Widok Flora i fauna rezerwatu przyrody Jezioro Kiełpińskie i sąsiednich starorzeczy w strefie podmiejskiej Warszawy

(1)

Studia Ecologiae et Bioethicae UKSW

11(2013)2

JERZY ROMANOWSKI

Wydział Biologii i Nauk o Środowisku, UKSW, Warszawa

PAWEŁ BONIECKI

Instytut Ekologii i Bioetyki, UKSW, Warszawa

ANITA KALISZEWICZ

MAREK KLOSS

IZABELLA OLEJNICZAK

Instytut Ekologii i Bioetyki, UKSW, Warszawa

Flora i fauna rezerwatu przyrody

„Jezioro Kiełpińskie” i sąsiednich starorzeczy

w strefie podmiejskiej Warszawy

Słowa kluczowe: korytarz ekologiczny, Mazowsze, gatunki chronione, gatunki

słod-kowodne

Keywords: ecological corridor, Mazovia, protected species, freshwater species

SUMMARY

Flora and fauna of the nature “Jezioro Kiełpińskie” reserve in Warsaw’s suburban zone, Poland

Field surveys for aquatic plants, invertebrates and vertebrates along the banks of Kiełpińskie Lake and sourrounding oxbows were conduc-ted in June – August 2010. The study area is locaconduc-ted in the Vistula River valley near Warsaw in central Poland. The results document the rich-ness of flora and fauna species in the J. Kielpińskie reserve and

(2)

adja-cent aquatic habitats. A large number of protected species of plants and vertebrates was recorded in the area, including amphibians, birds and mammals that are of particular importance to the European commu-nity, such as the fire-bellied toad, little bittern, western marsh harrier, beaver and otter. Among aquatic plant communities, the community of “water lilies” Nupharo-Nymphaeetum was distinguished as the most valuable. The chain of oxbow lakes connected by a small stream forms an important ecological corridor. The presence of protected species and rare plant communities associated with the aquatic environment requires a responsible approach to the conservation of these habitats, located in close proximity to a large urban area. It also requires a holi-stic approach to nature protection in the reserve. In this case, not only should Kiełpińskie Lake be protected, but also its surroundings, which form elements of an ecological corridor.

Wstęp

Rezerwat przyrody w świetle ustawy o ochronie przyrody powinien być obszarem zachowanym w stanie naturalnym lub mało zmienionym i wyróżniającym się szczególnymi walorami przyrodniczymi. Wartości krajobrazowe rezerwatów, a także ich znaczenie dla ochrony występu-jących tam roślin i zwierząt trudno przecenić. Prawidłowe gospodaro-wanie ekosystemem objętym ochroną wymaga poznania składu gatun-kowego organizmów wchodzących w jego skład oraz stopnia jego bio-różnorodności. Na ten ostatni duży wpływ mają m.in. ukształtowanie terenu, zanieczyszczenia antropogeniczne oraz obecność zbiorników czy cieków wodnych, stanowiących siedlisko licznych organizmów. Opisanie gatunków rzadkich i chronionych na obszarze rezerwatu wpływa również na rozwój turystyki przyrodniczej.

W Polsce mamy 1463 rezerwaty przyrody (stan z 2010 r.), w tym najwięcej bo 181 znajduje się w województwie mazowieckim. Jednym z nich jest rezerwat „Jezioro Kiełpińskie”, który leży na tarasie zale-wowym doliny Wisły, w odległości ok. 20 km od centrum Warszawy.

(3)

Jezioro Kiełpińskie o długości 700 m, szerokości do 80 m oraz głębo-kości do 8 m wraz z pasem lądu o szerogłębo-kości ok. 50 m jako rezerwat przyrody zostało objęte ochroną w 1988 r. Jezioro nie jest odizolowane hydrologicznie od otaczającego terenu. Pomimo faktu, że jako starorze-cze nie ma już bezpośredniego połąstarorze-czenia z Wisłą, jest zasilane przez wody tzw. Strugi Dziekanowskiej, przepływającej po drodze przez kolejne starorzecza (m.in. J. Pawłowskie i Fabryczne) i łączącej dalej J. Kiełpińskie z J. Dziekanowskim. Ciek Strugi Dziekanowskiej, którego źródła znajdują się na terenie ogródków działkowych na skraju Bura-kowa, w ostatnich latach na niektórych odcinkach pozostawał suchy. Obecnie, po intensywnych opadach i powodzi w 2010 roku zarówno ciek wodny, jak i starorzecza na jego przebiegu, wypełniły się wodą do poziomu porównywalnego z latami 1980 – 1990.

Rezerwaty przyrody, szczególnie obejmujące zbiorniki wodne, pod-noszą różnorodność biologiczną całego obszaru oraz stanowią ostoje rzadkich i chronionych gatunków. Aby przekonać się jakie gatunki roślin i zwierząt zamieszkują obszar rezerwatu „Jezioro Kiełpińskie” i przylegających terenów, przeprowadziliśmy dokumentację flory i fau-ny ciągu starorzeczy i łączącego je cieku wodnego. Identyfikacja naj-cenniejszych gatunków i siedlisk umożliwi lepszą ochronę rezerwatu oraz poinformowanie mieszkańców przyległych terenów i turystów o walorach przyrodniczych tego obszaru.

Metody badań

Badania terenowe wykonano w okresie od czerwca do sierpnia 2010 r., na odcinku Strugi Dziekanowskiej od ul. Brukowej (Łomianki) do za-chodniej granicy rezerwatu przyrody „Jezioro Kiełpińskie” (Rys. 1).

(4)

Rys. 1 Teren badań ze wskazaniem lokalizacji J. Kiełpińskiego i głównych jezior o cha-rakterze strorzeczy w ciągu Strugi Dziekanowskiej.

W celu waloryzacji szaty roślinnej poszukiwano chronionych i zagro-żonych oraz rzadkich gatunków roślin rosnących w cieku wodnym i cią-gu starorzeczy. Wstępnie rozpoznano ważniejsze zbiorowiska roślinne.

W celu poznania fauny bezkręgowców zasiedlających strefę litoralu pobierano makrofity zanurzone z głębokości 50-100 cm. Próby

(5)

wożono do laboratorium i analizowano, pod kątem przynależności systematycznej, znajdujące się w nich organizmy bezkręgowe osiadłe i luźno związane ze strefą peryfitonu.

Bezkręgowce bentosowe zbierano przy użyciu siatki, wypłukiwano z osadów i analizowano. Bezkręgowce planktonowe pobierano przy użyciu siatki planktonowej o średnicy oczek 60 μm, konserwowano w 3% roztworze formaliny i analizowano w laboratorium.

Badania dotyczące kręgowców prowadzono na terenach obejmują-cych zbiorniki wodne oraz ich najbliższe sąsiedztwo (pas przybrzeżny szerokości 50m). Wykorzystano także wcześniejsze materiały pocho-dzące głównie z badań nad fauną Doliny Łomiankowskiej w okresie 2006 – 2008 (Romanowski 2008).

Poszukiwano stadiów larwalnych (kijanek) oraz dorosłych osobni-ków płazów w zbiornikach wodnych, wilgotnych środowiskach i w po-bliżu środowisk wodnych. Prowadzono także dzienne i nocne nasłuchy charakterystycznych głosów płazów. Z uwagi na trudności w rozpo-znaniu genetycznie spokrewnionych i podobnych z wyglądu i ubar-wienia gatunków, żabę jeziorkową, żabę śmieszkę i żabę wodną okre-ślono łącznie jako żaby zielone Rana esculenta complex (Głowaciński i Rafiński 2003). Rejestrowano obserwacje gadów i niektórych ssaków. Podstawową metodą badań ssaków było poszukiwanie śladów (tropów, odchodów, nor i legowisk, śladów żerowania i in.). Dodatkowo poszu-kiwano wypluwek ptaków drapieżnych i sów pod starymi drzewami, najczęściej – głowiastymi wierzbami, w celu zebrania uzupełniających danych o drobnych ssakach badanego terenu.

Badania dotyczące ornitofauny polegały na obserwacjach ptaków w dwóch rejonach badawczych: Jeziora Kiełpińskiego i Strugi Dziekanow-skiej, wraz z Jeziorem Pawłowskim. Obserwacje prowadzono w czerwcu i lipcu 2010 roku, za każdym razem przemierzając całą trasę obejmującą obydwa rejony badawcze. Podczas obserwacji notowano gatunki ptaków występujące na zbiornikach wodnych, w obrębie roślinności przybrzeżnej (pas szuwarów) oraz przybrzeżnych zadrzewień. Notowano także gatunki ptaków przelatujących nad zbiornikami wodnymi oraz występujących na

(6)

łąkach, polach i ugorach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie bada-nych zbiorników wodbada-nych. Do analizy zespołów ptaków Jeziora Kiełpiń-skiego i Strugi Dziekanowskiej wraz z pozostałymi starorzeczami zastoso-wano wskaźnik podobieństwa Marczewskiego i Steinhausa (1959), według wzoru:

s= w / a+b-w, gdzie:

w – oznacza liczbę wspólnych gatunków a – liczbę gatunków dla zespołu A

b- liczbę gatunków dla zespołu B

3. Wyniki i dyskusja 3.1. Roślinność

Struga Dziekanowska stanowi ważny korytarz ekologiczny na terenie coraz bardziej urbanizującej się gminy Łomianki. Przebiega ona zarówno przez bardziej zabudowane fragmenty miasta, jak i tereny o charakterze rolniczym. Tabela 1 zawiera listę taksonów roślinnych występujących w obrębie koryta cieku oraz powiązanych z nim starorzeczy. Do najczę-ściej spotykanych roślin należą: rzęsa drobna Lemna minor, trzcina po-spolita Phragmites australis, kosaciec żółty Iris pseudoacorus, manna mie-lec Glyceria aquatica. Wśród innych gatunków zidentyfikowano m.in.: szczaw lancetowaty Rumex hydrolapathum, żabiściek pływający Hydro-charis morsus-ranae, rzęsę trójrowkową Lemna trisulca, przytulia błotna Galium palustre, tojeść pospolitą Lysimachia vulgaris, grążela żółtego Nu-phar lutea, grzybienie białe Nymphaea alba. Dwa ostatnie znajdują się na liście roślin objętych ochroną prawną. W tabeli 2 umieszczono taksony roślinne rosnące na brzegach Dziekanowskiej Strugi lub inwentaryzowa-nych akwenów. Spośród drzew najczęściej rosły: wierzba biała Salix alba, olsza czarna Alnus glutinosa, topola biała Populus alba, klon jesionolistny Acer negundo. Wśród krzewów można wymienić bez czarny Sambucus nigra i kilka gatunków wierzb. Na brzegach z dużą stałością i

(7)

St an ow is ko 1 2 3 4 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 23 24 25 27 28 29 30 31 32 L oka lizac ja St ruga D zie ka n ows ka JP Je z. F ab ry czn e St ruga D zie ka n ows ka Je z. K iełp iń sk ie R oś lin y zie ln e: Rzęs a dr ob n a L em n a m in or + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Trzcin a p os po lit a P h ra gm it es au st ra li s + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + K os acie c żółt y Ir is p seu d oa co ru s + + + + + + + + + + + + M ann a mie le c G ly cer ia a qu at ic a + + + + + + + + + Szcza w l an cet owa ty R u m ex h yd ro la pa th u m + + + + + + + Ż ab iś cie k pły wa jąc y H yd ro ch ar is m or su s-r an ae + + + + + + + Rzęs a t ró jr ow ko wa L em n a t ri su lc a + + + + + + + G rąże l żółt y N u ph ar lu te a C h + + + + + + + P rzyt uli a bło tn a G al iu m p al u st re + + + + + + To je ść p os po lit a Ly si m ac hi a vu lg ar is + + + + + + G rz yb ie ni e bi ał e N ym ph ae a al ba C h + + + + + R oga te k szt yw ny C er at op h yl lu m d em er su m + + + + P ałka szer ok oli st n a T yp h a la ti fo li a + + + + K arb ienie c p os po lit y Ly co pu s eu ro pa eu s + + + + K rwa w nic a p os po lit a Ly th ru m sa li ca ri a + + + +

(8)

M ar ek szer ok oli st ny Si u m la ti fo li u m + + + + K ro pidło w odn e O en an th e aq u at ic a + + + U czep a m er yka ń sk i B id ens fr on d os a + + + Turzy ca bło tn a C ar ex a cu ti fo rm is + + + K ie liszni k za roś lo w y C al ys te gi a se pi u m + + + Ja sk ier r ozłog ow y R an u n cu lu s re pens + + + M ięt a n ad w odn a M en th a a qu at ic a + + + R des t ziemn ow odn y P ol ygo n u m am ph ib iu m + + C hmie l zw ycza jn y H u m u lu s lu pu lu s + + Je żogłó w ka gałę zi st a Sp ar ga n iu m ra m os u m + + W ierzb ow nic a k osm at a E pi lo bi u m h ir su tu m + + Ga tun ki , k tó re w ys tą piły n a 1 s ta n ow is ku (nr): M ocza rka ka n ad yjs ka E lo d ea c an ad ens is (1), R des tnic a k ędzierza wa P ot am oge to n cr is pu s (1), M ok radłoszka zaos trzo n a C al li er go n el la cu sp id at a /m ec h/ (3) C h, P si an ka sło dk og órz So la n u m d u lc am ar a (4), T oj eś ć b uk iet owa Lys im ac h ia t h yr si fl or a (4), Czyś cie c bło tn y St ac h ys p al u st ri s (4), W ie ch lin a bło tn a P oa p al u st ri s (7), Rzep ic ha leśn a R or ip pa s yl ve st ri s (8), Ż ab ienie c b ab ka w odn a A li sm a p la n ta go-a qu at ic a (8), S krzyp b ag ienn y Eq u is et u m fl u vi at il e (8), S pir ode la w ie lo ko rzenio wa Sp ir od el a po ly rh iz a (9), T urzy ca p ęc herzy ko wa ta C ar ex v es ic ar ia (10), P ałka wą sk oli st n a T yp h a a n gu st if ol ia (14), M ozga t rzcin owa ta P h al ar is ar u n d in ac ea (16), R des tnic a p ołys ku jąc a P ot am oge to n l u cens (27), T at ara k zw ycza jn y A co ru s c al am u s (29), K nie ć bło tn a C al th a p al u st ri s (30), Sza lej j ado w it y C icu ta v ir os a (30). JP - J ezio ro P awło ws kie; C h - ga tun ek p od p ra w n ą o chr on ą T ab el a 1. Ga tun ki r oś lin w ys tęp uj ące w o br ęb ie k or yt a D zie ka n ows kiej S tr ug i i s ta ro rze czac h (n a w yb ra ny ch s ta n ow is kac h) .

(9)

St an ow is ko 1 2 3 4 5 6 7 8 14 16 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 30 L oka lizac ja St ruga D zie ka n ows ka JF St ruga D zie ka n ows ka JK Drze wa i k rze w y: W ierzb a b iała Sa lix a lb a + + + + + + + + + + + + O lsza cza rn a A ln u s gl u ti n os a + + + + + + + + + To po la b iała P op u lu s a lb a + + + + + + + + K lo n j esio n oli st ny A cer n eg u n d o + + + + + + B ez cza rn y Sa m bu cu s n ig ra + + + + + + W ierzb a p ur pur owa Sa lix p u rp u re a + + + + + To po la sza ra P op u lu s n ig ra + + + + W ierzb a sza ra Sa lix ci n er ea + + + + W ierzb a w icio wa Sa lix v im in al is + + Czer em ch a zw ycza jn a P ru n u s p ad u s + Czer eśni a dzi ka C er as u s a vi u m + W iąz g ór sk i Ul m u s gl ab ra + W ierzb a p ię cio pr ęci ko wa Sa lix p en ta n d ra + W ierzb a k ruc ha Sa lix f ra gi li s + R oś lin y zie ln e: K ie liszni k za roś lo w y C al ys te gi a s ep iu m + + + + + + + + + + + + + Po krzy wa zw ycza jn a U rt ic a d io ic a + + + + + + + + + + + + N awło ć p óźn a So li d ago s er ot in a + + + + + + + + + Trzcin a p os po lit a P h ra gm it es a u st ra li s + + + + + + + +

(10)

Po da gr yczni k p os po lit y A ego po d iu m p od ag ra ri a + + + + + Trzcinni k p ia sk ow y C al am ag ro st is e pi gejo s + + + + C hmie l zw ycza jn y H u m u lu s l u pu lu s + + + + B ylic a p os po lit a A rt em is ia v u lga ri s + + + W ro ty cz p os po lit y T an ac et u m v u lga re + + + K rwa w nic a p os po lit a Ly th ru m s al ic ar ia + + + O st ro żeń p oln y C ir si u m a rv ens e + + + Szcza w t ęp oli st ny R u m ex o bt u si fo li u s + + P rzyt uli a czep n a G al iu m a pa ri n e + + M ozga t rzcin owa ta P h al ar is a ru n d in ac ea + + Perz wła ści w y A gr op yr on r ep ens + + B lu szczy k k ur dy ba n ek G le ch om a h ed er ac ea + + Ga tun ki , k tó re w ys tą piły n a 1 s ta n ow is ku (nr): D zięg ie l leśn y A n ge li ca s yl ve st ri s (1), B ar szcz zw ycza jn y H er ac leu m s ph on d yl iu m (1), G rosze k łą ko w y L at h yr u s p ra tens is (1), N os trzy k żółt y M el il ot u s o ffic in al is (1), R des t ziemn ow odn y P ol ygo n u m a m ph ib iu m (1), A st er A st er s p. (5), K up kó w ka p os po lit a D ac ty li s gl om er at a (5), K rw iś ci ąg le ka rs ki Sa n qu is or ba o ffici n al is (5), J as kier r ozłog ow y R an u n cu lu s re pens (6), Ż yw ok os t le ka rs ki Sy m ph yt u m o ffici n al e (7), J erzy n a p op ie lic a R u bu s c ae si u s (21), Ł op ia n w ię kszy A rc ti u m la pp a (21), T urzy ca owłosio n a C ar ex h ir ta (26). JF - J ezio ro F ab ry czn e; JK - J ezio ro K iełp iń sk ie T ab el a 2. Ga tun ki r oś lin r osn ące n a b rzegac h D zie ka n ows kiej S tr ug i i s ta ro rze czy (n a w yb ra ny ch s ta n ow is kac h).

(11)

ścią występowały nitrofilne zioła: kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, nawłoć późna Solidago serotina.

Obszary przez które przebiega Dziekanowska Struga, na przeważającej długości cieku, odznaczają się małymi walorami przyrodniczymi. Dominu-ją zbiorowiska przekształcone o wysokim stopniu synantropizacji. Nieliczne cenniejsze przyrodniczo siedliska, to większe powierzchniowo starorzecza, a przede wszystkim Jezioro Kiełpińskie. W kilku akwenach zidentyfikowano zbiorowisko makrofitów Nupharo-Nymphaeetum będące wyznacznikiem siedliska przyrodniczego (kod 3150-2) chronionego w ramach Europejskiej Sieci Natura 2000. Cennym elementem są skupiska drzew i krzewów sta-nowiące ostoje ptaków. W kompleksie krajobrazowo-roślinnym gminy Ło-mianki, w którym coraz większy udział ma zabudowa, Struga Dziekanowska pełni ważną rolę dla ochrony różnorodności biologicznej.

3.2. Bezkręgowce

W środowiskach wodnych Strugi Dziekanowskiej i badanych staro-rzeczy stwierdzono przedstawicieli 9 wyższych taksonów bezkręgowców. Wśród nich 7 taksonów było obecnych we wszystkich badanych zbior-nikach (Tabela 3). Największą różnorodnością gatunkową cechowały się: J. Kiełpińskie oraz J. Pawłowskie. W tym ostatnim zaobserwowano najbardziej urozmaicony gatunkowo zooplankton, z gatunkami wiośla-rek (Cladocera), należącymi do rodzajów, które nie tolerują wód silnie zanieczyszczonych (Diaphanosoma, Polyphemus). W J. Fabrycznym, któ-re było najsilniej zanieczyszczone materią organiczną, grupę najbardziej urozmaiconą gatunkowo stanowiły owady wodne i ich larwy rozwijające się w środowisku wodnym. We wszystkich zbadanych zbiornikach wod-nych dominowały gatunki bezkręgowców (skąposzczety Oligochaeta, pijawki Hirudinea, mięczaki Mollusca i larwy jętek Ephemeroptera) na-leżące do grupy ekologicznej saproksenów, charakterystycznych przede wszystkim dla wód β-mezosaprobowych, czyli nieznacznie zanieczysz-czonych (związki organiczne znajdują się w końcowym etapie minerali-zacji). W ujęciu klasyfikacji czystości wód są to wody przede wszystkim klasy II (słabo zanieczyszczone). Saprokseny mogą licznie występować

(12)

także w wodach czystych (oligosaprobowych), nie tolerują jednak wód silnie zanieczyszczonych i ściekowych (klasa III czystości wód i wody po-zaklasowe). W J. Pawłowskim i Kiełpińskim stwierdzono nawet wypław-ka białego (Dendrocoelum lacteum) należącego do grupy ekologicznej saprofobów czyli gatunków wskaźnikowych wód czystych oligosaprobo-wych (klasa I czystości wód).

Takson Nazwa rodzajowa/ _gatunkowa J. Pawłowskie Struga _Dziekanowska J. Fabryczne J. Kiełpińskie

Parzydełkowce (Cnidaria)

Stułbia szara (Hydra

oligactis) + Wirki (Turbellaria) Wypławek biały (Dendrocoelum lacteum) + + Planaria torva + + + Wrotki (Rotifera) + + + Skąposzczety (Oligochaeta) Stylaria lacustris + + Nais sp. + + +

Pijawki (Hirudinea) Erpobdella

octoculata + + Skorupiaki (Crustacea) Ośliczka pospolita (Asellus aquaticus) + + + Małżoraczki (Ostracoda) + + + + Cyclopoida - oczlik (Cyclops sp.) + + + + Calanoida + + Wioślarki (Cladocera) – Diaphanosoma sp. + Wioślarki (Cladocera) –Polyphemus pediculus + Wioślarki (Cladocera) – Daphnia sp. +

(13)

Wioślarki (Cladocera) – Bosmina sp. + Wioślarki (Cladocera) – Simocephalus sp. + + Owady (Insecta) Larwy ważek Ischnura elegans + + + + Larwy ważek Libellula sp. + Larwy jętek Leptophlebia sp. + + Larwy jętek Proclëon sp. + +

Larwy jętek Caenis sp. +

Larwy muchówek Chironomidae + + + + Larwy muchówek Bezzia sp. + + Pluskolec (Notonecta sp.) + Nartnik (Gerris sp.) + + Kałużnica (Hydrous sp.) + + + Plesiczka (Microvelia sp.) + Ślimaki (Gastropoda) Zatoczek rogowy (Planorbarius corneus) + + + Błotniarka stawowa (Lymnea stagnalis) + + + + Żyworódka pospolita (Viviparus contectus) + + + Zatoczek pospolity (Planorbis planorbis) +

Małże (Bivalvia) Szczeżuja pospolita _{(Anodonta anatina)} +

Tabela 3. Skład gatunkowy bezkręgowców w J. Kiełpińskim i sąsiednich starorzeczach.

(14)

3.3. Kręgowce

Płazy. W Strudze Dziekanowskiej i badanych starorzeczach odnoto-wano występowanie co najmniej 8 gatunków płazów (Tabela 4). Najsze-rzej rozprzestrzenionymi były żaby zielone Rana esculenta complex, które stwierdzano w większości badanych środowisk wodnych (Rys. 2). Naj-większym bogactwem gatunków cechuje się J. Kiełpińskie, gdzie odnoto-wano występowanie co najmniej pięciu gatunków (traszka zwyczajna Tri-turus vulgaris, ropucha szara Bufo bufo, żaby zielone R. esculenta complex, żaba trawna R. temporaria, żaba moczarowa R. arvalis). Jezioro to stanowi m.in. najważniejsze środowisko rozrodu ropuch szarych na terenie Doliny Łomiankowskiej (Rys. 3). Kumaki nizinne Bombina bombina występowały na J. Wiejskim (poniżej ul. Wiślanej) do 2005r., po czym wyginęły po czę-ściowym zasypaniu tego zbiornika w 2008r. Gatunek ten nadal występuje w dwóch zbiornikach wodnych w pobliżu wałów przeciwpowodziowych w 0,

Rys. 2 Występowanie żab zielonych w J. Kiełpińskim i ciągu Strugi Dziekanowskiej.

Kropki wskazują miejsca obserwacji żab zielonych.

(15)

okolicy ul Wiślanej i ogródków działkowych w Burakowie.

Gady. W sąsiedztwie badanych środowisk wodnych odnotowa-no cztery gatunki gadów (Tabela 4). Po trzy gatunki zarejestrowaodnotowa-no w okolicach J. Fabrycznego (jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara, jaszczurka zwinka L. agilis, zaskroniec Natrix natrix) i J. Kiełpińskiego (jaszczurka zwinka, padalec Anguis fragilis i zaskroniec).

L.p. Nazwa gatunkowa Status

Załączniki Dyrektywy Siedliskowej 1 Traszka zwyczajna Triturus vulgaris Chroniony

2 Kumak nizinny Bombina bombina Chroniony II i IV 3 Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Chroniony

4 Ropucha szara Bufo bufo Chroniony

Rys. 3. Występowanie ropuchy szarej w J. Kiełpińskim i ciągu Strugi Dziekanowskiej.

Kropki wskazują miejsca obserwacji ropuchy szarej.

(16)

5 Ropucha paskówka Bufo calamita Chroniony 6 Żaba zielona (wodna) Rana esculenta complex Chroniony

7 Żaba trawna Rana temporaria Chroniony

8 Żaba moczarowa Rana arvalis Chroniony

9 Jaszczurka zwinka Lacerta agilis Chroniony 10 Jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara Chroniony 11 Padalec zwyczajny Anguis fragilis Chroniony 12 Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix Chroniony

Tabela 4. Płazy i gady występujące w J. Kiełpińskim i sąsiednich starorzeczach.

Ptaki. Zaobserwowano ogółem 60 gatunków ptaków. Aż 53 gatunki stwierdzono w rejonie Jeziora Kiełpińskiego. Spośród wszystkich ga-tunków ptaków stwierdzonych w rejonie Jeziora Kiełpińskiego i Strugi Dziekanowskiej, 54 objęte są ochroną ścisłą, wg Rozporządzenia Mi-nistra Środowiska z roku 2011, a 22 obejmuje Konwencja Berneńska (załacznik 2-ściśle chronione gatunki fauny)(Tabela 5). Niektóre z ga-tunków są ściśle związane ze zbiornikami wodnymi, jak gnieżdżące się w pasie szuwarów potrzos, trzciniak, trzcinniczek, bączek, błotniak stawowy, czy związane bezpośrednio z taflą wody, np.: krzyżówka, ko-koszka. Inne gatunki, jak np.: dzięciołek, sikory, pokrzewki żyją wśród krzewów i drzew porastających brzegi zbiorników. Wreszcie pewne ga-tunki, jak np. trznadel, makolągwa a nawet jerzyki, związane są z leżą-cymi w sąsiedztwie tych zbiorników łąkami, polami, ogrodami, zabu-dowaniami i zadrzewieniami. Dla gatunków tych omawiane zbiorniki stanowią źródło wody pitnej. Takie gatunki jak: czapla siwa, mewa po-spolita, mewa śmieszka, rybitwa rzeczna, choć związane z wodą, zala-tują na badane zbiorniki wodne znad Wisły. Badany zespół zbiorników wodnych jest więc miejscem żerowania, gniazdowania, stanowi źródło wody pitnej oraz kryjówek nie tylko dla ptaków wód i trzcinowisk, ale także dla tych związanych z innymi środowiskami.

(17)

L.p Gatunek _{Kiełpińskie}Jezioro _DziekanowskaStruga Rozporzadzenie Ministra Środowiska* Konwencja Berneńska**

1. Bączek Ixobrychus minutus + A 2

2. Czapla siwa Ardea cinerea + B 3

3. Bocian biały Ciconia ciconia + A 2

4. Krzyżówka Anas _{platyrhynchos} + + C 3

5. Błotniak stawowy Circus _aeruginosus + A 2

6. Jastrząb Accipiter gentilis + A 2

7. Krogulec Accipiter nisus + A 2

8. Pustułka Falco tinnunculus + + A 2

9. Bażant Phasianus colchicus + C 3

10. Kokoszka Gallinula chloropus + A 3

11. Mewa siwa Larus canus + A 3

12. Śmieszka Chroicocephalus _ridibundus + A 3

13. Rybitwa rzeczna Sterna

hirundo + A 2

14. Grzywacz Columba

palumbus + + C

-15. Kukułka Cuculus canorus + A 3

16.. Jerzyk Apus apus + + A 3

17. Dzięcioł duży Dendrocopos

major + + A 2

18. Dzięcioł zielony

Picus viridis + + A 2

19. Dzięciołek Dryobates minor + A 2

20. Krętogłów Jynx torquilla + A 2

21. Skowronek Alauda arvensis + A 3

22. Dymówka Hirundo rustica + + A 2

23. Oknówka Delichon urbicum + A 2

24. Kos Turdus merula + + A 3

25. Kwiczoł Turdus pilaris + A 3

(18)

26 Śpiewak Turdus philomelos + A 3

27. Pleszka Phoenicurus

phoenicurus + A 2

28. Pokląskwa Saxicola rubetra + A 2

29. Słowik rdzawy Luscinia _megarhynchos + A 2

30. Słowik szary Luscinia

luscinia + A 2

31. Bogatka Parus major + + A 2

32. Modraszka Cyanistes

caeruleus + + A 2

33. Kowalik Sitta europaea + A 2

34. Pełzacz leśny Certhia

familiaris + A 2

35. Wilga Oriolus oriolus + + A 2

36. Gąsiorek

Lanius collurio + + A 2

37. Kruk Corvus corax + B 3

38. Sójka Garrulus glandarius + + A

-39. Sroka Pica pica + + B

-40. Wrona Corvus cornix + + B

-41. Szpak Sturnus vulgaris + + A

-42. Mazurek Passer montanus + A 3

43. Wróbel Passer domesticus + A 3

44. Cierniówka Sylvia communis + A 2

45. Gajówka Sylvia borin + A 2

46. Kapturka Sylvia atricapilla + + A 2

47. Piecuszek Phylloscopus

trochilus + + A 3

48. Piegża Sylvia curruca + + A 2

49. Pierwiosnek Phylloscopus collybita + + A 3 50. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus + + A 3 51. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus + + A 3

(19)

52. Zaganiacz Hyppolais icterina + + A 3

53. Czyż Spinus spinus + A 2

54. Dziwonia Carpodacus

erythrinus + A 2

55. Dzwoniec Chloris chloris + A 2

56. Makolągwa Linaria

cannabina + A 2

57. Szczygieł Carduelis carduelis + A 3

58. Zięba Fringilla coelebs + + A 3

59. Potrzos Emberiza schoeniclus + A 2

60. Trznadel Emberiza citrinella + + A 2

* Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011, w sprawie gatun-ków dziko występujących zwierząt objętych ochroną Dziennik Ustaw nr 237 poz.1419

A – gatunki dziko występujących ptaków objętych ochroną ścisłą B – gatunki dziko występujących ptaków objętych ochroną częściową.

C – gatunki dziko występujących ptaków, które mogą być sprzedawane, transporto-wane i przetrzymytransporto-wane w celach handlowych, jeżeli zostały legalnie upolotransporto-wane. ** Konwencja Berneńska:

2 – załącznik II – ściśle chronione gatunki fauny 3 – załącznik III – chronione gatunki fauny

Tabela 5. Ptaki stwierdzone w rejonie Jeziora Kiełpińskiego i Strugi Dziekanowskiej

wraz ze starorzeczami, oraz ich status ochronny.

Wartość współczynnika podobieństwa gatunkowego ptaków stwier-dzonych w rejonie Jeziora Kiełpińskiego i Strugi Dziekanowskiej wraz z starorzeczami (w tym jeziorami Pawłowskim i Fabrycznym) jest nie-wielka i wynosi 43%. Świadczy to o odmienności zespołów ptaków związanych z tymi zbiornikami wodnymi. Mimo to, zarówno Jezioro Kiełpińskie jak i Struga Dziekanowska, ze względu na swoją porośniętą roślinnością linię brzegową oraz położenie równoległe w stosunku do Wisły, pełnią niezwykle ważną rolę w krajobrazie rolniczym. Stanowią przykład korytarza ekologicznego, umożliwiającego licznym gatunkom dogodne i bezpieczne przemieszczanie się w okresie migracji.

(20)

Ssaki. Na badanym terenie występuje co najmniej 26 gatunków ssa-ków (Tabela 6), wśród których 5 (karczownik ziemnowodny Arvicola amphibius, piżmak Ondatra zibethicus, bóbr Castor fiber, wydra Lutra lutra, norka amerykańska Neovison vison) związanych jest ze środo-wiskami wodnymi. Gatunki te na terenie gminy Łomianki najczęściej spotykane są poza badanym terenem (nad Wisłą i J. Dziekanowskim). Pojedynczych obserwacji śladów obecności wydry w 2010r. dokonano nad J. Kiełpińskim i Fabrycznym, a bobra nad J. Kiełpińskim (był to przypuszczalnie osobnik wędrujący).

L.p. Nazwa gatunkowa Status Załączniki Dyrektywy

Siedliskowej

1 Jeż Erinaceus concolor Chroniony

2 Kret Talpa europaea Chroniony

3 Ryjówka aksamitna Sorex araneus Chroniony 4 Ryjówka malutka Sorex minutus Chroniony 5 Mysz domowa Mus musculus

6 Szczur wędrowny Rattus norvegicus 7 Badylarka Micromys minutus 8 Mysz leśna Apodemus flavicollis. 9 Mysz polna Apodemus agrarius. 10 Nornica ruda Myodes glareolus. 11 Nornik zwyczajny Microtus arvalis 12 Nornik północny Microtus oeconomus 13 Karczownik ziemnowodny Arvicola

amphibius

14 Piżmak Ondatra zibethicus

15 Bóbr Castor fiber Chroniony II i IV

16 Lis Vulpes vulpes

17 Wydra Lutra lutra Chroniony II i IV

18 Kuna domowa Martes foina

19 Norka amerykańska Neovison vison 20 Tchórz Mustela putorius

(21)

21 Łasica Mustela nivalis. Chroniony 22 Gronostaj Mustela erminea. Chroniony 23 Zając Lepus europaeus

24 Dzik Sus scrofa 25 Łoś Alces alces

26 Sarna Capreolus capreolus

Tabela 6. Ssaki występujące na brzegach J. Kiełpińskiego i sąsiednich starorzeczy.

3.4 Lokalny korytarz ekologiczny

Przedstawione w rozdziałach 3.1 – 3.3 dane o florze i faunie wska-zują, że Struga Dziekanowska wraz z porastającą jej brzegi roślinno-ścią stanowi ważny korytarz ekologiczny dla wielu gatunków zwierząt. Korytarz ten w dwóch kierunkach łączy rezerwat „Jezioro Kiełpińskie” z Wisłą: poprzez ciek wodny biegnący w kierunku wału przeciwpowo-dziowego w Burakowie, oraz poprzez J. Dziekanowskie. Dzięki łączno-ści środowisk wodnych i nadwodnych możliwe jest zachowanie stosun-kowo dużej różnorodności rozmnażających się płazów. Na skuteczność funkcjonowania tego korytarza wskazują m.in. obserwacje pojawiają-cych się tu wydr i bobrów. Zbiorowiska trzcin, krzewów i zadrzewień wzdłuż cieku wodnego i starorzeczy, wraz z jeziorem Kiełpińskim, przypuszczalnie stanowią także dogodny korytarz dla wędrujących drobnych ptaków wróblowych.

3.5 Identyfikacja najcenniejszych gatunków i siedlisk cieku wodnego i ciągu starorzeczy

Najczęstszymi kryteriami oceniania priorytetu ochrony zwierząt jest ich status ochronny i liczebność. W ostatnich latach jako dodatkowe kryterium stosuje się także często rolę jaką gatunek odgrywa w eko-systemie, wskazując gatunki kluczowe (mające istotny wpływ na funk-cjonowanie ekosystemu, np. bóbr) i gatunki parasole (których ochrona służy ochronie innych gatunków lub elementów ekosystemu)

(22)

Stosując powyższe kryteria jako najcenniejsze dla omawianego re-zerwatu przyrody i starorzeczy uznano 5 gatunków zwierząt i jedno zbiorowisko roślinne.

Wydra i bóbr (gatunki chronione, wymienione w Załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej) są gatunkami ściśle związanymi z środo-wiskami wodnymi, które od lat 1980-tych spotykane są w dolinie Wisły coraz częściej. Obserwacje nad J. Dziekanowskim, i Kiełpińskim świad-czą o wędrowaniu tych zwierząt przez wał przeciwpowodziowy, przy-puszczalnie ponad śluzą J. Dziekanowskiego i wykorzystywaniu przez nie Strugi Dziekanowskiej jako korytarza ekologicznego.

Wśród ptaków na szczególną uwagę zasługuje gniazdujący na Jeziorze Kiełpińskim bączek, który objęty jest nie tylko ochroną gatunkową (Dz. U. 2011 nr 237), ale podlega również Konwencji Berneńskiej i Dyrekty-wie Ptasiej UE-Załącznik I), oraz został wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi (Głowaciński 2001). Jest gatunkiem występującym w naszym kra-ju rzadko i nierównomiernie. Szacuje się, że w naszym krakra-ju gnieździ się tylko około 700 par, lecz liczba ta szybko maleje z powodu zaniku dogod-nych miejsc do rozrodu (Głowaciński 2001). Podstawą ochrony bączka jest zabezpieczenie miejsc lęgowych, co sprzyja również ochronie innych zagrożonych gatunków zasiedlających te same środowiska (Głowaciński 2001). Drugim, cennym gatunkiem, występującym na objętych badania-mi terenach, jest błotniak stawowy. Zaobserwowano parę tych ptaków gnieżdżącą się w trzcinach porastających brzeg Jeziora Kiełpińskiego. Liczebność tego gatunku w Polsce szacuje się na około 4000-5000 par. Błotniak stawowy podlega w naszym kraju ochronie gatunkowej (Dz. U. 2011 nr 237) oraz Dyrektywie Ptasiej UE-Załącznik I.

Kumak nizinny (gatunek chroniony, wymieniony w Załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej) jest silnie związany z środowiskiem wodnym (szczególnie zbiornikami wodnymi o płytkich, zarastających brzegach), w którym odbywa gody i pozostaje do końca lata, natomiast zimę spędza na lądzie, zagrzebując się w ziemi. Aktualnie znane są dwa stanowiska rozrodcze tego gatunku w gminie Łomianki, zlokalizowa-ne w zarastających zbiornikach wodnych w sąsiedztwie wału

(23)

powodziowego przy ogródkach działkowych w Burakowie (około 45 osobników), oraz w pobliżu ul Wiślanej (ok. 10 osobników). Znane do 2005r. miejsce rozrodu kumaków nizinnych w J. Wiejskim (w pobliżu ul. Wiślanej) zaniknęło z powodu całkowitego wyschnięcia tego zbior-nika wodnego. Chociaż polska populacja tego gatunku nie jest zagrożo-na, to mniejsze lokalne populacje, szczególnie na terenach o intensyw-nej działalności człowieka, mają nikłe szanse przetrwania.

Spośród zbiorowisk roślinnych badanych środowisk wodnych jako najcenniejsze wyróżniono zbiorowisko „lilii wodnych” Nupharo-Nym-phaeetum, odnotowane w J. Kiełpińskim. Jest ono utworzone przez dwa dominujące gatunki roślin: grążel żółty i grzybień biały. Jednym z czyn-ników zagrażających temu zbiorowisku zarówno w skali lokalnej, jak i krajowej, jest niszczenie przez amatorów okazałych kwiatów.

Prawie wszystkie wymienione najcenniejsze gatunki zwierząt (z wy-jątkiem kumaka nizinnego) i zbiorowisko „lilii wodnych” występują w J. Kiełpińskim. Przedstawione wyżej dane o florze i faunie wskazują, że jezioro Kiełpińskie wyróżnia się szczególnie wysoką różnorodnością biolo-giczną na tle innych starorzeczy wzdłuż tzw. Strugi Dziekanowskiej i stano-wi szczególnie cenny element przyrodniczy Doliny Łomiankowskiej.

5. Podsumowanie

Zebrane wyniki dokumentują bogactwo gatunków flory i fauny re-zerwatu „Jezioro Kielpińskie” i sąsiednich starorzeczy. Na tym obszarze występuje duża liczba chronionych gatunków roślin i zwierząt kręgo-wych, w tym płazy, ptaki i ssaki o szczególnym znaczeniu dla wspól-noty europejskiej, takie jak kumak nizinny, bączek, błotniak stawowy, bóbr i wydra. Głowiaste wierzby rosnące nad brzegami j. Kiełpińskiego i na pozostałym terenie Kępy Kiełpińskiej są zasiedlone przez pachnicę dębową Osmoderma eremita – rzadki gatunek chrząszcza próchnoja-da (Romanowski et al. 2011). Spośród wodnych zbiorowisk roślinnych jako najcenniejsze wyróżniono zbiorowisko „lilii wodnych” Nupharo--Nymphaeetum. Struga Dziekanowska stanowi ważny korytarz

(24)

logiczny na terenie coraz bardziej urbanizującej się podwarszawskiej gminy Łomianki. Jest istotnym elementem dla ochrony różnorodności biologicznej, m.in. szczególnie cennego rezerwatu „Jezioro Kiełpiń-skie”. Obecność gatunków zwierząt chronionych oraz rzadkich zbio-rowisk roślinnych związanych ze środowiskiem wodnym wymaga odpowiedzialnego podejścia do problemu zachowania tych siedlisk, szczególnie cennych ze względu na stosunkowo bliskie sąsiedztwo du-żej aglomeracji miejskiej. Wymaga również całościowego podejścia do sposobu ochrony przyrody jaką jest rezerwat. W przypadku J. Kiełpiń-skiego ochrony wymaga nie tylko samo jezioro ale również jego do-pływy, w tym Struga Dziekanowska. Rozpropagowanie walorów przy-rodniczych zbadanego przez nas obszaru i objęcie go stałym nadzorem umożliwi monitorowanie zmian siedliskowych, szczególnie poziomu wody i wpływu jaki może on mieć na florę i faunę rezerwatu „J. Kiełpiń-skie” i ostatecznie lepszą ochronę tego cennego przyrodniczo terenu.

Bibliografia

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa.

Głowaciński Z. 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL. Warszawa. Głowaciński Z., Rafiński J., 2003, Atlas płazów i gadów Polski Status – Rozmieszczenie –

Ochrona, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa – Kraków.

Marczewski E., Steinhaus H. 1959, Odległość systematyczna biotopów. Zast. Matem. 4: 195-203.

Konwencja Berneńska, Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europej-skiej, oraz ich siedlisk. Berno 19.09.1979.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz.U. 237.

Romanowski J. 2008 Fauna Doliny Łomiankowskiej. Opracowanie dla Urzędu Miasta – Gminy Łomianki: 1-60.

Romanowski J., Karpowicz K., Kramasz K., Michalska M. 2011, Występowanie chrząsz-cza pachnicy dębowej Osmoderma eremita w wierzbach w dolinie Wisły na Mazow-szu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67:62-67.