Walory przyrodnicze i edukacyjne rezerwatu przyrody
„Grodzisko Runowo” i jego okolic
The environmental and educational values of the
„Grodzisko Runowo” nature reserve and its environs
Barbara Braun, Michał Osowiec
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW ul. Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 Warszawa
e-mail: bjbraun@uw.edu.pl, mosowiec@uw.edu.pl
___________________________________________________________________________________
Abstract. Environmental values can provide a good foundation for practical lessons, aimed to show pupils the interrelationships between individual components of landscape, in close contact with nature, and to demonstrate the susceptibility of nature to man-made changes. The educational nature path in the „Grodzisko Runowo” reserve shows the entire variety of linkages between such landscape features as vegetation, humidity and trophic levels of the habitat, effects of slope processes, e.g. ravines, examples of river alimentation (river outflowing from the slope in some locations). „Grodzisko Runowo” is an example showing how land relief was used to develop human settlements in the Medieval times. The environs of the reserve can serve as a „training ground” to develop their forest survival skills for children spending their holidays in a summer camp located in a refurbished palace nearby. The surrounding forests feature a whole range of the diverse young glacial landscapes of Northern Poland.
Słowa kluczowe: rezerwat przyrody, kurhany, wąwozy, edukacja przyrodnicza Key words: nature reserve, barrows, ravines, environmental education
Wprowadzenie
Walory krajobrazowe i kulturowe obszaru powinny być wykorzystywane w edukacji dzieci i młodzieży. Zajęcia w terenie pomagają w lepszym poznawaniu i zrozumieniu funkcjonowania przyrody. Uczą przeprowadzania obserwacji terenowych i wyprowadzania z nich wniosków, ale także uwrażliwiają na otaczające środowisko.
Na zajęcia terenowe należy wybierać miejsca ciekawe przyrodniczo i historycznie, o urozmaiconej strukturze środowiska, w których widoczny jest również wpływ człowieka na środowisko. Zajęcia w terenie warto połączyć z możliwością uzyskania przez młodzież pewnych umiejętności potrzebnych w życiu codziennym.
Celem niniejszej notatki jest ocena walorów przyrodniczych i możliwości wykorzystania ścieżki przyrodniczej rezerwatu „Grodzisko Runowo” i jej okolic dla celów dydaktycznych i turystycznych.
Do opracowania wykorzystano metody: obserwacje terenowe, ankietową i wywiady ze spotkanymi osobami w rezerwacie, organizatorami i uczestnikami ośrodka kolonijnego „Pałac pod Bocianim Gniazdem”.
Obiekt badań
Rezerwat „Grodzisko Runowo” położony jest w województwie pomorskim, powiecie słupskim, gminie Potęgowo, w nadleśnictwie Cewice. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki 2000) obiekt zlokalizowany jest na Pojezierzu Wschodniopomorskim w północno-zachodniej części mezoregionu Pojezierza Kaszubskiego.
Jest to teren objęty ochroną archeologiczno-konserwatorską i wpisany do rejestru dóbr kultury. Został utworzony decyzją Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21.09.1981 roku (www.gdansk.lasy.gov.pl/rdlpgdansk/
jednostki/cewice). Ochronie podlegają buczyny i łęgi, pomnikowe buki i dęby o obwodach przekraczających 3 metry oraz słowiańskie grodzisko wraz z osadą i cmentarzyskiem kurhanowym. Jest to jedyny tego typu obiekt na Pomorzu Zachodnim (www.powiatslupsk.info/runowo).
Powierzchnia grodziska wynosi prawie 30 ha. Na terenie rezerwatu poprowadzono ścieżkę przyrodniczą (ryc. 1) (www.powiatslupsk.info/runowo).
Rezerwat obejmuje krawędź wysoczyzny morenowej, opadającej na północ i zachód stromym stokiem do doliny rzeki Pogorzelicy oraz fragment doliny tej rzeki (ryc. 1) (www.powiatslupsk.info/runowo). Na stromych stokach wysoczyzny, nachylonych w kierunku rzeki, występują liczne wypływy wody, powodujące zabagnienie terenu i jednocześnie zasilające zlewnię Pogorzelicy. W odległości kilkuset metrów od grodziska wysoczyzna jest porozcinana przez jary i wąwozy o prawie pionowych zboczach.
Ryc. 1. Grodzisko Runowo.
Źródło: Rąkowski i in., 2005).
Fig. 1. Grodzisko Runowo.
Source: Rąkowski et al., 2005).
„Grodzisko Runowo” jako obiekt archeologiczny
„Grodzisko Runowo” jest wczesnośredniowiecznym zespołem osadniczym, złożonym z grodziska, osady i cmentarzyska kurhanowego, funkcjonującym od połowy IX wieku do pierwszej połowy XII wieku. Według badań archeologicznych zespół ten założono na reliktach osady należącej do grupy kaszubskiej ludności kultury łużyckiej (1200-650 lat p.n.e.) (www.powiatslupsk.info/runowo). Zespół osadniczy zlokalizowano na szczycie wzniesienia morenowego o kształcie obronnego cypla, chronionego od wschodu, zachodu i północy stromymi zboczami. Od południa grodzisko chronione jest przez wał o wysokości 12 m. Zespół osadniczy zajmuje
powierzchnię 98 arów. Centralną jego część zajmuje majdan, podzielony na dwie części. Część zewnętrzna majdanu, wokół wałów, została zabudowana naziemnymi chatami zrębowymi o założeniu czworobocznym i powierzchni 25 m2 oraz domostwami zagłębionymi w ziemi o plecionkowej konstrukcji ścian. W domostwach tych mieszkała ludność służebna. W skład grodu wchodziły również urządzenia gospodarcze i pracownie rzemieślnicze, gdzie koncentrowało się rzemiosło i handel. Wewnątrz majdanu pozostawiono pusty plac.
Najwyższa i najszersza część wału, od strony południowej, pełniła funkcje „wału zaporowego”. Umocnienia obronne miały najprawdopodobniej konstrukcję rusztową lub przysłupowo-hakową. Wały w trzech miejscach poprzerywane są bramami, a od strony zewnętrznej gród chroniony był suchą fosą o głębokości 4 m (www.
powiatslupsk.info/runowo).
W południowej części wzniesienia, u podnóża grodu, znajdują się trzy kurhany z pochówkami wspólnoty plemiennej. Kurhany mają regularny, okrągły kształt i otoczone są kamiennymi płaszczami i rowkami (www.po- wiatslupsk.info/runowo).
Walory przyrodnicze i edukacyjne rezerwatu „Grodzisko Runowo”
Na terenie rezerwatu poprowadzono ścieżkę przyrodniczą, o długości 1,5 km, w kształcie pętli. Ścieżka w całości biegnie w terenie leśnym, przez malownicze i ciekawe przyrodniczo tereny. Wczesną wiosną z kulminacji wzniesienia widoczna jest panorama okolicy. Na ścieżce znajdują się 4 punkty przystankowe:
1) opis rezerwatu, 2) rzeka Pogorzelica, bród i otaczająca roślinność, 3) kurhany, 4) grodzisko (ryc. 1).
Przy wejściu na ścieżkę znajduje się tablica informacyjna o rezerwacie i grodzisku. Obok niej rośnie okazały dąb – pomnik przyrody. U podnóża wzniesienia, po wschodniej stronie ścieżki można podziwiać jego strome stoki, porośnięte kwaśną buczyną niżową (rys. 4). Ich nachylenie miejscami dochodzi do 50°. Natomiast po zachodniej stronie ścieżki, w kierunku rzeki Pogorzelicy, można zaobserwować łęgi jesionowo-olszowe i miejscami wysięki, powodujące zabagnienie dna doliny. Takie sąsiedztwo dwóch siedlisk leśnych obrazuje wpływ rzeźby terenu i stosunków wodnych na rozwój określonego typu siedliskowego lasu. Warto też zwrócić uwagę na różnice w runie leśnym obu typów siedlisk, a także odporność tych siedlisk na zmiany, jakie może wywołać człowiek.
Punkt drugi zlokalizowano na brzegu Pogorzelicy, której nurt w tym miejscu jest dosyć wartki (ryc. 2). Wypływy i wysięki ze zbocza powodują zabagnienie i często w okresie wiosennym i późnojesiennym dostęp do punktu jest niemożliwy. W występującym tutaj łęgu olszowo-jesionowym dominuje olcha czarna z bujnym runem ziołorośli, pnączy i traw.
Rys. 2. Bród rzeki Pogorzelicy (przystanek 2) (fot. M. Osowiec).
Fig. 2. Ford of River Pogorzelica (stop 2) (photo by M. Osowiec).
Przystanek trzeci znajduje się przy kurhanach na wypłaszczeniu wysoczyzny (ryc. 3). W tym miejscu warto zainteresować dzieci i młodzież budową kurhanów i sposobem pochówku ludności plemiennej.
Rys. 3. Kurhany (przystanek 3) (fot. M. Osowiec).
Fig. 3. Barrows (stop 3) (photo by M. Osowiec).
Na szczycie wzniesienia, w centrum grodziska, znajduje się punkt czwarty. Tu sytuacja jest niezbyt jasna.
Trudno odnaleźć tam opisywany wyżej majdan i resztki zabudowy. Jak się wydaje w tym miejscu należałoby zaprezentować życie i funkcjonowanie osady (hierarchia mieszkańców, ich zajęcia, kontakty ze światem zewnętrznym).
Wędrując między punktami drugim a czwartym można obserwować różne odmiany kwaśnej buczyny niżowej (ryc. 4). Najbogatsza jej odmiana, z bogatym runem, znajduje się na obszarze grodziska. Z kolei najstarsze i najokazalsze drzewa, liczące obecnie około 170 lat, o średnicy pni dochodzącej do 100-130 cm, występują na kurhanach (www.powiatslupsk.info/runowo). Idąc tą ścieżką warto zwrócić uwagę, że w tym samym typie siedliska mogą występować różne odmiany lasu.
Rys. 4. Kwaśna buczyna niżowa (fot. M. Stojek).
Fig. 4. Acid beech Wood (photo by M. Stojek).
Warto też zwrócić uwagę na śródzboczowe źródła zasilające Pogorzelicę. Na przykładzie tego miejsca można omówić rodzaje zasilania rzeki, a także ciekawą roślinność porastającą miejsca źródliskowe. Warto też wybrać się dalej drogą w stronę lasu, gdzie można spotkać wąwozy o stromych zboczach (ryc. 5) i o piętrowym układzie roślinności.
Rys. 5. Wąwóz w rezerwacie Grodzisko Runowo (fot. I. Sobol).
Fig. 5. Ravine in the „Grodzisko Runowo” nature reserve (photo by I. Sobol).
Rezerwat „Grodzisko Runowo” i jego okolice najczęściej są odwiedzane przez dzieci i młodzież szkolną z pobliskiego ośrodka kolonijnego oraz turystów odpoczywających w okolicznych miejscowościach.
Organizowane są tam zabawy połączone z poznaniem walorów historyczno-przyrodniczych terenu (ryc. 6).
Ośrodek kolonijny w Runowie organizuje w rezerwacie oraz w okolicznych wąwozach i na bagnach obóz traperski.
Młodzież przechodząc przez ten trudny teren zapoznaje się z zagrożeniami wynikającymi z zabagnienia i uczy się pokonywać strome stoki. Dla młodszych dzieci w okolicach rezerwatu organizowane są zabawy indiańskie, w których uczestnicy zdobywają wiele różnych umiejętności przetrwania w lesie i tropienia śladów zwierząt.
Rys. 6. Edukacja ekologiczna na ścieżce przyrodniczej (fot. M. Stojek).
Fig. 6. Ecological education on a nature path (photo by M. Stojek).
Podsumowanie
Zasoby i walory przyrody pozwalają w sposób praktyczny przedstawić zależności między komponentami środowiska przyrodniczego. Lekcje z przyrody, geografii, biologii i historii, mogą i powinny być prowadzone na ścieżkach przyrodniczych i dydaktycznych. Dobrym przykładem ścieżki przyrodniczo-historycznej jest wytyczona w rezerwacie „Grodzisko Runowo”. W rezerwacie tym, oprócz bogactwa przyrodniczego i powiązań między elementami ekosystemu, warto opowiedzieć o wykorzystaniu warunków przyrodniczych przez człowieka, np. dla osadnictwa w okresie średniowiecza.
Opisywany obiekt cechuje się znacznymi walorami przyrodniczymi, które są dobrze wykorzystywane w celach edukacyjnych, jednak głównie wśród społeczności lokalnej.
Literatura
Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
http://www.gdansk.lasy.gov.pl/rdlpgdansk/jednostki/cewice/edukacja/rdlpgdansk/jednostki/cewice/edukacja/
obiekty-turystyczne/rezerwat-przyrody-grodzisko-runowo, dostęp 8.05.2010.
http://www.powiatslupsk.info/runowogrodzisko.htm, dostęp 8.05.2010.
Rąkowski G., Wójcik J., Walczak M., Smogorzewska M., Brodowska M., 2005. Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.
