B. FOLTA — Tadeusz Zastawnik. Człowiek polskiej miedzi.

paleozoicznego i kredowego, wreszcie na dystrybucji z³ó¿ ropy i

gazu ziemnego i lokalizacji permotriasowych raf wêglanowych.

Rozdzia³ 9 jest poœwiêcony zagadnieniom deformacji

tekto-nicznych, zw³aszcza nasuniêciowo-fa³dowych, które tektonika

p³yt wi¹¿e generalnie z procesem kolizji p³yt kontynentalnych.

Po krótkim omówieniu dotychczasowych pogl¹dów

ekspansjonis-tów na ten temat Maxlow koncentruje uwagê na deformacjach

zwi¹zanych z wyp³aszczaniem skorupy kontynentalnej na

rozsze-rzaj¹cej siê Ziemi. Stopniowe zmniejszanie siê krzywizny

powierzch-ni Ziemi wywo³uje ogromne naciski kompresyjne na krawêdziach

kratonów i wzajemne interakcje skorupowe. W szczególnych

wypadkach mog¹ one odpowiadaæ za powstawanie stref nasuniêæ

œródskorupowych. Proces ten wywo³uje tak¿e rotacje fragmentów

kontynentalnych w ró¿nej skali, a te mog¹ wp³ywaæ na procesy

deformacji tektonicznych. Maxlow podkreœla, ¿e procesy

tekto-nometamorficzne odbywaj¹ siê od neoproterozoiku stale w obrêbie

tych samych pasów mobilnych, st¹d piêtrowa budowa tektogenów,

które prawie zawsze zawieraj¹ w swoim obrêbie fragmenty

star-szych deformacji. Niewiele uwagi poœwiêca jednak autor

defor-macjom grawitacyjnym, które wydaj¹ siê niezwykle wa¿ne na

eskpanduj¹cej planecie. Ostatnio J. Koziar opublikowa³ pracê o

tensyjnym rozwoju orogenów œródl¹dowych (Tensyjny rozwój

orogenów œródl¹dowych. Cz. I. Mechanizm, Cz. 2. Przyk³ady

regionalne. Str. ref. Pol. Tow. Geol. Uniwersytet im. A.

Mickie-wicza, Poznañ 2005, T. XIV: 131–196), w której przedstawi³

doskonale udokumentowane przyk³ady takich deformacji. Wydaje

mi siê, ¿e deformacje grawitacyjne zwi¹zane z diapiryzmem

p³aszcza lepiej t³umacz¹ strukturê i ewolucjê orogenów na

eks-panduj¹cej Ziemi.

Praktyczne znaczenie teorii ekspansji dla poszukiwañ rud

metali przedstawiono w rozdziale 12. Na tle rekonstrukcji Ziemi

prekambryjskiej i fanerozoicznej zosta³y ukazane prowincje

meta-logeniczne ró¿nego wieku. Bliskie s¹siedztwo poszczególnych

prowincji na modelach Maxlowa oraz jasny i logiczny obraz ich

rozmieszczenia w stosunku do pasów mobilnych daj¹ wyraŸne

wskazówki dotycz¹ce istnienia globalnej sieci metalogenicznej.

Ekspansja Ziemi doprowadzi³a do obserwowanej dziœ dyspersji

wczeœniejszych prowincji. Nawet rozpatrywane w skali

global-nej modele metalogeniczne autora daj¹ wiele wskazówek

pro-spekcyjnych.

W rozdziale 13 autor, który jest geologiem australijskim,

pokrótce rozpatruje archaiczn¹ i proterozoiczn¹ ewolucjê

skoru-py kontynentalnej Australii na tle s¹siaduj¹cych, starych

kra-tonów Ameryki Pó³nocnej i Po³udniowej, Antarktyki i Chin.

W ostatnich dwóch rozdzia³ach ksi¹¿ki J. Maxlow powraca

do problemu genezy ekspansji, która z punktu widzenia przyczyn

fizycznych nadal jest nieznana. Ostrzega jednak przed

odrzuca-niem a priori teorii na tej tylko podstawie. Teoria ekspansji jest

trudna do przyjêcia przez umys³ ludzki, który ma utrwalone

prze-konanie myœlowe, ¿e pod nogami ma terra firma — sta³¹ Ziemiê,

a tak¿e naturaln¹ sk³onnoœæ do poszukiwania przyczyn ka¿dego

zjawiska. Nie mo¿emy jednak zapominaæ, i¿ celem pracy

geo-logów nie jest wyjaœnianie zjawisk, które le¿¹ poza obszarem ich

dyscypliny naukowej, lecz prawid³owe widzenie i wyjaœnianie

faktów geologicznych.

Reasumuj¹c, trzeba stwierdziæ, ¿e teoria ekspansji Ziemi w

sposób niezwykle jasny i logiczny wi¹¿e ze sob¹ dane

geologicz-ne i geofizyczgeologicz-ne z obszaru kontygeologicz-nentów i den oceanów. Zgodnie z

zasad¹ brzytwy Okhama nie siêga do za³o¿eñ, lecz z obserwacji

wyci¹ga wnioski bezpoœrednie. Wiêkszoœæ obserwacji

wspó³czes-nych procesów geodynamiczwspó³czes-nych œwiadczy o realnoœci szybkiej

ekspansji Ziemi. Proces ekspansji jest dziœ oczywiœcie najlepiej

widoczny w strukturach oceanicznych, ale tak¿e litosfera

kontynen-tów kszta³towa³a siê i jest dziœ stale modelowana przez ekspansjê

wnêtrza planety.

Ksi¹¿ka Jamesa Maxlowa, która w³aœnie ukaza³a siê w

Pol-sce, powinna staæ siê zaczynem nowej fazy dyskusji naukowej w

geotektonice. Mam nadziejê, ¿e bêdzie siê ona znajdowaæ w

ka¿-dej bibliotece geologicznej kraju, bêd¹c dostêpn¹ dla geologów,

geofizyków, studentów i wszystkich zainteresowanych naukami o

Ziemi. Jej zakup jest mo¿liwy przez Internet (www.region-sbs.pl).

Stefan Cwojdziñski

B. FOLTA — Tadeusz Zastawnik. Cz³owiek polskiej

miedzi. KGHM, Wroc³aw 2004, 198 str., 132 ilustr.

Ksi¹¿ka zaczê³a powstawaæ ju¿ w latach 50. XX wieku w

for-mie wywiadów dla rozg³oœni Polskiego Radia we Wroc³awiu,

realizowanych przez Barbarê Foltê. Sta³a wspó³praca z

Kombi-natem Górniczo-Hutniczym Miedzi doprowadzi³a do zebrania

materia³ów ilustruj¹cych drogê ¿yciow¹ Tadeusza Zastawnika na

tle spraw polskiej miedzi od pierwszych lat powojennych. Obok

szerokiej relacji g³ównego bohatera pojawiaj¹ siê wypowiedzi i

opinie dziesi¹tek osób w taki czy inny sposób zwi¹zanych z

górnictwem miedziowym. Dominuj¹ trzy w¹tki: uruchomienia

po drugiej wojnie starego zag³êbia, odkrycia wielkiej miedzi i

budowy KGHM. Uruchomienie wydobycia rud miedzi by³o

pierwszym wyzwaniem po wojnie. Nale¿a³o odwodniæ zalan¹

kopalniê Lenê ko³o Z³otoryi.

W³aœciwa historia ksi¹¿ki zaczyna siê w 1957 r., gdy

Tadeu-szowi Zastawnikowi powierzono odwodnienie kopalni Konrad.

Jest to barwna historia walki o pr¹d elektryczny, gdy¿ zawodna

stara sieæ uniemo¿liwia³a pracê pomp. Sukces odniesiony w

kopalni Konrad pokaza³ mo¿liwoœci twórcze i organizacyjne in¿.

T. Zastawnika.

W uznaniu jego zas³ug w 1952 r., mimo ¿e bezpartyjny, zosta³

pos³em na sejm. Pójœcie do Warszawy otworzy³o mu drogê do

szczytów w³adzy, której przysz³o podejmowaæ kluczowe decyzje

o polskiej miedzi.

Od 1951 roku zaczê³o siê powojenne zainteresowanie

Pañstwowego Instytutu Geologicznego sprawami miedzi

dolno-œl¹skiej. W 1956 r. w pracowni miedzi PIG-u, kierowanej przez

dr. J. Wy¿ykowskiego, powsta³ projekt g³êbokich wierceñ na

monoklinie przedsudeckiej, autorstwa mgr. in¿. W³adys³awa

Adamskiego. W marcu 1957 r. otwór Sieroszowice, zgodnie z

za³o¿eniami, osi¹gn¹³ pok³ad miedziowy o znacznie wiêkszej

zawartoœci miedzi ni¿ w starym zag³êbiu. W nies³ychanie

szyb-kim tempie, bo ju¿ w kwietniu 1959 r. by³a gotowa dokumentacja

geologiczna, a w maju 1961 r. zosta³ powo³any Kombinat GHM,

na czele którego stan¹³ in¿. Tadeusz Zastawnik. Tu zaczyna siê

powojenna historia ludzi, którzy budowali nowe zag³êbie

mie-dziowe.

Ksi¹¿ka jest wiernym opisem czasów i ludzi, którzy w latach

60. XX w. budowali kopalnie, huty, ale i miasta dla polskiej

mie-dzi. Przysz³o im dzia³aæ w bardzo specyficznych warunkach

poli-tyczno-gospodarczych, w których umieli siê poruszaæ i realizowaæ

swoje wizje. A by³o wiele zagro¿eñ, które bardzo ³atwo mog³y

zaprzepaœciæ to zadanie.

Pierwsze trudnoœci zaczê³y siê z g³êbieniem szybów. Zaczê³y

siê awarie spowodowane zalewaniem dr¹¿onych szybów L-IV,

a potem L-II i L-I. Po przezwyciê¿eniu tych trudnoœci pojawi³ siê

problem, jakim systemem eksploatowaæ miedŸ. Potê¿ny wtedy

przemys³ górniczy chcia³ narzuciæ w³asne metody rêcznego

ura-biania rudy. To hart ducha i wizja nowoczesnego górnictwa

dyrektora T. Zastawnika zadecydowa³y o wyborze innego

syste-mu. Po zwiedzeniu zagranicznych kopalñ w Szwecji i Francji

zdo³a³ przekonaæ Biuro Polityczne KC PZPR o koniecznoœci

zakupu samojezdnych maszyn do urabiania i transportowania

rudy.

W tym czasie niema³¹ rolê odegra³ pierwszy sekretarz partii

W³adys³aw Gomu³ka. W 1962 r., wracaj¹c z Turoszowa, wst¹pi³

razem z Józefem Cyrankiewiczem do Lubina. W trakcie zebrania

Gomu³ka zapyta³, jak siê tutaj pracuje. Dyrektor Zastawnik

odpo-22

wiedzia³, ¿e tu nie mo¿na pracowaæ, gdy¿ jest osiem komitetów

powiatowych, dwa komitety wojewódzkie i w ka¿dym tygodniu

jest gdzieœ egzekutywa. Jak nie pojedzie, to maj¹ do niego

preten-sje, wiêc nie ma czasu na pracê, bo musi byæ obecny na

posiedze-niach. Na to Gomu³ka: Od dziœ nie bêdziecie jeŸdziæ do ¿adnego

komitetu. Gomu³ka wielokrotnie pomaga³ dyrektorowi T.

Zastaw-nikowi w sprawach miedzi.

By³ czas, ¿e Tadeusz Zastawnik budowa³ jednoczeœnie trzy

kopalnie: Lubin, Polkowice i Rudna. Raz tylko nast¹pi³a taka

kon-centracja inwestycji w œwiatowej historii górnictwa miedziowego.

Mimo tak absorbuj¹cej pracy T. Zastawnik znajdowa³ czas na

samokszta³cenie. Aby opanowaæ problemy op³acalnoœci

eksplo-atacji miedzi, zapisa³ siê na zaoczne studia w Akademii

Ekono-micznej we Wroc³awiu. Na soboty i niedziele musia³ wiêc

doje¿-d¿aæ z Lubina. W 1968 r. w Akademii Ekonomicznej we

Wroc³awiu obroni³ doktorat z zakresu organizacji pracy w KGHM.

Bardzo bliska wspó³praca z wieloma uczelniami (Akademia

Eko-nomiczna, Akademia Medyczna i Politechnika we Wroc³awiu

oraz AGH w Krakowie) tworzy³a silne zaplecze badawcze dla

potrzeb miedzi.

Przez karty ksi¹¿ki przewijaj¹ siê wypowiedzi i

wspomnie-nia: Boles³awa Krupiñskiego, Antoniego Kleczkowskiego,

Ryszarda Tadeusiewicza, Danuty Kabaciñskiej-Knapik i wielu

innych przedstawicieli nauki. Stworzenie wokó³ miedzi

przyjaz-nej i otwartej atmosfery wspó³pracy odegra³o wa¿n¹ rolê w

odniesionym sukcesie. Podobna atmosfera dotyczy³a stosunków

miêdzyludzkich w samym kombinacie. Œwiadczy o tym najlepiej

taki przyk³ad. Dyrektor Zastawnik rzuci³ pomys³, aby zast¹piæ

drewnian¹ obudowê chodników belkami ¿elbetowymi. Zachêca³

do tego kolegów, Pfeifera i Hofmana. Ci opracowali formalny

wniosek racjonalizatorski i chcieli dopisaæ pomys³odawcê.

Zastawnik skreœli³ swoje nazwisko i nie przyj¹³ propozycji udzia³u

w podziale uzyskanej nagrody dlatego, ¿e, jak mówi g³ówny

bohater ksi¹¿ki, w górnictwie najwa¿niejsze s¹: solidarnoœæ,

kole¿eñstwo, uczciwoœæ.

T. Zastawnik kierowa³ kombinatem tylko 13 lat. Odszed³ w

1975 roku, maj¹c zaledwie 50 lat. Potem nudzi³ siê w

minister-stwach warszawskich. Po przejœciu na emeryturê wróci³ do pracy

w 1987 r. jako dyrektor Cuprum, któremu szefowa³ do 1990 r.

Dziœ budowany nowy poziom wydobywczy, G³ogów G³êboki,

siêgaj¹cy do 1400–1600 m p.p.t., otwiera nowe perspektywy

funkcjonowania tak bardzo obecnie dochodowego kombinatu

miedziowego.

Pisz¹c tê ksi¹¿kê, Barbara Folta z³o¿y³a ho³d tym, co

budo-wali polsk¹ miedŸ.

Stefan Koz³owski

J. SKOCZYLAS (red.) — Streszczenia referatów

Od-dzia³u Poznañskiego Polskiego Towarzystwa

Geolo-gicznego, Tom XIV. Uniwersytet im. Adama

Mickie-wicza, Poznañ 2004, 200 str, 117 ilustr.

Recenzowany

tom zawiera streszczenia 12 referatów

wyg³oszonych w 2004 r. na posiedzeniach cz³onków Oddzia³u

Poznañskiego PTG:

‘ J. Czerniawska — G³ówne strefy depozycyjne w zastoisku

fazy gardnieñskiej — dolina dolnej £upawy;

‘ K. Rotnicki — Holoceñskie ingresje i regresje Ba³tyku na

polskim wybrze¿u œrodkowym w œwietle badañ Niziny

Gardnieñsko-£ebskiej;

‘ A. Pawula — Projekt hydrogeologiczny na Saharze

Mau-retañskiej;

‘ M. Kêdzierski — Paleogeografia wschodniej czêœci

base-nu wokó³sudeckiego w cenomanie, turonie i koniaku;

‘ J. Wojewoda — „Wydarzenia” w systemie dolinnym górnego

odcinka Nysy K³odzkiej i ich interpretacja

neotektonicz-na;

‘ S. Uœcinowicz — Zmiany linii brzegowej po³udniowego

Ba³tyku w póŸnym glacjale i holocenie;

‘ P. Krzywiec — O stylu strukturalnym ekstensji i inwersji

bruzdy œródpolskiej w oparciu o wyniki interpretacji

danych sejsmicznych;

‘ J. Kotus — Wêdrówka po wyspach jeziora Titicaca, czyli

mechanika zmian kulturowych;

‘ M. Widera, R. Derdowski & R. Karman — Deformacje

tektoniczne w koniñsko-turkowskich odkrywkach wêgla

brunatnego;

‘ J. Wiszniewska — Co ³¹czy anortozyty ziemskie i

ksiê¿y-cowe?;

‘ J. Koziar — Tensyjny rozwój orogenów œródl¹dowych.

Czêœæ I: Mechanizm;

‘ J. Koziar — Tensyjny rozwój orogenów œródl¹dowych.

Czêœæ II: Przyk³ady regionalne.

Na koñcu tomu podano spis wszystkich 15 referatów

przedsta-wionych w 2004 r. na wspomnianym forum (zatem zawarto w nim

streszczenia wiêkszoœci prezentacji), a tak¿e spis referatów

wy-g³oszonych w tym samym roku na posiedzeniach naukowych

pracowników Instytutu Geologii UAM (11 odczytów).

Tom jest obszerny, wraz z rycinami i innymi za³¹cznikami

zawiera 200 stron drukowanego tekstu. Materia³y s¹ dobrze

przy-gotowane pod wzglêdem merytorycznym i starannie pod

wzglê-dem edytorskim. Poszczególne streszczenia ró¿ni¹ siê nieco

objêtoœci¹ i szczegó³owoœci¹ podawanych informacji, wiêkszoœæ

z nich to dobrze przygotowane artyku³y naukowe, podano w nich

przedmiot, cel i metodykê badañ, zaprezentowano wyniki, inne

mo¿liwe interpretacje i problemy dyskusyjne. Teksty s¹ przewa¿nie

bardzo bogato ilustrowane i maj¹ obszerne spisy cytowanej

lite-ratury.

Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ dwa ostatnie artyku³y Jana

Koziara. W czêœci I przedstawi³ on ogólny mechanizm rozwoju

orogenów œródl¹dowych na podstawie analizy ich poszczególnych

elementów: zapadliska przedgórskiego, strefy korzeniowej,

zapa-dliska œródgórskiego i pasma fa³dowego. Analiza ta prowadzi do

ogólnego wniosku o tensyjnych warunkach powstawania

oma-wianych orogenów. W czêœci II J. Koziar opisa³ wiele regionalnych

przyk³adów orogenów tensyjnych (m.in.Karpaty, rejon Morza

Œródziemnego, Kordyliery Kanadyjskie, Apallachy i Himalaje).

Obydwa artyku³y s¹ obszerne, starannie przygotowane, zarówno

od strony merytorycznej, jak i technicznej, i bogato ilustrowane.

Wywody s¹ przejrzyste, a wnioski wnikliwie i przekonuj¹co

argumentowane. W zakoñczeniu autor podkreœli³ znaczenie

ten-syjnych orogenów jako kolejnego argumentu potwierdzaj¹cego

ekspansjê Ziemi. Maj¹c na uwadze prowadzone od wielu ju¿ lat

o¿ywione spory na temat ró¿nych hipotez tektoniki globalnej,

nale¿y uznaæ obydwa te artyku³y jako cenny i wa¿ny g³os w tej

dyskusji.

Podsumowuj¹c, trzeba podkreœliæ, ¿e znakomita wiêkszoœæ

artyku³ów zawiera bogate i wa¿ne treœci merytoryczne, a tom ten

jest wartoœciow¹ dokumentacj¹ aktywnoœci naukowej Oddzia³u

Poznañskiego Polskiego Towarzystwa Geologicznego w 2004 r.

Ryszard Kryza

23

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 1, 2006