Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów uczestniczących w dwóch programach profilaktycznych

Maria Łukawska

Zmiany w zachowaniu społecznym

uczniów uczestniczących w dwóch

programach profilaktycznych

Nauczyciel i Szkoła 3-4 (28-29), 118-133

2005

Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów

uczestniczących w dwóch programach

profilaktycznych

W stęp

Jednym z zasadniczych dążeń szkoły jest kształtowanie u dzieci zachowań, które są społecznie akceptowane i nie odbiegają od powszechnie przyjętych norm prawnych, obyczajowych, społecznych, czy zdrowotnych. We współczesnej szkole pojawia się jednak mnóstwo zagrożeń, które stają na drodze do kształtowania tych zachowań. Zadaniem szkoły jest wyjść naprzeciw pojawiającym się trudnościom i zagrożeniom poprzez prowadzenie działań profilaktycznych zapobiegających narastającym nie­ bezpieczeństwom. Ponadto zadaniem szkoły jest stworzenie odpowiedniego, zinte­ growanego z programem profilaktyki, kontekstu wychowawczego, który polega m.in. na promowaniu' krytycznego, odpowiedzialnego kontaktu wychowawców z otaczającą ich rzeczywistością.1

Nie należy zapominać o przyglądaniu się negatywnym, destrukcyjnym efektom działań profilaktycznych, które m ogą wynikać z niewłaściwego prow adzenia pro­ gramów. J. Szymańska2, omawiając szkodliwe efekty bezpośrednich działań pro­ filaktycznych, koncentruje się na następujących zagadnieniach:

informacje szkodliwe dla zdrowia - wiedza podaw ana odbiorcom bez uw zglę­ dniania ich możliwości poznawczych, kontekstu społecznego i bez przew idy­ w ania efektów, jakie może wywołać.

raniące gry i ćw iczenia - stosow anie nieadekw atnych form i m etod pracy na zajęciach .

niew łaściw y trening asertyw ności - zajęcia niedostosow ane do m ożliw ości rozw ojow ych odbiorców.

nieadekw atna do problem ów i potrzeb rozw ojow ych odbiorców edukacja seksualna.

Profilaktyka powinna być procesem, który wspiera rozwój zdrow ia poprzez umożliwienie ludziom prowadzenia subiektywnie satysfakcjonującego i społe­

Maria Łukawska

1 M. Dzicwiccki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Jedność, Kielce 2000, s. 171.

1 J. Szymańska, Programy profilatycznc. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaklyki, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2002.

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów ..

119

cznie wartościowego życia, a zarazem powinna wskazywać na wiarę w odwracalność zmian i procesów, które zdecydowały o uznaniu, że zachow ania jednostki, bądź grupy są wadliwe.

W procesie działań profilaktycznych niepożądane zachow ania ustępują, a na ich m iejsce tw orzą się nowe wartościow e społecznie, w yzw alające pozytyw ne nastaw ienia poznaw cze i m otyw acyjne, dające zadow olenie jednostce. Ważny je st sposób prow adzenia zajęć przez pedagoga, jeg o przekonanie do podjętych działań oraz pow inność, ja k ą odgryw a w całym procesie profilaktycznym .

„O bserw ow any w ostatnich latach w zrost patologii we w szystkich obszarach życia człow ieka w ym usza w ręcz podejm ow anie działań, które osobom zdrow ym pozw olą podtrzym ać funkcjonalność, osobom z pierwszym i przejaw am i trudności p om ogą obronić się przed rozw ojem dysfunkcji i pow rócić do zdrow ia, a osobom z rozw iniętą patologią stw orzą m ożliw ość poddania się terapii i rehabilitacji. W tym kontekście prow adzone działania profilaktyczne m ożem y zróżnicować na:

pierw szorzędow e - kierow ane do ludzi zdrow ych i w spom agające praw i­ dłow e procesy rozw oju psychospołecznego,

drugorzędow e (tzw. w czesna interw encja) - kierow ane do ludzi, u których pojaw iają się pierw sze przejaw y zaburzeń,

trzeciorzędow e - kierow ane do ludzi, u których w ystępuje ju ż zdiagnozo- wana patologia i którzy po procesie terapeutycznym potrzebują w sparcia w pow rocie do osobow o satysfakcjonującego i społecznie użytecznego stylu życia.”3

Prowadzone działania profilaktyczne w zbogacają wiedzę i świadom ość ucze­ stników, um ożliw iają im korzystanie z pomocy, w celu nabywania zdolności do skutecznego radzenia sobie z problemami życiowymi, aby w ten sposób efektywnie zapobiegać problem om psychicznym, emocjonalnym, czy społecznym, coraz czę­ ściej pojawiającym się we w spółczesnym świecie.

Programy edukacyjne opicrająsię na założeniu, że ludzie w swoim działaniu kieru­ j ą się zaspakajaniem takich potrzeb, jak: miłość, bezpieczeństwo, przynależność, czy poczucie własnej tożsamości. Zaspokajanie tych potrzeb dokonuje się za pomocą takich działań, które umożliwiają podnoszenie poczucia własnej wartości. Obserwu­ je się, że osoby, które m ają trudności w podejmowaniu decyzji, rozwiązywaniu pro­ blemów i porozumiewaniu się z innymi ludźmi, z reguły m ają również trudności z zaspokajaniem swoich potrzeb w sposób konstruktywny dla nich samych i dla społeczeństwa. Dopóki deficyty tc nie zostanąusunięte, dopóty osoby takie zaspokajają Swoje potrzeby w sposób dewiacyjny. Programy edukacyjne realizowane są w szkołach, domach kultury, kościołach, zakładach pracy. W ich ramach mieszczą się

1 Z. Gaś, Psychprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Wyd. UMCS Lublin 1998* s. 7.

120

Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005 działania uczące i rozwijające takie umiejętności, jak: podejmowanie decyzji, radzenie sobie ze stresem, rozwiązywanie problemów, porozumiewanie się interpersonalne, czy wzbudzanie działań umotywowanych. Ważnym elementem tych programów jest uwzględnianie przygotowania zawodowego i planowania kariery zawodowej oraz korzystania z aktywności rodziców.

Do program ów profilaktycznych najczęściej stosow anych w szkole n ależą program y edukacyjne. Jednym z najbardziej popularnych je s t program profila­ ktyczny „Spójrz inaczej” A. Kołodziejczyka.

Postanow iłam dokonać próby spraw dzenia efektywności dw óch program ów edukacyjnych, am ianow icie: program u profilaktycznego „Spójrzinaczej” A. K oło­ dziejczyka i autorskiego program u „Zabaw a kluczem do nauki i odpoczynku” , w ykorzystującego ćw iczenia zaw arte w książce „N iezw ykła sztuka uczenia się” Z. B artkow icza i E. H offm an oraz program ie profilaktycznym „Jak żyć z ludźm i”, opracow anego przez zespół d/s program ów profilaktyki uzależnień, którego koordynatorem był R. Ballard.

Opis weryfikowany p rog ram ó w profilaktycznych

Edukacyjny program profilaktyczny A. K ołodziejczyka je s t adaptacją dw óch am erykańskich program ów profilaktycznych o nazw ie „Substance Education” , realizow anych w szkołach w A lbany (stan N owy Jork) i D ade (stan Floryda). Polskie w ersje scenariuszy zajęć z uczniam i klas I-III zostały opracow ane i zweryfikowane przez zespół pedagogów, socjologów i psychologów w ram ach eksperym entu pedagogicznego przeprowadzonego w latach 1987-1990 w szko­ łach w Starachowicach. Pracam i zespołu kierował Andrzej K ołodziejczyk4. Program został opublikow any kilkanaście lat temu, w ostatnich latach dokonano jego modyfikacji.

Zadania aktualnie konstruowanych programów profilaktycznych w ynikają z po­ trzeb konkretnych środowisk, zgodne są z treściami ścieżki edukacyjnej „Edukacja

prozdrow otna" zatwierdzonej przez MEN oraz podejm ują problematykę zaw artą

w p o d s ta w a c h program owych obowiązkowych przedm iotów ogólnokształcących” . Programy te nierzadko uwzględniają włączanie rodziców do ich realizacji, zaw ierają dokładnie opracowane scenariusze zajęć i trafnie dobrane załączniki ułatwiające pracę prowadzącemu, oferują zabawy prowadzone metodami aktywizującymi.

M etody takie rozum iem y jak o wskazówki, sposoby działania, które pom ogą uczniom:

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów

121

• pogłębić zainteresow anie w spólną sprawą,

• przysw oić bez trudu n ow ą wiedzę, • rozw inąć w łasne pom ysły i idee, • kom unikow ać się,

• dyskutow ać i spierać się na różne tematy, • podjąć działania na rzecz własnej szkoły5

Program profilaktyczny „Spójrz inaczej”A. K ołodziejczyka uczy: postrzegania siebie i zrozum ienia sw oich uczuć,

um iejętności bycia w grupie, rozw iązyw ania problemów,

dbania o zdrow ie (uw zględnia tem atykę uzależnień).

Zasadniczym celem programu jest kształtowanie osobowości dziecka i w spiera­ nie jego rozwoju - zarówno poprzez proponowane treści programowe, ja k również osobisty kontakt nauczycieli z dziećmi. Chodzi tutaj o taki wpływ na dziecko, aby radziło sobie lepiej, bez nadmiernego napięcia z rozw iązyw aniem problemów, umiało współżyć z innymi i potrafiło w trudnych sytuacjach znajdować oparcie w samym sobie. Innymi ważnymi celami w program ie są: dostarczenie dzieciom wiedzy o środkach uzależniających, systemach wartości, wpływ ach społecznych, uczenie rozwiązyw ania problemów i konfliktów, uczenie umiejętności życiowych, oferowanie alternatywnych form spędzania w olnego czasu.

Ć w iczenia w ram ach bloku „Pozytyw ny obraz sam ego siebie” uczą rozpozna­ w ania w łasnych i cudzych uczuć, w yrażania ich, dostrzegania sw oich mocnych stron, w idzenia różnic i podobieństw między ludźm i, sam ooceny, a przede w szy­ stkim popraw iania obrazu sam ego siebie.

Program uczy, ja k wyrażać, rozpoznawać i okazywać uczucia bez robienia szkody sobie i innym. Zadaniem nauczyciela jest okazywanie akceptacji wielu zachow a­ niom i cechom dziecka. Taka postawa powoduje, że dziecko uczy się akceptować i lubić sam ego siebie, a także budować poczucie własnej wartości i obrazu otacza­ jącego świata. N ie odczuw a lęku przed nowymi sytuacjami lecz ciekawość i chęć do coraz szerszego poznaw ania otoczenia, co ułatwia jego rozwój i przyspiesza drogę do sam odzielności. Umiejętność skutecznego porozum iew ania się pozwala uczniom wpływ ać na swoje życie i otoczenie, decyduje o relacjach z rówieśnikami, rodzicami i innym i dorosłymi, pom aga w znalezieniu konstruktywnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach stresowych, a w rezultacie zapobiega sięganiu po szkodliwe substancje.

Blok tem atyczny „U m iejętność rozw iązyw ania problem ów i podejm ow ania decyzji” m a nauczyć dzieci rozstrzygania problem ów i podejm ow ania odpow ie­ dzialnych decyzji. N a ćw iczeniach dzieci analizują przyczyny pow staw ania

122

Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005 konfliktów i poszukują sposobów ich rozw iązyw ania. D ow iadują się, że ludzie m ają praw o do błędów w ynikających z różnicy zainteresow ań czy poglądów i że konflikty są zjaw iskiem naturalnym w kontaktach m iędzy ludźm i. W takich sytuacjach szczególnie w ażne je st zdaw anie sobie spraw y z istniejących rozbie­ żności i um iejętność ich zaakceptow ania. D zieci uczą się konstruktyw nego rozw iązyw ania problem ów , negocjow ania, przepraszania i przebaczania. Celem ćw iczeń je st popraw a sam opoczucia fizycznego i psychicznego, a także nauka troszczenia się o siebie.

Ć w iczenia w ram ach bloku „D banie o zdrow ie” m ają rozw ijać św iadom ość w łasnego ciała i pom óc dzieciom w wyborze zdrow ego stylu życia. Proponow ane w program ie zajęcia d ają uczniom okazję do zastanow ienia się nad codziennym i naw ykam i korzystnym i i niekorzystnym i dla ich zdrow ia i zrozum ienie, że oni sami są w znacznym stopniu odpow iedzialni za w łasne zdrow ie. W bloku tym proponow ane są rów nież zajęcia, dzięki którym dzieci m ogą dow iedzieć się, ja k na rów nowagę organizm u w pływ ają środki uzależniające: nikotyna, alkohol, narkotyki. O m aw iany cykl m a dostarczyć inform acji o substancjach szkodliw ych dla zdrow ia oraz zaproponow ać takie w zorce postępow ania, w k tó ­ rych nie ma m iejsca na alkohol, papierosy i narkotyki. Szczególnie w ażne jest tu podaw anie rzetelnych inform acji o składzie, skutkach działania tych środków na nasz organizm , o społecznych, psychicznych, fizycznych konsekw encjach ich stosow ania, a także przebiegu procesu uzależnienia i sposobu szukania pomocy. Jednak sam a inform acja o szkodliw ości tych substancji nie w ystarcza. Musi tow arzyszyć ternu stworzenie okazji do doskonalenia zachow ań społecznych. W tym celu program przew iduje stosow anie technik aktyw nych, takich jak: dyskusja, psychodram a, w ywiady odw oływ ane do w łasnych dośw iadczeń itp.

A utorski program profilaktyczny „Zabaw a kluczem do nauki i odpoczynku” oparty został na założeniu dotyczącym potrzeb indyw idualnych jednostki, a m ianow icie na dostrzeganiu przez dzieci swoich m ocnych stron, pobudzaniu ich do podw yższania własnej wartości i budow ania w iary w e w łasne siły, pokazaniu im sposobów rozpoznaw ania i w yrażania uczuć, kształtow aniu pozytyw nego obrazu siebie, w zajem nej integracji grupy oraz jakże w ażnem u zagadnieniu rozw i­ jan ia um iejętności skutecznego porozum iew ania i relaksow ania się. N abycie pow yższych um iejętności w trakcie oddziały w ania program u jest niezw ykle w ażne dla młodego człow ieka w kraczającego w życie społeczne. O m aw iany program zaw iera ćw iczenia relaksacyjne, stanow iące isto tn ąjeg o część i będące w ażnym lecz rzadko spotykanym w innych program ach profilaktycznych elem entem edukacyjnym . Tytuł program u oznacza, że poznaw anie siebie i innych, będzie odbyw ać się poprzez zabawę, która nierozerw alnie w iąże się z przyjem nością.

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów ..

123

1. D ostarczenia uczestnikom w iedzy dotyczącej różnych sposobów poro­

zum iew ania się, nauczenie ich praw idłow ego w yrażania sw oich uczuć, w ykształcenie u nich um iejętności skutecznego relaksow ania się, pobu­ dzenie ich do działania i współpracy, tw orzenie praw idłowej atm osfery sprzyjającej w zajem nym kontaktom.

2. Stw orzenie uczestnikom warunków do praw idłow ego funkcjonow ania w grupie i poza nią.

3. W zbudzanie m otyw acji do spraw dzania się w działaniu.

4. Rozwijanie społecznie akceptowanych postaw z w ykorzystaniem w iado­ mości i umiejętności uzyskanych na zajęciach i własnych doświadczeń. Prezentow any program skonstruow any został z m yślą o uczniach klas trzecich. Sądzę jednak, że z pow odzeniem m ógłby być prow adzony w klasach starszych szkoły podstaw ow ej. Składa się on z trzech bloków tem atycznych.

Ć w iczenia relaksacyjne w ram ach bloku „W yluzuj się” uczą właściw ego i sku­ tecznego relaksow ania, czyli zm niejszania stanu napięcia som atycznego oraz uśw iadam iają uczestnikow i, że do takiego w łaśnie relaksow ania niezbędne są określone um iejętności i w iedza. Zdobycie tych um iejętności pozw ala lepiej zrozum ieć, które z proponow anych ćw iczeń przynoszą odprężenie psychiczne i fizyczne, a zdobyta w iedza na tem at tych ćw iczeń um ożliw ia praw idłow e ich stosow anie. W program ie um iejscow iono m etodę relaksu stopniow ego E. Jacobsona, która oparta je st na rozluźnianiu kolejnych grup m ięśni, dzięki czem u osiąga się stan pełnego rozluźnienia. Ćw iczący zajm uje w ygodną pozycję leżącą bądź siedzącą, a następnie w ykonuje według instrukcji prow adzącego, kilkusekundow e napinanie, a potem rozluźnianie poszczególnych m ięśni: rąk, nóg, brzucha, klatki piersiow ej, głowy, szyi, twarzy.

N auczenie się odczuw ania, zauw ażania wrażeń napięcia w łasnych m ięśni sta­ nowi podstaw ę uczenia się relaksacji.6

O panowanie sztuki relaksacji przynosi korzyści dotyczące przyw racania kontroli nad aktyw nością neurom ięśniow ą i popraw ą funkcjonow ania pozna­ wczego, ja k rów nież um ożliw ia rozpoznaw anie nadm iernego napięcia i jego rozładow yw anie.

Blok tem atyczny „U śm iechnij się do siebie”_ma nauczyć dzieci popraw ienia obrazu sam ego siebie. Sam oocena zw iązana je st z poczuciem w artości własnej osoby. Zależy ona nie tylko od oceny tych, na których nam zależy, ale przede w szystkim od własnej oceny w yglądu, działania, zdolności. W łaściw a sam oocena je st podstaw ow ym w arunkiem skutecznego działania. Człow iek o w ysokim

ft E. Jacobson: You Must RclaX, a practical method o f reducing the strains o f modem living, Me Graw-HiH Book Company, New York, Toronto 1948, s.63.

124

Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005 poczuciu własnej w artości podejm uje w łaściw e decyzje i sensow nie zachow uje się w sytuacjach konfliktowych. N a szacunek do sam ego siebie m ają w pływ inform acje zw rotne, jak ie otrzym ujem y od innych, i dlatego ciepła, pozytyw na atm osfera w grupie pom oże szacunek ten wzmocnić. Ć w iczenia zaw arte w tym rozdziale m ają pom óc w rozw ijaniu sam ośw iadom ości i um iejętności staw iania celów oraz pobudzaniu wrażliwości na sprawy innych ludzi.

K ształtow aniepozytyw nych relacji z innym i to głów ny cel ćw iczeń zaw artych w ram ach bloku „O dkryj swój najlepszy sposób porozum iew ania się” . Proponow ani ćw iczenia m ają pom óc dziecku zrozum ienie istoty słow nego i bezsłow nego przesyłania informacji i przyczynić się do w łaściw ego ukształtow ania relacji m iędzy ludźmi. U m iejętność porozum iew ania się określają stosunki między ludźmi i w pływ ają one na poczucie własnej wartości. Brak takich um iejętności m oże prow adzić do sam otności i poczucia bezsilności, niezadow olenia z pracy i rozczarow ań w życiu osobistym . Zajęcia opisane w tym rozdziale m ająza zadanie w yćw iczyć w uczestnikach um iejętności kom unikacyjne, które um ożliw iają im nabycie pew ności siebie. O tw arta kom unikacja w zm acnia relacje między ludźmi.

N iezależnie od rodzaju program ów i działań, w szystkie one posiadają szereg cech wspólnych. E. T. Duffy w skazuje na kilka podstaw ow ych. N ależą do nich m iędzy innymi:

• A ktyw ność - działania profilaktyczne nie m ają charakteru reaktyw nego, albow iem pojaw iają się zanim jeszcze w ystąpiły zaburzenia. Reaktyw ne są natom iast działania terapeutyczne, które z kolei są w ynikiem zaistnienia zaburzeń. Profilaktyka w yprzedza więc problemy, zaś terapia je s t ich konse­ kwencją.

• U kierunkow anie na potrzeby - działania profilaktyczne ukierunkow ane są na zaspakajanie ludzkich potrzeb; potrzeby zachow ania w łasnego życia, uzyskiw ania w sparcia, m iłości, odnajdyw ania w łasnej tożsam ości i sam ore­ alizacji. Tym sam ym , przez zaspokojenie tych potrzeb zapobiega się w ystępow aniu problem ów zdrow otnych i socjalnych.

• N iskie koszty działania - bardzo w ażnym elem entem jest to, że działania profilaktyczne sąznacznie tańsze niż działania terapeutyczne i rehabilitacyjne. W ynika to z dwóch podstaw ow ych powodów. Po pierw sze - program y profilaktyczne ukierunkow ane są z reguły na grupy ludzi, gdy tym czasem program y terapeutyczno-rehabilitacyjne m uszą mieć charakter jednostkow y (zindyw idualizow any). I po drugie - przy sprawnej profilaktyce znacznie ograniczane są rozm iary patologii, a tym sam ym koszty społeczne zachow ań dew iacyjnych są znacznie niższe.7

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów

125

Czas trw ania terapii przew idzianej w program ach był taki sam. Program y zre­ alizowano podczas 18 spotkań 60-m inutowych.

Przedstaw iane program y składają się z trzech działów tem atycznych treściow o podobnych. Blok tem atyczny pod nazwą: „Pozytyw ny obraz sam ego siebie”, zaw arty w Edukacyjnym Program ie Profilaktycznym treściow o zbliżony jest do bloku „Uśmiechnij się do siebie”, znajdującego się w program ie „Zabaw a kluczem do nauki i odpoczynku”. Zbieżne są rów nież pozostałe bloki tem atyczne, a m ianowicie: „U m iejętnośćrozw iązyw aniaproblem ów ” z „Odkryj swój najlepszy sposób porozum iew ania się” oraz „D banie o własne zdrow ie” z „W yluzuj się” .

W program ach podany je st sposób prow adzenia ćw iczeń i pokazane są przy­ kłady technik nauczania. A. K ołodziejczyk daje prow adzącem u sw obodę w yboru techniki i odpow iedniego dostosow ania jej do cclów konkretnego ćw iczenia. W ym ienia on m.in. takie techniki jak: krąg uczuć, rysunki, piosenki, psychodram y, przedstaw ienia kukiełkowe, dyskusje w klasie, burza mózgów, rozw iązyw anie konfliktów, uzupełnianie zdań, krótkie opow iadania, gry i zabawy, praca w m a­ łych grupach, ocena zajęć.

W program ie „Zabawa kluczem do nauki i odpoczynku” w yszczególnione są konkretne techniki dostosowane do podanych ćwiczeń. O pracowane scenariusze zajęć um ożliw iają prowadzącemu skupienie się nad przygotowaniem niezbędnych pom ocy do ćw iczeń, których proj ekty graficzne zamieszczone sąw aneksie program u. Zatem przygotowanie prowadzącego polega na skrupulatnym przeczytaniu, prze­ analizowaniu, wyuczeniu się bądź przetworzeniu podanych informacji w celu ich wykorzystania podczas zajęć, a nie na rozważaniu, co należałoby powiedzieć w danym m om encie zajęć i jak postąpić, aby uzyskać oczekiwane efekty. O mawiany program bazuje na założeniach pedagogiki zabawy. Ćwiczenia zaprezentowane w programie opierają się na zabawie, przebiegającej się w sposób spontaniczny, przyczyniającej się do rozwijania wyobraźni, pomysłowości, wrażliwości. W ażną rolę w program ie odgrywa osoba prowadząca. Jest ona czynnym uczestnikiem zajęć, poprzez to zachęca dzieci do aktywnego działania i współpracy. W programie A. K ołodziejczyka osoba prowadząca czuwa nad prawidłowym przebiegiem zajęć, nie biorąc w nich czynnego udziału.

Ćwiczenia prezentowane w programie A. Kołodziejczyka m ają charakter eduka­ cyjny. Poznawanie treści odbywa się poprzez odgrywanie scenek dram owych, bądź wykonywanie prac plastycznych. A. Kołodziejczyk proponuje ponadto wspieranie prowadzącego przez osoby kompetentne w danej dziedzinie, np. podczas realizacji tematu „Jak używać lekarstw?”sugeruje zaproszenie lekarza bądź higienistki szkolnej. Program autorski nie przewiduje tego typu zajęć.

O m aw iane program y profilaktyczne prezentują podobnie ukierunkow ane cele, a m ianow icie dostarczają uczestnikom w iedzy dotyczącej różnych sposobów porozum iew ania się, stw arzają w arunki do praw idłowego funkcjonow ania,

126 Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005 w zbudzają m otyw ację do działania.. Różnicę w prezentow anych program ach profilaktycznych stanowi zagadnienie dbałości o własne zdrowie. A utorski pro­ gram profilaktyczny dostarcza dzieciom w iedzy na tem at sposobów skuteczne­ go relaksow ania się, a w program ie K ołodziejczyka zagadnienie dbałości o zdrow ie, rozum iane je s t w sensie bezpiecznego stosow ania lekarstw , program uczy, ja k rozpoznaw ać produkty potrzebne człowiekowi dla utrzym ania zdrow ia fizycznego oraz ja k skutecznie przeciw staw iać się zagrożeniom w ynikającym z u żyw ania i nadużyw ania środków odurzających.

Pod opisam i spotkań znajdują się uw agi dotyczące ćw iczeń oraz propozycje pytań podsum ow ujące zajęcia, które um ożliw iają prow adzącem u uzyskanie informacji zwrotnych.

B ad an ia własne

Badania m iały charakter eksperym entalny, obejm owały one trzy grupy, z których dw ie stanow iły grupy eksperym entalne, a jedna grupę kontrolną. U czestnikam i program ów byli uczniow ie czterech klas trzecich. O gółem przebadano 76 osób, w tym 33 dziew czyny i 43 chłopców. W szystkie klasy liczyły po 19 osób: w grupie E l było 6 dziew cząt i 13 chłopców, w grupie E2 było 9 dziew cząt i 10 chłopców. G rupa К liczyła: 18 dziew czynek i 20 chłopców. Były to typow e, loso­ wo dobrane klasy z jednej ze szkół podstaw ow ych w Tarnobrzegu.

P rogram y prow adzone były przez autorkę tej publikacji.

Zarówno autorski program profilaktyczny „Zabawa kluczem do nauki i odpo­ czynku”, prowadzony w grupie E 1, ja k też edukacyjny program profilaktyczny „Spójrz inaczej” A. Kołodziejczyka, prowadzony w grupie E 2 obejm ował 18 spotkań 60-m inutowych przeprowadzonych w ciągu 4 miesięcy nauki, jeden raz w tygodniu.

Badania początkow e przeprowadzono na trzy tygodnie przed w prow adzeniem program ów (we wrześniu 2002r.), a końcow e bezpośrednio po ich zakończeniu, w grupie E l (w styczniu 2003r.) i grupie E2 (w lutym 2003r.), za pom ocą następujących narzędzi:

1) K westionariusza Zachowania się D ziecka w Szkole opracowanego przez J.Rembowskiego. Jest to narzędzie obserwacyjne badające przystosowanie społeczne uczniów, przez ukazanie stopnia nasilenia pozytywnych i negaty­ wnych cech jakim i są: życzliwość, taktowne zachowanie, nerwowość, zawziętość. Obserwacji badanych grup dokonywali w ychowaw cy klas. Każdy z nich otrzym ywał arkusz kwestionariusza, na któiym oceniał zacho­ wania poszczególnych uczniów w skali: „1” - „wcale niezgodne” do „4” - „bardzo zgodne”. Pom iar dokonany przy pom ocy kwestionariusza ukazuje

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów

127

istotne różnice w zakresie cechy, ja k ą jest w zrastająca życzliwość w klasie eksperym entalnej.

2) Arkusza Zachowania się Ucznia opracowanego przez B. Markowską. Jest to narzędzie obserwacyjne służące do charakterystyki osobowości dziecka i do oceny jego przystosowania do grupy i wymagań szkoły, przez ukazanie stopnia nasilenia pozytywnych i negatywnych czynników jakim i są: motywacja do nauki, zachowanie się antyspołeczne, przyhamowanie, uspołecznienie, zainteresowania seksualne. Obserwacji badanych grup dokonywali wychowawcy klas. Każdy z nich otrzymał arkusz, na którym oceniał zachowanie poszczególnych uczniów w skali: „1” - „nigdy”, „5” - „zawsze” .

3) Scheduły obserwacyjnej skonstruowanej na potrzeby niniejszych badań. Zawiera ona 13 opisów określających pozytyw ne zachow ania społeczne i 9 charakteryzujących negatywne zachowania: zarówno agresję fizyczną, ja k i słowną. Przy użyciu tego narzędzia ustalono u ilu osób wystąpiło zachowanie agresywne oraz które z proponowanych w schedule zachowań były najbardziej popularne. Obserwacje prowadzone były w ciągu jednego tygodnia nauki w czasie lekcji i przerw.

4) Techniki nom inacyjnej rów nież skonstruow anej na potrzeby niniejszych badań um ożliw iającej spraw dzenie, ja k badani uczniow ie są oceniani przez zespół klasowy w zakresie różnych zachow ań społecznych, m.in.: czy szybko się denerw ują, czy w yśm iew ają się z kolegów, czy chętnie pom agają innym , czy w ierzą w siebie i sw oje m ożliwości. O m aw iana technika nom inacyjna zaprezentow ana została w w ersji skalowanej. O dzw ierciedla ona postawy okazyw ane przez każdego uczestnika badanej grupy w obec poszczególnych pozostałych jej członków. U czniow ie otrzym ują listę nazw isk koleżanek i kolegów z klasy i określają swój stosunek do nich oraz nasilenie poszcze­ gólnych cech, korzystając z 5-stopniowej skali w następujący sposób; „1” - „zdecydow anie nie” do „5” - „zdecydow anie tak” .

Wyniki

Za w skaźnik skuteczności w eryfikow anych program ów profilaktycznych przy­ jęto zm iany w nasileniu zachow ań konfliktowych i relacji społecznych, w jakie

angażow ali się badani uczniowie.

A naliza w yników badań pozw oliła na następujące spostrzeżenia:

1. Pomiary w ykonane przy pomocy Kwestionariusza Zachowania się Dziecka w Szkole (patrz: tabela 1). wykazały, że spośród czterech skal, zmiany zaszły w sferach: „życzliw ość” i „nerw owość”, a zanotowano je w obu grupach

128

Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005 E. W pomiarze w yjściowym wszystkie badane grupy w zakresie czynnika „życzliwość” były niemal identyczne, w pozostałych sferach natom iast różniły się. G rupa E l miała najniższe wyniki wyjściowe w sferze „taktowne zacho­ w anie” i przejawiała więcej problemów w zakresie czynnika „zaw ziętość” niż w szystkie pozostałe grupy. W wynikach wyjściowych w grupie kontrolnej zanotowano mniej nerwowości i wykazała ona więcej „taktownego zachow ania” niż zaobserwowano to w grupie E l. W grupach E ujawniło się zatem więcej problemów, jeżeli chodzi o zachowanie. W grupie К w zakresie wszystkich czynników nie zaobserwowano zmian. W grupach E zanotowano widoczny w zrost zachow ań negatywnych, przejawiających się w sferze „nerw owość” . Nie m ożna jednak traktować, że wzrost nerwowości je st wynikiem udziału dzieci w programach, może on wynikać z szeregu innych czynników, jakie w tym czasie mogły oddziaływać na dzieci.

2. Duże zmiany zaobserwowano analizując wyniki ujawnione za pomocą Arku­ sza Zachowania się Ucznia (patrz: tabela 2). Pomiary początkowe we wszystkich grupach były zbliżone. Spośród pięciu skal istotne zmiany zanotowano w czterech, a mianowicie:,rachow anie antyspołeczne”, „przyhamowanie”, „uspołecznienie”, „motywacja do nauki” i dotyczyły one drugiej grupy E. Korzystnie w wyżej wymienionych sferach wypadła również pierwsza grupa E, jednak poprawa wyników w tych sferach nie była tak wysoka jak w grupie E2. Zauważono skute­ czność programu w zakresie zachowań społecznie akceptowanych w szkole. Przeprowadzona terapia zapobiegła nasilaniu się zachowań antyspołecznych, w grupie E l і E2 zanotowano istotne zmiany w zakresie tego czynnika. W grupie E2 korzystne zmiany dotyczyły również stosunku do nauki, znacznie zmniejszyło się również przyhamowanie. W grupie К zaobserwowano wzrost przyhamowania i pogłębienie się problemów społecznych. W yniki uzyskane przy pom ocy A rkusza Zachow ania się Ucznia wskazują, że lepsze korzyści przyniósł program A. K ołodziejczyka. W grupie dzieci nie uczestniczącej w program ie nie zauw ażono dużej poprawy.

3. Badania w ykonane przy pom ocy Scheduły obserwacyjnej dostarczyły nastę­ pujących inform acji o przebadanych grupach: w pom iarze w yjściow ym grupy różniły się. W grupie E l i w grupie К obserwuje się spadek zachow ań agresywnych. We w szystkich badanych grupach nastąpiło pogorszenie o około 7% dotyczące zachow ań prospołecznych. W grupie E2 nastąpił w zrost zachow ań agresyw nych z 5,7% do 7,8%. W grupie E l u 21% osób obserwuje się popraw ę zachow ań prospołecznych, u 10,5 % badanych zaś obniżenie się zachow ań agresywnych. W grupie К korzystne zmiany dotyczyły zachow ań agresywnych. W żadnej z badanych grup nie w ystąpiły zachow ania: „opluł kogoś” , „pom ógł kom uś zaw iązać buty” , „pom ógł kom uś spakow ać książki” . Jest to zjaw isko ciekawe, dlatego że w w iększości klas na

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów

129

co dzień obserwuje się tego rodzaju zachow ania. Do najbardziej popularnych zachow ań zaobserw ow anych w e w szystkich grupach należały: „poskarżył na kogoś” , „w yszedł bez pozw olenia z ław ki”, „w yśm iew ał się z kogoś” , „użył zw rotów grzecznościow ych”, „pożyczył kom uś swoje przybory” . Zatem rodzi się pytanie: Czy proponow ana scheduła obserw acyjna ukazała m ia­ rodajne w yniki zachow ań, czy też były one czystym przypadkiem zachow ań dzieci w ciągu tygodnia oraz czy był to w ystarczający czas na prześledzenie zachow ań antyspołecznych i prospołecznych w grupie?

4. Wyniki uzyskane przy użyciu Techniki nominacyjnej (patrz: tabela 3) ujawniają, że we w szystkich badanych grupach popraw iła się w zajem na akceptacja. M ożna uznać, że w grupach E nastąpiły pozytywne zm iany we wzajem nych postawach uczniów. Istotne i negatywne zmiany zaobserwow ano w grupie El w zakresie oceny zachow ania - „szybko się denerw uje”, co potwierdziły wyniki badań prowadzone przy użyciu Kwestionariusza Zachowania się Dziecka w Szkole. W grupie E2 znacznie zm alała liczba negatywnych zachowań w zakresie kryterium: „szybko się denerw uje”, „łatwo go zranić słowem ”, „wyśm iewa się z kolegów ” . W grupie К we w szystkich czynnikach zmiany były minimalne z tendencją negatywną, najbardziej ujaw niły się w sferach „chętnie pom aga innym”, „można z nim porozm awiać o swoich kłopotach”, „szybko się denerw uje”, „wyśmiewa się z kolegów ” . Badania dowiodły, że program miał pozytywny wpływ na rozwój praw idłowych interakcji i poprawił stosunki panujące w klasie. Jedynym zauważalnym mankam entem jest wzrastająca nerw owość u dzieci.

Wnioski

Przeprow adzone badania dostarczyły w stępnych danych na tem at w pływ u program ów profilaktycznych na zm iany w funkcjonow aniu społecznym uczniów. Zgodnie z oczekiw aniem pow yższe program y przyniosły spodziew ane efekty, gdyż w grupach E zanotow ano spadek zachow ań agresyw nych, w zrost życzliwości w stosunku do rów ieśników i nauczycieli, postępy w akceptacji innych i siebie, gotow ość do bycia m ądrzejszym , bardziej łubianym oraz pozytyw ne nastaw ienie do rodziców i dążenie do lepszego kontaktu z nimi.

Zaskakujący jest fakt, że w grupach E zanotowano wzrost nerwowości, w grupach kontrolnych natom iast zauważono niewielki spadek nerwowości. M ożna zadać so­ bie pytanie: czy oddziaływ anieprogram ów mogło mieć w pływ naw zrostncrw ow ości u dzieci, czy było ono tylko przypadkowe? Chcąc odpowiedzieć na zadane pytanie należałoby dokonać ponownej weryfikacji skuteczności omaw ianych programów, a badania ukierunkować na sprawdzenie poziom u nerwowości; czy też należałoby uznać, że opisy zachowań zawarte w kwestionariuszu w skazują na nerwowość nic

130 Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005 w sensie zaburzeń czynnościowych, ale w sensie braku cierpliwości i szacunku do innych. W celu lepszego w yjaśnienia pow yższego problemu przytoczę niektóre opisy zachowań charakteryzujące sferę nerwowości, a mianowicie: niecierpliwie czeka swojej kolejki, nie otwiera innym drzwi i stara się stać w przejściu, niechętnie mówi „dziękuję” i nie okazuje szacunku.

O m aw iane program y przyniosły pozytyw ne zm iany w zakresie zachow ania i funkcjonow ania społecznego dzieci. U zyskane w yniki badań św iadczą, że korzystniej w ypadł program A. K ołodziejczyka. Przyniósł on lepsze rezultaty przejaw iające się w ysoką m otyw acją do nauki, o czym św iadczy duża aktyw ność intelektualna, sam odzielność, sam okrytycyzm oraz zw iększona koncentracja u dzieci. Ponadto dzieci stały się bardziej uczynne, tolerancyjne i opiekuńcze oraz mniej krzykliw e, uparte i drażliwe. Z m niejszyła się agresja słow na i fizyczna. Dzieci stały się mniej lękliwe, mniej płaczliw e, bardziej pew ne siebie i odporne na stres. Znacznie polepszyły się relacje z kolegam i z klasy, o czym świadczy fakt, że badani uczniow ie pow iększyli grono swych przyjaciół.

C harakterystyczną zm ianą, do której przyczynił się program autorski był w zrost życzliw ości m iędzy uczniam i. Program ten przyniósł pozytyw ne zm iany w zakresie m otywacji do nauki i uspołecznienia uczniów. Z m niejszyło się przyham ow anie, a antyspołeczne zachow ania uczniów stały się m ało w idoczne. Zmiany, do których przyczynił się program autorski nie były jed n ak tak korzystne, ja k w grupie objętej program em A. K ołodziejczyka.

Z obserw acji prow adzonych w trakcie oddziaływ ania program u w ynika, że dużym zainteresow aniem cieszyły się zajęcia relaksacyjne, z którym i w iększość dzieci spotkała się po raz pierwszy. O dpow iednie ukierunkow anie dzieci na odbiór ćw iczeń relaksacyjnych przyniosło znakom ite efekty rozluźniające i w yciszające grupę. D użym pow odzeniem cieszyły się ćw iczenia spraw nościow e zaw arte w bloku tem atycznym „Odkryj swój najlepszy sposób porozum iew ania się” . W ynikająca z nich radość trw ała jeszcze w czasie przerwy, na której dzieci pow tarzały zapam iętane treści.

Przeprow adzone badania pokazały, że program y profilaktyczne przynoszą efekty, w yzw alają u dzieci zainteresow anie, radość, zadow olenie w yw ołane niekonw encjonalnym i ćw iczeniam i. Poddanie dzieci oddziaływ aniom program ów profilaktycznych pow oduje pozytyw ne zm iany zachow ań społecznych, dlatego w arto je rozpow szechniać i stosow ać ju ż w klasach młodszych.

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów 131

Bibliografia

1. B artkow icz Z.: Pom oc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofiarom agresji w zakładach resocjalizacyjnych,A W H Antoni Dudek, Lublin 2001.

2. B rudnik E., M oszyńska A., O w czarska B.: Ja i mój uczeń pracujem y aktyw nie, K ielce 2003.

3. D uffy E. T. : W hat is prev en tio n ?, W isconsin Prew ention N etw ork, W isconsin 1983.

4. D ziew iecki M ., N ow oczesna profilaktyka uzależnień, Jedność, K ielce 2000. 5. Gaś Z.: Psychoprofilaktyka. Procedury konstruow ania program ów wczesnej

interw encji, W ydaw nictw o UM CS, Lublin 1998.

6. Jacobson E.: You M ust Relax, a practical m ethod o f reducing the strains o f m odern living, M e G raw-Hill Book Company, N ew York, Toronto 1948. 7. K ołodziejczyk A.: Program edukacyjny dla klas I-III, M EN, W arszawa

1991.

8. K ozaczuk F (red.)., M łodzież w obec w spółczesnych zagrożeń, W ydaw nictwo U niw ersytetu Rzeszow skiego, R zeszów 2003.

9. Pluta T., Profilaktyczno-w ychow aw czy program przeciw działania agresji u dzieci w młodszym w ieku szkolnym ,O ficyna W ydaw nicza Im puls, K raków 2003.

10. Rylke H., Tuszewski T., Pow rót do źródeł. O profilaktyce w szkołach, O ficyna W ydaw nicza N auczycieli, K ielce 2004.

11. Zajączkow ski K.: Program profilaktyczno-w ychow aw czy dla uczniów klas I-III szkoły podstaw ow ej, Oficyna W ydaw nicza „Im puls”, K raków 2002.

132

Nauczyciel i Szkoła 3-4 2005

Tabela 1. Zm iany ujawnione p rz y użyciu Kwestionariusza Zachow ania się Ucznia w Szkole J. Rembowskiego. Sfery G rupy B adanie I Badanie II Х-Х t X s X s I Życzliw ość El 15,0 3,4 17,5 2,4 2,5 -6,553» E2 12,7 1,8 13,1 2,4 0,4 -0,901 II Taktowne zachow anie К 14,2 3,7 14,3 3,7 0,1 -0,198 El 7,0 1,4 6,3 1,4 0,6 2,167* E2 12,3 1,0 11,1 3,2 1,2 1,505

III N erw ow ość К 10,8 3,6 9,1 3,6 1,7 4,227*

El 18,3 1,4 19,4 0,9 1,1 -4,158* E2 13,1 2,0 15,6 3,8 2,4 -3,093* IV Zaw ziętość К 15,4 4,0 15,3 3,7 0,1 0,227 E l 6,3 2,8 6,1 2,1 0,2 0,579 E2 11,9 1,2 9,5 3,1 2,3 3,019* К 10,3 3,8 9,9 3,9 0,3 0,869 * p<0,05

Tabela 2. Zm iany ujaw nione za pom ocą A rkusza Z achow ania się Ucznia B. M arkowskiej. Sfery G rupy Badanie I B adanie II Х-Х t X s X s 1 M otyw acja do nauki

E l 50,4 5,6 51,7 4,7 1,3 -1,432

E2 38.1 2,7 49,3 6,6 11,1 -6,231*

II Zachow anie się

antyspołeczne K. 43,0 10,5 43,6 9,2 0,6 -0,798 E l 20,6 5,4 16,3 4,8 4,3 5,262* E2 38,0 2,7 19,5 9,2 18,5 8,474* III Przyham ow anie К 27,7 11,2 30,0 11,5 2,3 -2,061 E l 22,1 7,7 18,4 9,5 3,6 4,744* E2 38,8 2,4 21,7 4,0 17,1 14,352* IV U społecznienie К 29,1 6,8 30,2 8,8 1,1 -1,118 El 47,7 5,4 49,7 5,9 2,0 -2,378* E2 36,7 4,5 43,3 4,5 6,5 -3,674* V Z ainteresow ania seksualne К 43,3 10,5 42,8 8,2 0,5 0,579 El 4,2 0,8 4,5 1,4 0,2 -1,045 E2 3,4 0,9 5,1 0,6 1,6 -6,946* К 3,8 1,3 4,4 1,2 0,5 -3,518* * p < 0 .0 5

Maria Łukawska - Zmiany w zachowaniu społecznym uczniów 133

Tabela 3. Zm iany ujaw nione za po m o cą techniki nom inacyjnej.

Sfery G rupy Badanie I Badanie II Х-Х t

X s X s Mój stosunek em ocjonalny do kolegów i koleżanek z klasy E l 76,2 6,7 73,9 5,6 2,3 1,492 E2 70,5 9,2 70,4 8,0 5,2 0,039 W ierzy w siebie i sw oje m ożliw ości

К 68,0 11,4 65,5 9,1 2,5 2,457* E l 75,1 7,3 76,9 5,9 1,7 -1,858 E2 71,0 11,4 75,0 10,5 3,9 -2,711 D ba o czystość i ładny ubiór К 69,3 11,3 68,7 9,4 0,5 0,507 E l 78,6 5,3 80,0 5,4 1,3 -1,815 E2 76,1 10,6 75,8 7,8 0,2 0,152 U w aża siebie za osobę ładną К 71,7 10,4 72,7 8,4 1,0 -0,945 E l 76,1 4,3 76,6 4,4 0,5 -0,705 E2 73,3 6,7 74,4 6,0 1,1 -1,027

Chętnie pom aga innym К 70,2 8,6 69,0 6,3 1,1 1,054 E l 77,0 6,4 75,0 7,8 2,0 1,706 E2 71,0 7,3 68,5 8,6 2,4 1,627 M a w ielu przyjaciół К 70,1 9,2 64,2 9,5 5,8 4,843* E l 81,9 4,1 83,2 3,9 1,2 -1,496 E2 73,3 8,8 68,5 8,6 4,8 2,604* M ożna z nim porozm aw iać o swoich kłopotach К 76,7 8,6 74,6 7,3 2,1 2,347* E l 71,2 4,6 66,4 6,5 4,7 2,912* E2 62,6 11,2 63,6 9,9 1,0 -0,551

Szybko się denerw uje K. 60,8 9,2 53,9 9,0 6,8 6,940*

E l 38,7 7,4 50,2 4,6 11,4 -6,558* E2 55,3 5,7 43,6 9,2 11,6 7,411* Ł atw o go zranić słowem К 59,9 8,1 52,8 5,2 7,1 5,427* El 44,7 4,7 49,5 3,5 4,7 -3,110* E2 63,0 5,6 42,1 10,6 10,9 4,598*

W yśm iew a się z kolegów К 52,0 5,8 52,1 5,2 0,1 -0,108 E l 46,0 5,9 40,8 5,6 5,1 4,223* E2 51,5 7,5 40,1 14,1 11,3 4,566* К 4 9 ,7 8,7 42,1 9 , 0 7 , 6 7 ,7 5 1 * Su rnmary

The article describes the effectiveness o f two educational preventive programmes realized among the younger school children. Special notice was paid to the meaning o f primary prevention at school and the description o f verified programmes was crcatcd. In this study ihc changes in the social behaviour o f students who look part in the prevention programme were shown. The account was given on the results o f the research instruments and Ihc research instruments used in the experiment were dcscribcd. The conclusions treat about ihc need o f realization o f prevention among the younger school children,