Franz Zimmermann (1890–1959) – paleobotanik, geolog, muzealnik
Marcin Kuleszo
1Franz Zimmermann (1890–1959) – paleobotanist, geologist, museologist. Prz. Geol., 67: 235–240.
A b s t r a c t. This article presents the short biography of Franz Zimmermann – the German paleobotanist, geologist and museum curator from Wa³brzych. His great collections and publications are a significant input in exploring of Devonian and Carboniferous fossil flora. In 1920 he started his work as a teacher in the Mine School (Niederschlesische Bergschule). Since 1927 he was taking care of the famous geological collection and he created the most valuable macrofossils collections of the Devonian and Carboniferous flora. In 1926 as a member of the Wa³brzych Museum Association (Waldenburger Museumsverein e.V), he was co-creating the Museum in Wa³brzych (Heimatmusem), where he was a curator of the geological-paleontological section. As a correspondent of the Prussian Geological Office in Berlin he was publishing his scientific papers independently or in cooperation with Prof. Walther Gothan. After the second world war his collection has been disposed to the Museum of the Polish Geological Insti-tute in Warsaw, while he became the employee of the local station of the Polish Geological InstiInsti-tute in Szczawno Zdrój. In the years 1948–1956 he created another great collection of Carboniferous macrofossils (ca 4000 specimens), which was one of the biggest achievement of the Lowersilesian science in the 1950s. He was undisputed authority for the group of the Polish scientists like Halina ¯akowa and others. He elaborated the guide through the Sudetes Mountains for the summit of the Polish geologists in 1948. He con-ducted studies and published papers about vegetation of the Lower Carboniferous. Upper Carboniferous fern seeds and the floristic boundary between the Early and Late Carboniferous. His informal student and successor, Eufrozyn Sagan, became Wa³brzych museologist. In 1957 Franz Zimmermann left Poland, but his guide on how to identify plants and a synthesis of the knowledge about Carboniferous flora of the Lower Silesian Coal Basin, was not published in spite of finished text. His collections, reduced to a large extent, is currently stored and exhibited in the Lowersilesian Section of the PGI-NRI in Wroc³aw and the State Geological Museum. Keywords: Waldenburg, Wa³brzych, Devonian, Carboniferous, macrofossils, museum collections, Lower Silesian Mining School, Lower Silesian Coal Basin
Dnia 8 lutego 2019 r. minê³a 60 rocznica œmierci paleo-botanika, geologa i muzealnika Franza Zimmermanna (ryc. 1). Niniejszy artyku³ jest skromnym przyczynkiem do historii nauki, maj¹cym na celu przypomnienie tej niemal zupe³nie zapomnianej, a maj¹cej spore zas³ugi osoby, która ze wzglêdu na wichry historii pozostawi³a swój œlad zarów-no w niemieckiej, jak i w polskiej nauce.
Georg Franz Zimmermann przyszed³ na œwiat 31 lipca 1890 r. w Neuteich (obecnie Nowy Staw k. Malborka) jako syn powszechnie znanego miejscowego kupca wyznania ewangelickiego. W latach 1897–1905 uczêszcza³ do szko³y powszechnej w Malborku, dok¹d przenios³a siê ca³a rodzina. W wieku 15 lat jako dalszy kierunek kszta³cenia wybra³ seminarium nauczycielskie w Œwieciu nad Wis³¹, które ukoñczy³ w 1911 r. Przez piêæ kolejnych lat pracowa³ jako nauczyciel w miejscowoœci Obersdorf w Westfalii, po czym powróci³ w rodzinne strony i znalaz³ zatrudnienie w szkole w Tczewie (te informacje pochodz¹ z teczki osobo-wej Franza Zimmermanna, przechowywanej w Archiwum Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB we Wroc³awiu).
Kataklizm I wojny œwiatowej zmieni³ stary porz¹dek oraz mapê tej czêœci Europy i z pocz¹tkiem 1920 r. pruskie Powiœle, a wraz z nim miejscowe szkolnictwo, trafi³o w sk³ad odrodzonej Rzeczypospolitej. Wiosn¹ tego roku Franz Zimmermann wraz ze œwie¿o poœlubion¹ ma³¿onk¹ wyje-chali do Niemiec (uprzedzaj¹c nieco wypadki nale¿y zauwa¿yæ, ¿e by³ to niejako pierwszy przejaw i zapowiedŸ fatalizmu ci¹¿¹cego na ich losie). Wybór m³odej pary pad³ na Dolny Œl¹sk, a konkretnie na Wa³brzych (Waldenburg). Z rejonem wa³brzyskim by³a odt¹d zwi¹zana ca³a dalsza zawodowa dzia³alnoœæ Zimmermanna.
Momentem zwrotnym w ¿yciu Franza Zimmermanna sta³o siê podjêcie pracy nauczyciela w Dolnoœl¹skiej Szko-le Górniczej (ryc. 2), która to placówka jako jedyna w regionie kszta³ci³a wysoko kwalifikowane kadry dla prê¿nie rozwijaj¹cego siê przemys³u wêglowego (Baum, 1935). Szko³a s³ynê³a te¿ w ca³ych Niemczech z gromadzonej tam od lat wielkiej i cennej kolekcji okazów geologicznych, w której sk³ad wchodzi³y minera³y, ska³y i skamienia³oœci.
1
Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia w Wa³brzychu; ul. Piotra Wysockiego 29, 58-304 Wa³brzych; geologia@starakopalnia.pl Ryc. 1. Franz Zimmermann
(31.07.1890–8.02.1959).
Zbiór by³ tworzony od ok. 1800 r., a po 1859 r., dziêki wielo-letniemu dyrektorowi placówki Adolfowi Schütze, budzi³ zainteresowanie, zw³aszcza wielkich luminarzy XIX-wiecz-nej paleobotaniki, którzy na miejscowych okazach makro-flory prowadzili swoje prze³omowe badania dotycz¹ce roœlinnoœci karboñskiej. Wœród nich byli m.in.: nazywany ojcem niemieckiej paleobotaniki profesor Uniwersytetu Wroc³awskiego i dyrektor tamtejszego Ogrodu Botanicz-nego Heinrich Göppert i dyrektor Cesarsko-Królewskiego Geologicznego Instytutu Rzeszy w Wiedniu Dionyz Štur. Obaj byli autorami podstawowych i do czasów obecnych wysoko cenionych prac naukowych dotycz¹cych paleobo-taniki karbonu (Mägdefrau, 2004). Z biegiem lat kolekcja wa³brzyskiej szko³y wzbogaca³a siê o kolejne, pe³ne holo-typów, autorskie zbiory – np. Hermanna Weylanda pochodz¹ce z reñskich Gór £upkowych – i pos³u¿y³a do wydania 18 monograficznych prac naukowych z opisami nowych gatunków. Pracuj¹c w Dolnoœl¹skiej Szkole Gór-niczej i obcuj¹c na co dzieñ z unikatowymi okazami Franz Zimmermann zarazi³ siê pasj¹, która sta³a siê jego sposobem na ¿ycie. Czas mia³ pokazaæ, ¿e zgromadzone i opisane przez niego zbiory makroflory dewoñskiej i karboñskiej z Wa³brzycha oraz jego najbli¿szych okolic oka¿¹ siê najcen-niejsze poznawczo ze wszystkich wa³brzyskich kolekcji.
Na pocz¹tku lat 20. XX w., po przerwie spowodowanej I wojn¹ œwiatow¹ i wynikaj¹cym z niej trudnym okresie
politycznym, ekonomicznym i spo³ecznym, na Œl¹sku zacz¹³ siê odradzaæ ruch kulturalny zwi¹zany z regiona-lizmem. Franz Zimmermann przy³¹czy³ siê do skupionej w nim lokalnej inteligencji i sta³ siê jednym z czo³owych dzia³aczy na rzecz utworzenia w Wa³brzychu nowoczesne-go i profesjonalnenowoczesne-go, jak na owe czasy, muzeum (ryc. 3). W grudniu 1926 r. dosz³o do oficjalnego otwarcia tej pla-cówki, a bohater niniejszego szkicu by³ twórc¹ sta³ej eks-pozycji geologiczno-paleontologicznej w nowo powsta³ej jednostce, której przekaza³ swoje prywatne zbiory (Solec-ka, 2006).
Od 1926 do 1945 r. pe³ni³ nieprzerwa-nie spo³eczn¹ funkcjê kustosza Dzia³u
Geo-logicznego w wa³brzyskim muzeum,
pracuj¹c jednoczeœnie jako nauczyciel w Dolnoœl¹skiej Szkole Górniczej. Od 1927 r. by³ ju¿ oficjalnym opiekunem znajduj¹cej siê w niej s³ynnej kolekcji. Zacz¹³ równie¿ aktywnie dzia³aæ na polu popularyzacji nauk o Ziemi, publikuj¹c artyku³y popularno-naukowe, m.in. w lokalnym periodyku
Schlesische Bergland-Kalender, gdzie pisa³
m.in. o trzêsieniu ziemi, meteorytach, cie-kawych formach geomorfologicznych oraz o ukochanej paleobotanice. Dostarcza³ rów-nie¿ teksty do wydawnictw zwartych (Zim-mermann, 1925).
W latach 1924–1926, korzystaj¹c z prac ziemnych prowadzonych w celu rozbu-dowy stacji kolejowej Wa³brzych Miasto (ryc. 4), Zimmermann pozyskiwa³ in situ okazy fauny i flory kulmowej. Nawi¹za³ Ryc. 2. Budynek Dolnoœl¹skiej Szko³y Górniczej (Niederschlesische Bergschule) przy ul. Pankiewicza 5 w wa³brzyskim Œródmieœciu. ród³o: https://polska-org.pl/5045787,foto.html?idEntity=534101
Ryc. 3. Muzeum w Wa³brzychu, lata 20. XX w. ród³o: https://polska-org.pl/ 675150,foto.html?idEntity=549807
®
Ryc. 4. Fa³d skalny obok dworca Wa³brzych Miasto – miejsce badañ Franza Zimmermanna w latach 1924–1926. Rys. F. Zim-mermanna. ród³o: Arch. PIG-PIB we Wroc³awiu
wówczas kontakty z Pruskim Urzêdem Geologicznym w Berlinie. Pocz¹wszy od 1925 r. ten geolog amator sta³ siê wspó³pracownikiem oraz korespondentem berliñskiego urzêdu i zwróci³ na siebie uwagê Walthera Gothana (ryc. 5 i 6), czo³owego niemieckiego, a nawet europejskiego, paleobotanika tamtych czasów. W okresie miêdzywo-jennym i podczas II wojny œwiatowej Walther Gothan wielo-krotnie przyje¿d¿a³ do Wa³brzycha, by wspólnie z Zimmer-mannem prowadziæ badania flory dewonu i karbonu.
Praktyczne, choæ amatorskie, studiowanie na ¿ywym materiale przesta³o w tych nowych okolicznoœciach wystarczaæ, st¹d Franz Zimmermann podj¹³ w latach 1927–1930 zaoczne studia na Uniwersytecie Wroc³awskim, uczêszczaj¹c na zajêcia z geologii, mineralogii, paleontolo-gii i botaniki. Wroc³awska geologia, ukszta³towana przez Carla Ferdinanda Roemera (1818–1891), Carla Hintze (1851–1916) i Fritza Frecha (1861–1917), oraz jej zbiory muzealne by³y uznawane za niemaj¹ce sobie równych w Niemczech (Pater, 1997). Studia, obcowanie z dosko-na³ymi materia³ami, kontakty z ludŸmi nauki z Wroc³awia i Berlina oraz codzienna praca w paleobotanicznym eldora-do, jakim by³o dzia³aj¹ce pe³n¹ par¹ i prze¿ywaj¹ce w latach 20. XX w. szczyt rozwoju wa³brzyskie górnictwo wêgla kamiennego, sprawi³y, ¿e Zimmermann sta³ siê profesjona-list¹. Wkroczy³ wtedy w dojrza³y okres swojej dzia³alno-œci, znaczony odkryciami i cenionymi publikacjami. Oprócz badañ kulmu rejonu dworca Wa³brzych Miasto oraz znajduj¹cego siê w s¹siedztwie masywu Ptasiej Kopy (kolejne 20 lat poszukiwañ) i rutynowego zbierania na ha³dach okazów makroflory karbonu produktywnego, wspólnie z W. Gothanem rozpocz¹³ badania osadów
gór-nodewoñskich w rejonie Lubiechowa, Mokrzeszowa i Wito-szowa (Gothan, Zimmermann, 1932, 1935, 1936a, b, 1937). To z tego okresu pochodz¹ niezwykle cenne, autorskie kolekcje, wzbogacaj¹ce zbiory Dolnoœl¹skiej Szko³y Gór-niczej, a obecnie znajduj¹ce siê w Muzeum Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zimmermann by³ wspó³twórc¹ oraz samodzielnym autorem wielu regular-nie ukazuj¹cych siê publikacji naukowych. Samodzielregular-nie opisa³ i wprowadzi³ do obiegu naukowego gatunek dol-nokarboñskiej roœliny paprociolistnej Cardiopteridium
waldenburgense Zimmermann (Zimmermann, 1932), a
jed-na z górnodewoñskich roœlin otrzyma³a jed-nazwê od jego nazwiska – Zimmermannia eleuterophylloides Gothan et
Zimmermann (Gothan, Zimmermann, 1937). W latach
1930–1938 by³ autorem i wspó³autorem prac, m.in. o roœ-linie wid³akowej Eleutherophyllum mirabile (sternberg.) Štur, o florze górnodewoñskiej, o paprociolistnych roœli-nach górnokarboñskich, o wieku ska³ z okolic Ksi¹¿a, okreœlonym na podstawie Ÿróde³ paleobotanicznych, i o bu-dowie geologicznej Pogórza Wa³brzyskiego (Zimmermann, 1930, 1932, 1935, 1936; Gothan, Zimmermann, 1932, 1936, 1937, 1938). Wspólnie z Martinem Schwarzbachem opisa³ tak¿e wê¿owid³a z tzw. kulmu wa³brzyskiego (Schwarzbach, Zimmermann, 1936). Nale¿y te¿ wspom-nieæ, ¿e przez ca³y czas nie przestawa³ zbieraæ okazów skamienia³ej fauny z ró¿nych okresów i lokalizacji na Dolnym Œl¹sku. Zaopatrywa³ w nie wa³brzyskie muzeum, w którym by³ kustoszem dzia³u geologicznego. W celach wystawienniczych i dydaktycznych gromadzi³ równie¿ minera³y, a tak¿e próbki ska³. Do roku 1945 doskonale pozna³ teren Sudetów Œrodkowych, co mia³o w przysz³oœci kluczowe znaczenie dla jego losów. Z informacji pocho-dz¹cych od niego samego wynika, i¿ mia³ ambitne plany i projekty dotycz¹ce opracowania i publikacji na nowo flor z poszczególnych piêter karbonu dolnego oraz produktyw-nego. Niestety, niesprzyjaj¹ce czasy sprawi³y, ¿e musia³y one zostaæ zarzucone.
Ryc. 6. Ok³adka jednej ze wspólnych publikacji W. Gothana i F. Zimmermanna
Ryc. 5. Profesor Walther Gothan (1979–1954) – wspó³pracuj¹cy z Fran-zem Zimmermannem wybitny paleo-botanik, badacz roœlinnoœci dewonu i karbonu. Fot. W. Remy
Po zajêciu Wa³brzycha przez jednostki Armii Radzieckiej, a wkrótce po nich przez polsk¹ administracjê cywiln¹, Franz Zimmer-mann znalaz³ zatrudnienie w Wydziale Szkole-nia Zawodowego Dolnoœl¹skiego ZjednoczeSzkole-nia Przemys³u Wêglowego. Tym razem nie powtó-rzy³a siê sytuacja sprzed 25 lat, kiedy musia³ opuœciæ rodzinne Powiœle. Po II wojnie œwiato-wej w Wa³brzychu, mieœcie przelewaj¹cych siê ró¿nojêzycznych t³umów autochtonów, wiêŸniów zwolnionych z obozów, repatrian-tów, stacjonuj¹cych wojsk radzieckich i band szabrowników, wpadaj¹cych na ³owy z central-nej Polski, dzia³aj¹cy przemys³ potrzebowa³ fachowców o stabilnym zatrudnieniu. Wielu Niemców nie zosta³o objêtych akcj¹ przy-musowego wysiedlania i pracowa³o w Polsce przez lata (Be³dzikowski, 2012). Kopalnie i za-k³ady przemys³owe nie zatrzyma³y siê nawet na jeden dzieñ…
W 1945 r. przesta³a funkcjonowaæ w dotychczasowej formie Dolnoœl¹ska Szko³a
Górnicza. Jej unikatowa, gromadzona od blisko pó³tora wieku, kolekcja ska³, minera³ów i skamienia³oœci zosta³a w 1947 r., decyzj¹ ówczesnego naczelnika Wydzia³u Wêgli w PIG, Stanis³awa Doktorowicza-Hrebnickiego, wywie-ziona do Warszawy, niejako w charakterze „³upu wojenne-go”. W Wa³brzychu bywa³ równie¿ inny utytu³owany naukowiec, zainteresowany t¹ kolekcj¹ – Tadeusz Boche-ñski, ws³awiony swymi doskona³ymi opracowaniami szy-szek i organów py³kowych wid³aków karboñskich, wydanymi w latach 30. XX w. By³a to czêœæ szerszej akcji gromadzenia materia³ów za poœrednictwem geologów PIG, wspó³pracowników tymczasowych i instytucji wspó³pra-cuj¹cych, jak zjednoczenia czy zak³ady przemys³owe (Czarnocki, 1949). Takim tymczasowym wspó³pracowni-kiem w pakowaniu i przygotowaniu zbiorów do transpor-tu by³ zapewne ich dotychczasowy opiekun i jedyny na Dolnym Œl¹sku specjalista, jakim by³ Franz Zimmer-mann. W tym samym 1947 r. w Szczawnie Zdroju, bêd¹cym osobnym organizmem administracyjnym,
otoczo-nym przez dzielnice Wa³brzycha, zosta³a zorganizowana Stacja Terenowa PIG (ryc. 7). Jednym z jej za³o¿ycieli i pracowników by³ prof. Henryk Teysseyre (1903–1975), który wówczas by³ mieszkañcem Szczawna, sk¹d jedno-czeœnie doje¿d¿a³ do pracy przy odbudowie Uniwersytetu Wroc³awskiego. Szczawno Zdrój (wówczas jeszcze Soli-ce) sta³o siê baz¹ wypadow¹ polskich geologów w Sudety oraz kolebk¹ powojennych badañ nad tym obszarem (Teis-seyre, 1998). Franz Zimmermann zosta³ wówczas ich wa¿nym informatorem i partnerem. W 1948 r. przygotowa³ dla nich rêkopis przewodnika wycieczek objazdowych po Sudetach. Nieco wczeœniej, w maju 1947 r., ponownie uru-chomiono muzeum w Wa³brzychu, przez jakiœ czas zajmo-wane przez stacjonuj¹ce wojska radzieckie. W budynku przetrwa³y dawne zbiory, a preparatorem w Dziale Geolo-giczno-Paleontologicznym zosta³ Eufrozyn Sagan, który od pocz¹tku sta³ siê nieformalnym uczniem Franza Zim-mermanna. Sagan przez kolejn¹ dekadê od podstaw uczy³ siê od niego paleobotaniki w teorii i praktyce, staj¹c siê spadkobierc¹ wielkich wa³brzyskich tradycji w tej dziedzinie. Jako póŸniejszy wieloletni kierownik muzeum zgromadzi³ przez lata jedn¹ z najwa¿niejszych i najbardziej repre-zentatywnych kolekcji makroflory oraz fau-ny l¹dowej i s³odkowodnej karbonu tej czêœci Europy.
Po trzech latach wspó³pracy z naukow-cami i instytucjami zagospodarowuj¹cymi Ziemie Zachodnie w dniu 1 stycznia 1949 r.
Franz Zimmermann otrzyma³ oficjalne
zatrudnienie w Pañstwowym Instytucie Geo-logicznym na stanowisku geologa stratygrafa (ryc. 8). Wed³ug znalezionej w archiwach opinii kierownika Dolnoœl¹skiej Stacji Tere-nowej PIG prof. H. Teisseyre’a by³ oceniany niezwykle wysoko (pomimo braku formalne-go dyplomu uniwersyteckieformalne-go). Powszech-nie szanowano jego wybitn¹ wiedzê, poziom przygotowywanych publikacji oraz nie-zwyk³¹ kole¿eñskoœæ i pomoc okazywan¹ m³odym pracownikom, dla których by³ bez-Ryc. 7. Budynek dawnej Stacji Terenowej Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Szczawnie Zdroju przy ul. S³owiañskiej. Fot. M. Kuleszo
Ryc. 8. Legitymacja s³u¿bowa Franza Zimmermanna jako pracownika Pañstwowe-go Instytutu GeologicznePañstwowe-go. ród³o: Archiwum PIG-PIB we Wroc³awiu
sprzecznym autorytetem. Do ich grona zalicza³a siê cho-cia¿by Halina ¯akowa, póŸniejsza profesor, kierownik Pracowni Stratygrafii Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach, cz³onek Rady Naukowej Instytutu Geologiczne-go, Komisji Nauk Geologicznych PAN oraz miêdzynaro-dowych gremiów badaczy karbonu. Materia³y do swoich prac – magisterskiej i doktorskiej – zbiera³a w towarzy-stwie i przy pomocy Franza Zimmermanna, wykazuj¹cego, jak sama napisa³a, ¿yczliwoœæ i wielkie zainteresowanie jej badaniami dotycz¹cymi fauny dolnokarboñskiej z Wit-kowa, Marciszowa, Wa³brzycha, Solca i Jugowa (¯aWit-kowa, 1956a, b).
W 1954 r. prof. Teisseyre wyst¹pi³ z wnioskiem do cen-tralnej Komisji Kwalifikacyjnej o przyznanie Zimmerman-nowi tytu³u docenta, którego ten ostatecznie jednak nie otrzyma³. Wiosn¹ 1955 r. zosta³ adiunktem w instytucie. Co jednak najistotniejsze, w latach 1949–1956 wykona³ ogromn¹ pracê, która ju¿ w XXI w. zosta³a okreœlona jako jedno z najcenniejszych osi¹gniêæ dolnoœl¹skiej nauki lat 50. XX w. Chodzi o zgromadzon¹ w Stacji Terenowej PIG w Szczawnie Zdroju now¹ kolekcjê okazów makroflory karboñskiej. W jej sk³ad wchodzi ok. 4 tysiêcy obiektów wystêpuj¹cych zarówno w ska³ach dolnego, jak i górnego karbonu (ryc. 9), znajdowanych w ró¿nych czêœciach Wa³brzycha i w jego bezpoœrednich okolicach, a¿ po Kamienn¹ Górê w³¹cznie, oraz materia³ z ha³d pokopalnia-nych bez œciœle okreœlonej stratygrafii. Bezcenna kolekcja reprezentuje 120 taksonów, z czego 24 przypadaj¹ na for-my wizenu (mississip) wystêpuj¹ce w osadach dolnego karbonu, a 96 to taksony namuru i westfalu (pensylwan), reprezentuj¹ce osady formacji wa³brzyskiej, bia³okamieñ-skiej i ¿aclerbia³okamieñ-skiej, nale¿¹cych do tzw. produktywnego
kar-bonu górnego (Nowak, Aleksandrowicz, 2010). W 1956 r. ukaza³a siê drukiem wysoko oceniona praca Zimmermanna o florze kulmowej Ptasiej Góry k. Wa³brzycha. Zimmermann zajmowa³ siê tak¿e problemem tzw. skoku florystycznego i dys-kutowanej w tamtym czasie dyskordancji, tj. nie-zgodnoœci pomiêdzy dolnym i górnym namurem w karbonie wa³brzyskim (Zimmermann, 1956, 1958, 1960; niepublikowane opracowania z
archi-wum OD PIG-PIB we Wroc³awiu z lat
1954–1957). W tym okresie napisa³ tak¿e
Prze-wodnik do oznaczania najwa¿niejszych roœlin karbonu Dolnego Œl¹ska – w pewnym sensie
swo-je magnum opus, zawieraj¹ce wiedzê gromadzon¹ przez ca³e pracowite ¿ycie. Niestety, chocia¿ zosta³ on wydrukowany w 1962 r. jako jeden z tomów
Biuletynu Instytutu Geologicznego, ca³y jego
nak³ad zosta³ decyzj¹ administracyjn¹ wycofany z obiegu. Praca zachowana w kilku egzempla-rzach (ryc. 10) jest obecnie znana jedynie garstce osób. Tym bardziej przykro, ¿e jest to w³aœciwie najwa¿niejsza, przegl¹dowa, polskojêzyczna pozycja dotycz¹ca paleobotaniki karbonu Zag³êbia Wa³brzyskiego, które od koñca XVIII w. wnosi³o tak wiele do tej dziedziny wiedzy… Sk¹d taka decyzja? Wszystko wskazuje, ¿e by³a reakcj¹ na wyjazd Zimmermanna z kraju i panuj¹cy wte-dy klimat polityczny (Be³dzikowski, 2012). Ryc. 9. Rysunek autorstwa F. Zimmermanna z 1955 r., dokumentuj¹cy jego
prace gabinetowe nad paprociami górnokarboñskimi. ród³o: Archiwum PIG-PIB we Wroc³awiu
Ryc. 10. Strona tytu³owa ostatniej, oficjalnie niewydanej, publika-cji Franza Zimmermanna
Wiosn¹ 1957 r., na fali ostatniej zorganizowanej akcji masowych wyjazdów obywateli niemieckich z PRL, Franz Zimmermann opuœci³ wraz z rodzin¹ Wa³brzych i Polskê. Wczeœniej proponowano mu przyjêcie polskiego obywa-telstwa oraz poprawê warunków bytowych, ale odmówi³. Przesiedlono go do miejscowoœci Rothselberg k. Kusel w Nadrenii-Palatynacie, gdzie po krótkiej chorobie zmar³ 8 lutego 1959 r. (nekrolog w Waldenburger Heimatbote nr 173 z 1.03.1959). We wspomnieniach pozosta³ skrom-nym, twardym i pe³nym humoru cz³owiekiem, bez reszty oddanym swoim badaniom (Richter, 1959).
Wkrótce po wyjeŸdzie Zimmermanna z Polski PIG zli-kwidowa³ Stacjê Terenow¹ w Szczawnie Zdroju, a zgroma-dzona tam przez niego wielka kolekcja makroflory karboñskiej b³¹ka³a siê przez lata po ró¿nych instytucjach (przez jakiœ czas by³a przetrzymywana nawet w szafach pod go³ym niebem!), m.in. w wa³brzyskiej filii Politechniki Wroc³awskiej. W latach 90. XX w. trafi³a ostatecznie do Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG we Wroc³awiu, gdzie zosta³a zinwentaryzowana, wstêpnie opisana i w pewnym okresie odpowiednio wyeksponowana. Do dzisiaj czêœæ z tych okazów mo¿na ogl¹daæ w korytarzach instytutu, reszta znajduje siê w magazynie.
Zbiory Franza Zimmermanna pochodz¹ce z przedwo-jennych kolekcji Dolnoœl¹skiej Szko³y Górniczej stanowi¹ obecnie ozdobê i istotn¹ czêœæ ekspozycji Muzeum Geolo-gicznego PIG-PIB w Warszawie. Dominuj¹ wrêcz w wyda-nym przed kilku laty tomie katalogu zbiorów Muzeum Geologicznego dotycz¹cym roœlin kopalnych (Skurczyñ-ska-Garwoliñska, Woroncowa-Marcinowska, 2015).
W Wa³brzychu nie pozosta³o ju¿ prawie nic poza œrodo-wiskow¹ legend¹ i nielicznymi okazami paleontologiczny-mi z czasów Heimatmuseum (Kuleszo, 2017; Panegiryk Jubileuszowy, 1989). Faktem jest, ¿e badania nad karboñ-sk¹ makroflor¹ stanowi¹ obecnie margines zainteresowañ naukowych, niemniej ta swoista nisza wci¹¿ skrywa spory potencja³, który zachêca do jego eksploracji, a walory poznawcze i dydaktyczne wielkich kolekcji Franza Zim-mermanna s¹ bezdyskusyjne.
Chcia³bym z³o¿yæ serdeczne podziêkowania pp. dr. Wojcie-chowi Bobiñskiemu, mgr. Cezaremu Srodze, dr. hab. Stefanowi Cwojdziñskiemu i mgr. Andrzejowi Bossowskiemu z Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG-PIB we Wroc³awiu za pomoc w zbieraniu informacji dotycz¹cych Franza Zimmermanna oraz Stacji Tere-nowej PIG w Szczawnie Zdroju.
LITERATURA
BAUM W. 1935 – Niederschlesische Bergschule. Geschichte, Lehrer und Schüler 1800–1935. Niederschlesischen Steinkohlen Bergbauhilfskasse, Waldenburg.
BE£DZIKOWSKI R. 2012 – Niemcy w Wa³brzychu w latach 1945–2005. Szkice Wa³brzyskie. Urz¹d Miejski w Wa³brzychu: 294–360.
CZARNOCKI J. 1949 – Dzia³alnoœæ Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego w r. 1947. Biul. Inst. Geol., 49a.
GOTHAN W., ZIMMERMANN F. 1932 – Die Oberdevonflora von Lie-bichau und Bögendorf (Niederschlesien). Arb. Inst. Paläobot., 2 (2): 103–130.
GOTHAN W., ZIMMERMANN F. 1935 – Neue Beobachtungen an
Pal-matopteris subgeniculata Stur sp. Jb. Preuss. Landesanst., 56: 211–215.
GOTHAN W., ZIMMERMANN F.1936a – Ergänzende Bemerkungen zu
Eleutherophyllum mirabile Stur. Jb. Preuss. Landesanst., 56: 208–210.
GOTHAN W., ZIMMERMANN F. 1936b – Weiteres über die alt-ober-devonische Flora von Bögendorf -Liebichau bei Waldenburg. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 57: 487–506.
GOTHAN W., ZIMMERMANN F. 1937 – Paläobotanische Mittelun-gen aus dem Niederschlesischen Karbon. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 58: 393–400.
KULESZO M. 2017 – Franz Zimmermann (1890–1959). Zapomniana osobowoœæ wa³brzyskiej nauki i kultury. Nowa Kronika Wa³brzyska, 5: 247–267.
MÄGDEFRAU K. 2004 – Historia botaniki. ¯ycie i dokonania wielkich badaczy. Pr. Ogr. Bot. Uniw. Wroc., t. 7, z. 1.
NEKROLOG Franza Zimmermanna – Waldenburger Heimatbote nr 173, 1 marca 1959 r.
NOWAK G., ALEKSANDROWICZ P. 2010 – Inwentaryzacja, konser-wacja i opracowanie techniczne i naukowe kolekcji Franza Zimmerman-na. Arch. Pañstw. Inst. Geol.-PIB. Oddzia³ Dolnoœl¹ski im. Henryka Teisseyre’a we Wroc³awiu.
PANEGIRYK JUBILEUSZOWY, czyli z ¿ycia oddzia³u zamkniêtego, Wroc³aw 16.06.1989 r. (jednodniówka). Arch. Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Pañstw. Inst. Geol.-PIB we Wroc³awiu.
PATER M. 1997 – Historia Uniwersytetu Wroc³awskiego do roku 1918. Wyd. Uniw. Wroc.
RICHTER H. 1959 – Wspomnienie Franza Zimmermanna. Waldenbur-ger Heimatbote nr 176, 15 kwietnia 1959 r.
SCHWARZBACH M., ZIMMERMANN F. 1936 – Ophiuren aus dem Waldenburger Kulm (Silesiaster longivertebralis n.g., n.sp.). Zbl. Miner., B (10): 438–444.
SKURCZYÑSKA-GARWOLIÑSKA K., WORONCOWA-MARCINOW-SKA T. 2015 – Katalog zbiorów Muzeum Geologicznego. Dzia³ III. Roœliny kopalne. Pañstw. Inst. Geol.-Pañstw. Inst. Bad.
SOLECKA M. 2006 – Muzeum w Wa³brzychu w latach 1908–1945. Wa³brzyskie Zesz. Muz., 1: 4–39.
TEISSEYRE B. 1998 – Wspomnienie o profesorze Henryku Teisseyre z okazji 50-lecia polskiej eksploracji geologicznej Sudetów. Pr. Geol.-Miner., 67: 5–17.
ZIMMERMANN F. 1925 – Aus der erdgeschichtlichen Vergangenheit des Waldenburger Berglandes, Waldenburg.
ZIMMERMANN F. 1930 – Zur Kenntnis von Eleutherophyllum mirabile (sternbg.) Stur. (“Equisetites” mirabilis Sternberg). Arb. Inst. Paläobot., 2 (1): 83–101.
ZIMMERMANN F. 1932 – Über Cardiopteridium u. C. waldeburgense n. sp. aus den Waldenburger Schichten. Arb. Inst. Paläobot., 2, (2): 219–231.
ZIMMERMANN F. 1935 – Das Alter der Gneiskonglomerate des “Für-stensteiner” Kulms. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 56: 205–207. ZIMMERMANN F. 1936 – Der geologische Aufbau des Waldenburger Berglandes. Schles. Mh., 13: 436–439.
ZIMMERMANN F. 1954a – Die geologischen arbeiten des jahres 1954 r. des niederschlesischen karbonflora. Arch. Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Pañstw. Inst. Geol.-PIB we Wroc³awiu, nr DS/4pf, s. 20, 3 szkice. ZIMMERMANN F. 1954b – Paleobotaniczne wiadomoœci z Dolnego Œl¹ska. Arch. Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Pañstw. Inst. Geol.-PIB we Wroc³awiu, nr DS/7pf.
ZIMMERMANN F. 1955–1957 – Prace stratygraficzne – Flora karbonu Sudetów w rejonie Wa³brzycha. Arch. Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Pañstw. Inst. Geol.-PIB we Wroc³awiu, nr 4522/24, s. 14, 1 szkic.
ZIMMERMANN F. 1956a – Sprawozdanie roczne. Jahresbericht für 1955. Flora karboñska Sudetów w rejonie Wa³brzycha i Nowej Rudy. Arch. Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Pañstw. Inst. Geol. - PIB we Wroc³awiu, nr 4522/143, s. 11, za³. 2.
ZIMMERMANN F. 1956b – Paleobotaniczne zapiski z dolnoœl¹skiego karbonu. Flora towarzysz¹ca morskiej fanie kulmowej na obszarze Pta-siej Góry ko³o Wa³brzycha. (t³um. z niem. Raniecka-Bobrowska). Biul. Inst. Geol., 98: 125–180.
ZIMMERMANN F. 1958 – Die floristischen Beziehungen zwischen Kulm und Namur im Waldenburger Karbon und Beurteilung der Diskor-danz zwischen ihnen. Kwart. Geol., 2, (3): 592–607.
ZIMMERMANN F. 1960 – Paläobotanische Mitteilungen aus den nie-derschlesischen Karbon (II). Zur Kenntnis der Pteridospermen. Biul. Inst. Geol., 151: 71–98.
ZIMMERMANN F. 1962 – Przewodnik do oznaczania najwa¿niejszych roœlin karbonu Dolnego Œl¹ska. Z badañ geologicznych na Dolnym Œl¹sku. Biul. Inst. Geol., 170.
¯AKOWA H. 1956a – Fauna kulmowa z Witkowa na Dolnym Œl¹sku. Z Badañ Geol. na Dolnym Œl¹sku: 5–71.
¯AKOWA H. 1956b – Fauna kulmowa z Marciszowa na Dolnym Œl¹sku. Z Badañ Geol. na Dolnym Œl¹sku: 77–119.
Praca wp³ynê³a do redakcji 9.01.2019 r. Akceptowano do druku 13.02.2019 r.
