owe profile litologiczno-stratygraficzne otworów Bartoszyce IG 1, Bytów IG 1, Gdañsk IG 1, Go³dap IG 1, Hel IG 1, Koœcierzyna IG 1, Olsztyn IG 2, Pas³êk IG 1, Pra-buty IG 1 i ¯arnowiec IG 1 zosta³y opublikowane w zeszy-tach serii wydawniczej Profile G³êbokich Otworów Wiertniczych Pañstwowego Instytutu Geologicznego (1973–1989).
Literatura
AIGNER T. 1985 — Strom Depositional Systems. Lecture Notes in Earth Sciences, 3: 174. Springer-Verlag, Berlin.
DADLEZ R. 1987 — Allostratygrafia, cyklicznoœæ sedymentacji, lito-stratygrafia. Kwart. Geol., 31: 637–678.
FRANKE D., GRÛNDEL J., LINDERT W., MEISSNER B., SCHULZ E., ZAGORA I. & ZAGORA K. 1994 — Die Ostseebohrung G 14 — eine Profilübrsicht. Zeirschr. Geol. Wiss., 22: 235–240.
HACZEWSKI G. 1986 — Miejsce i rola litologicznych poziomów przewodnich w lito- i chronostratygrafii. Prz. Geol., 34: 247–250. HEDBERG H. D. (ed.) 1976 — International stratigraphic guide. J. Wiley Sons. New York, London, Sidney, Toronto, p. 200.
HUGHES R.A. 1995 — The durations of Silurian graptolite zones. Geol. Mag., 132: 113– 115.
KALJO D. & SARV L. 1976 — Stratigraphy of the Upper Silurian section of the Dubovskoye boring (Kaliningrad Region). Geoloogia, 4; 325–333. Tallinn.
KARNKOWSKI P. H. 1986 — Jednostki allostratygraficzne — propozycja nowych wydzieleñ formalnych w polskiej klasyfikacji stratygraficznej. Prz. Geol., 34: 255–257.
KOREN T. N., SUYARKOVA A.A. & ZAGORODNYKH Z. 2005 — Silurian graptolite succession of the Kalliningrad District, Northwest Russia. New Information from Drill–Cores. [In:] The sixth Baltic Stratigraphical Conference. Abstracts., 53–56. St. Petersburg. JAWOROWSKI K. 1964 — Struktury nagromadzeñ graptolitów na powierzchniach warstwowania. Kwart. Geol., 8: 91–101.
JAWOROWSKI K. 1965 — Strop warstw pas³êckich w obni¿eniu litewskim a granica wenlok–ludlow. Kwart. Geol., 9: 511–523. JAWOROWSKI K. 1971 — Sedimentary structures of the Upper Silurian siltstones in the Polish Lowland. Acta Geol. Pol., 21: 519–571. JAWOROWSKI K. 2000a — Sylurskie py³owce pó³nocnej Polski — turbidyty czy debryty? Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 56: 13–14. JAWOROWSKI K. 2000b — Facies analysis of the Silurian shale-siltstone succession in Pomerania. Geol.Quart., 44: 297–315. JAWOROWSKI K. 2002 — Profil dolnego paleozoiku w pó³nocnej Polsce — zapis kaledoñskiego stadium rozwoju basenu ba³tyckiego. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 58: 9–10.
JAWOROWSKI K. & MODLIÑSKI Z. 1968 — Dolnosylurskie wapienie gruz³owe w pó³nocno-wschodniej Polsce. Kwart. Geol., 12: 493–506.
MODLIÑSKI Z. 1973 — Stratygrafia i rozwój ordowiku w pó³nocno-wschodniej Polsce. Pr. Inst. Geol., 72.
MODLIÑSKI Z., NEHRING-LEFELD M. & RYBA J. 1994 — The Palaeozoic Complex in the Polish Part of the Baltic Sea. Zeitsch. Geol. Wiss., 22: 227–234. Berllin.
NEHRING-LEFELD M. 1988 — Biostratygrafia piêtra podlaskiego (górny sylur) w polskim akwenie Ba³tyku. Kwart. Geol., 32: 577–604.
North American Stratigraphic Code 1983 — Am. Ass. Petrol. Geol.
Bull., 67: 847–873.
NOWLAN G.S. 1995 — Left hand column for correlation charts. Silurian Times, 3: 8.
NIELSEN A.T. 1993 — 6. Exkursion B „Phanerozoic of Bornholm”. [In:] Rügen–Bornholm Exkursionsführer Gesell. f. Geowiss. — Berlin: 151–178.
PAŠKEVIÈIUS J., LAPINASKAS P., BRAZAUSKAS A., MUSTEIKIS P. & JACYNA J. 1994 — Stratigraphic Revision of the Regional Stages of the Upper Silurian in the Baltic Basin. Geologija, 17: 64–87. Academia. Vilnius.
PAŠKEVIÈIUS J. 1997 — The Geology of the Baltic Republics. Vilnius University — Geological Survey of Lithuania. Vilnius. PODHALAÑSKA T. 2003 — Late Ordovician to Early Silurian transition and the graptolites from Ordovician/Silurian boundary near the SW rim of East European Craton (northern Poland). INSUGEO, Serie Correlation Geologica, 18: 165–171.
POKORSKI J. & MODLIÑSKI Z. (eds) 2005 — Mapa geologiczna po³udniowego Ba³tyku bez utworów permu i mezozoiku. Inst. Geologiczny. CAG 839/2006.
Profile G³êbokich Otworów Wiertniczych Instytutu Geologicznego, 1973–1989
— Pas³êk IG 1 (z. 9 — 1973), Bartoszyce IG 1, Go³dap IG 1 (z. 14 — 1974), Prabuty IG 1 (z. 27 — 1975) ¯arnowiec IG 1 (z. 32 — 1976), Olsztyn IG 2 (z. 39 — 1977), Koœcierzyna IG 1 (z. 54 — 1982), Hel IG 1 (z. 63 — 1986), Gdañsk IG 1 (z. 67 — 1989), Bytów IG 1 (z. 40 — 1997). Inst. Geol. RADZEVIÈIUS S. & PAŠKEVIÈIUS J. 2005 — Revision of late Wenlock biostratigraphy in Lithuania. [In:] The sixth Baltic Stratigraphical Conference. Abstracts: 100–103. St. Petersburg. SIDARAVIÈIENË N. (red.), 1999 — Lietuvos stratigrafiniai padalinai. Lietuvos Geologijos Tarnyba. Vilnius.
SIMPSON E.L. & ERIKSSON K.A. 1990 — Early Cambrian progradational and trangressive sedimentation patterns in Virginia: an example of the early history of a passive margin. J. Sediment. Petrol., 60: 84–100.
SZULCZEWSKI M. 1986 — Koncepcje i rzeczywistoœæ klasyfikacji stratygraficznej. Prz. Geol., 34: 233–237.
SZULCZEWSKI M. & WIERZBOWSKI A. 1979 — W sprawie doboru stratotypu jednostki litostratygraficznej. Kwart. Geol., 23: 579–582.
SZYMAÑSKI B. & MODLIÑSKI Z. 2003 — Nowelizacja stratygrafii syluru w wybranych profilach wiertniczych obni¿enia ba³tyckiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 405: 109–138. Warszawa.
TELLER L. 1976 — Morphplogy of some Upper Wenlockian Cyrtograptinae from Zawada 1 profile (NE Poland). Acta Geol. Pol., 26: 469–484.
TELLER L. 1997a — The subsurface Silurian in the East European Platform. Palaeon. Polonica., 56: 7–21. Warszawa.
TELLER L. 1997b — Grapyolites and Stratigraphy of the Pridoli Series in the East European Platform. Palaeon. Polonica, 56: 59–70. TOMCZYK H. 1962 — Stratigraphic problems of the Ordovician and Silurian in Poland in the light of recent studies. Pr. Inst. Geol., 35: 1–134.
TOMCZYK H. 1973 — Sylur. Pas³êk IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 9: 57–65, 85–95.
TOMCZYK H. 1974a — Sylur. Bartoszyce IG 1, Go³dap IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 14: 53–59; 93–100; 122–137. Warszawa.
TOMCZYK H. 1974b — Szczegó³owy profil litologiczno-stratygraficzny. Sylur. Dokumentacja wynikowa otworu badawczego S³upsk IG 1. CAG 119304.
TOMCZYK H. 1975 — Sylur. Prabuty IG1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 27: 39–47; 69–76. Warszawa.
TOMCZYK H. 1976 — Sylur. ¯arnowiec IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 32: 20 –28, 56–68. Warszawa.
TOMCZYK H. 1977a — Sylur. Bytów IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 40: 42–62. Warszawa.
TOMCZYK H. 1977b — Sylur. Olsztyn IG 1, Olsztyn IG 2. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 39: 76–84; 107–123. Warszawa.
TOMCZYK H. 1977c — Profil syluru otworu Lêbork IG 1. Dokumentacja wynikowa otworu Lêbork IG 1. CAG, 67709. TOMCZYK H. 1982 — Sylur. Koœcierzyna IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 54: 37 –55; 84–116. Warszawa.
TOMCZYK H. 1986 — Sylur. Hel IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 63: 21–37; 63–85. Warszawa.
TOMCZYK H. 1989 — Sylur. Gdañsk IG 1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 67: 27–40; 76–93. Warszawa.
TOMCZYKOWA E. & WITWICKA E. 1972 — Z badañ stratygrafii górnego syluru w obszarze ba³tyckim. Kwart. Geol., 16: 1006–1008. TOMCZYKOWA E. & WITWICKA E. 1974 — Stratigraphic correlation of Podlasian deposits on the basis of ostracodes and trilobites [In:] Tomczykowa E. & Witwicka E. Peri–Baltic Area of Poland (Upper Silurian). Bull. Inst. Geol., 276: 55–86.
WIECZOREK J. 1988 — Zasady polskiej klasyfikacji stratygraficznej — ocena krytyczna. Prz. Geol., 36: 98–102.
URBANEK A. & TELLER L. 1997 — Graptolites and stratigraphy of the Wenlock and Ludlow Series in the East European Platform. Palaeont. Pol., 56: 23–57. Warszawa.
ZAGORA K. 1994 — Die Ostseebohrung G 14 — eine Profilübersicht. Zeitschr. Geol. Wiss. 22: 235–240.
ZAGORODNYCH W. A., DOWBNAJA A. W. & ¯AMOIDA W. A. 2001 — Stratigrafia Kaliningradskogo Regiona. Kaliningrad.
Zasady Polskiej Klasyfikacji, Terminologii i Nomenklatury
Stratygraficznej, 1975 — Instrukcje i metody badañ geologicznych, 33. Inst. Geol. Warszawa.
Praca wp³ynê³a do redakcji 06.10.2005 r. Akceptowano do druku 12.07.2006 r.
