ROCZNIKI GEOMATYKI 2017 m TOM XV m ZESZYT 2(77): 147–159
Wykorzystanie geoankiety jako narzêdzia
konsultacji spo³ecznych w procesie planowania
przestrzennego w aglomeracji poznañskiej
*The use of geo-questionnaire as a public consultation tool
in the process of urban planning in Poznañ Agglomeration
Edyta B¹kowska1,2, Tomasz Kaczmarek1,2, £ukasz Miku³a1,2 1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Centrum Badañ Metropolitalnych
2 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Instytut Geografii Spo³eczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej
S³owa kluczowe: partycypacyjne systemy informacji geograficznej, geoankieta, partycypacja spo³eczna, planowanie przestrzenne
Keywords: Public Participatory GIS, geo-questionnaire, public participation, urban planning
Wstêp
Przemiany polityczno-ustrojowe oraz spo³eczno-ekonomiczne, zachodz¹ce w Polsce od pocz¹tku lat 90. XX wieku, istotnie wp³ynê³y na nasilenie siê konfliktów przestrzennych na obszarach podlegaj¹cych intensywnym procesom urbanizacji, szczególnie w du¿ych mia-stach i ich strefach podmiejskich. Takie procesy jak decentralizacja i demokratyzacja zarz¹-dzania lokalnego, przywrócenie pe³nej ochrony prawnej dla w³asnoœci prywatnej oraz dere-gulacja systemu planowania, w tym zniesienie zasady zabudowy planowej, doprowadzi³y do daleko id¹cej liberalizacji gospodarki przestrzennej i w pewnym sensie znios³y wczeœniejszy monopol administracji pañstwowej w zakresie kszta³towania kierunków rozwoju przestrzen-nego miast i gmin.
Wed³ug Harveya (2012) „prawo do miasta” oznacza nie tylko prawo dostêpu do jego zasobów i dobrego miejskiego ¿ycia w najró¿niejszych jego aspektach, ale tak¿e mo¿liwoœæ decydowania przez mieszkañców o tym, co w ich mieœcie siê dzieje i w jakim kierunku siê ono rozwija. Od kilku lat w polskich samorz¹dach daje siê zauwa¿yæ nowe podejœcie do zarz¹dzania, uwzglêdniaj¹ce dialog spo³eczny (participatory governance). Do jednych z naj-bardziej widocznych obszarów aktywnoœci mieszkañców nale¿y sfera planowania
przestrzen-* Artyku³ przedstawia wybrane rezultaty projektu badawczego „Geoportal wspieraj¹cy partycypacjê spo³eczn¹ w planowaniu przestrzennym”, realizowanego na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Po-znaniu, finansowanego przez Narodowe Centrum Badañ i Rozwoju w ramach umowy nr PBS3/A9/39/2015.
nego, w której rozwijane jest tak zwane planowanie partycypacyjne (collaborative planning, zob. Kahila-Tani i Kyttä, 2009). W obliczu z³o¿onoœci gospodarki przestrzennej, a tak¿e samego procesu planowania przestrzennego, konieczne jest poszukiwanie rozwi¹zañ pozwa-laj¹cych na usprawnienie i zwiêkszenie przejrzystoœci procesów planistycznych. Potencja³ w tym zakresie maj¹ narzêdzia internetowe oparte na systemach geoinformacyjnych (m.in. Brown i Kyttä, 2014; Johnson i in., 2015). Celem artyku³u jest przedstawienie na przyk³adzie miasta Poznania oraz s¹siednich gmin (Rokietnica i Swarzêdz) mo¿liwoœci zastosowañ geo-ankiety jako narzêdzia konsultacji w sferze planowania przestrzennego. Konsultacje interne-towe prowadzono zarówno w odniesieniu do procedury sporz¹dzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jak i innych metod kszta³towania przestrzeni zwi¹zanych miedzy innymi z okreœlaniem wytycznych do konkursów na projekty urbanistyczno-archi-tektoniczne oraz zbieraniem informacji na temat lokalnych potrzeb inwestycyjnych. W pod-sumowaniu zwrócono uwagê na silne i s³abe strony wdra¿ania narzêdzi e-partycypacji w jednostkach samorz¹du terytorialnego oraz na mo¿liwoœci i ograniczenia w tym zakresie z punktu widzenia praktyki planistycznej.
Istota i podstawy prawne partycypacji spo³ecznej
w planowaniu przestrzennym
Partycypacja spo³eczna w procesach planistycznych posiada szczególny charakter, z uwagi na zaanga¿owanie szerokiej grupy uczestników, reprezentuj¹cych ró¿ne œrodowiska, stano-wiska i pogl¹dy. W procesie planowania przestrzennego bardzo czêsto œcieraj¹ siê ró¿norod-ne grupy interesów – pocz¹wszy od w³adz lokalnych, poprzez mieszkañców, inwestorów, przedstawicieli lokalnych organizacji, po grupy reprezentuj¹ce interesy polityczne, czy te¿ media. Szczególnie wyraŸnie uwidacznia siê tu potrzeba poszukiwania konsensusu w opra-cowaniu akceptowanych planów rozwoju przestrzennego z uwagi na uwidaczniaj¹ce siê interesy indywidualne i grupowe.
Prawne regulacje dotycz¹ce udzia³u spo³ecznoœci lokalnych w procedurze przygotowy-wania dokumentów planistycznych zawarte zosta³y w ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Ustawa, 2016). Obliguje ona wszystkie samorz¹dy lokalne w kraju do postêpowania w sprawach dotycz¹cych planowania prze-strzennego zgodnie z przyjêtymi zasadami, pod rygorem niewa¿noœci czêœci lub ca³oœci pro-cedur administracyjnych. W propro-cedurze uchwalania miejscowych planów zagospodarowa-nia przestrzennego oraz studiów uwarunkowañ i kierunków zagospodarowazagospodarowa-nia przestrzen-nego zagwarantowano udzia³ spo³eczeñstwa w trzech zasadniczych formach:
m sk³adania wniosków do projektu na wstêpnym etapie sporz¹dzania dokumentu
plani-stycznego,
m uczestnictwa w debacie publicznej w trakcie wy³o¿enia projektu do publicznego wgl¹du, m wnoszenia uwag do projektu po zakoñczeniu wy³o¿enia projektu dokumentu.
Zapisy ustawy z jednej strony zapewniaj¹ mieszkañcom minimalne standardy partycypa-cji, wynikaj¹ce z obligatoryjnego charakteru powy¿szych elementów procedury planistycz-nej, z drugiej jednak obarczone s¹ istotnymi wadami. Przede wszystkim instrument, za po-moc¹ którego mieszkañcy mog¹ realnie wp³ywaæ na sam¹ treœæ dokumentu planistycznego, czyli sk³adanie uwag do projektu, pojawia siê na stosunkowo póŸnym etapie postêpowania,
po uzyskaniu opinii i uzgodnieñ instytucji zewnêtrznych, a wprowadzenie postulowanych w uwagach zmian wymaga ponawiania formalnych elementów procedury.
W zwi¹zku z deficytami ustawowych form partycypacji spo³ecznej w procesie plani-stycznym, niektóre polskie miasta i gminy (np. Poznañ, Gdañsk, Warszawa, Czêstochowa, Lublin, Stare Babice) od kilku lat wdra¿aj¹ dodatkowe, fakultatywne metody poszerzania zakresu uspo³ecznienia procedury sporz¹dzania dokumentów planowania przestrzennego. Oparte s¹ one na organizacji konsultacji spo³ecznych z mieszkañcami jeszcze przed wy³o¿e-niem projektu planu do publicznego wgl¹du. Daje to okazjê do wymiany pogl¹dów z projek-tantami planu i czêsto pozwala na eliminacjê lub ograniczenie konfliktów spo³ecznych zwi¹-zanych ze zmianami w zagospodarowaniu przestrzennym. W efekcie roœnie wiedza i œwia-domoœæ mieszkañców oraz wzrasta chêæ w³¹czania siê w procesy podejmowania decyzji zwi¹zanych z planowaniem przestrzeni w miejscu zamieszkania.
Podstawy prawne prowadzenia konsultacji spo³ecznych zosta³y w ostatnim czasie istot-nie rozszerzone w ustawie z dnia 9 paŸdziernika 2015 r. o rewitalizacji (Ustawa, 2015), kompleksowo powi¹zanej z dotychczas istniej¹cym systemem planowania przestrzennego. W art. 6 tej ustawy wprowadzono nowe standardy partycypacji dotycz¹ce miêdzy innymi:
1) sposobów i terminów informowania mieszkañców o konsultacjach, 2) formy publikacji dokumentów podlegaj¹cych konsultacjom,
3) terminów zg³aszania uwag,
4) obowi¹zku opracowania informacji o przebiegu konsultacji wraz z odniesieniem do zg³oszonych uwag.
Z punktu widzenia mo¿liwoœci stosowania nowych metod konsultacji, szczególnie istot-ne jest okreœlenie katalogu ich dopuszczonych form. Zgodnie z art. 6 ust. 3 ustawy o rewita-lizacji s¹ nimi:
1) zbieranie uwag w postaci papierowej lub elektronicznej, w tym za pomoc¹ œrodków komunikacji elektronicznej, w szczególnoœci poczty elektronicznej lub formularzy za-mieszczonych na stronie podmiotowej gminy w Biuletynie Informacji Publicznej, 2) spotkania, debaty, warsztaty, spacery studyjne, ankiety, wywiady, wykorzystanie grup
przedstawicielskich lub zbieranie uwag ustnych.
W tym kontekœcie wa¿ne s¹ dwa kolejne zastrze¿enia ustawy. Po pierwsze, konsultacje spo³eczne prowadzi siê obligatoryjnie z wykorzystaniem formy, o której mowa w pkt. 1., oraz co najmniej dwóch form, o których mowa w pkt. 2. Po drugie, konsultacje spo³eczne prowadzi siê w sposób u³atwiaj¹cy zrozumienie prezentowanych treœci i odniesienie siê do nich. St¹d te¿ wydaje siê, ¿e dokonuj¹c ca³oœciowej interpretacji przywo³anych przepisów, wykorzystanie elektronicznych œrodków komunikacji nie tylko do zbierania uwag, ale rów-nie¿ do przeprowadzania ankiet i debat jest w tym kontekœcie odpowiednio umocowane ustawowo, przynajmniej w kontekœcie procedur konsultacyjnych dotycz¹cych rewitalizacji.
Tradycyjne metody i instrumenty partycypacji spo³ecznej
w procedurze planistycznej
Stosowane dotychczas w procedurze planistycznej metody tradycyjnych konsultacji wydaj¹ siê byæ wci¹¿ niedoskona³e i, z uwagi na niezbyt du¿e zainteresowanie spo³eczne, niewystarczaj¹ce. Podstawow¹ metod¹ partycypacji jest organizacja bezpoœredniego spo-tkania z zainteresowanymi stronami, na którym przeprowadzana jest prezentacja za³o¿eñ
projektu oraz otwarta dyskusja. Na wiêkszoœci spotkañ w trakcie prezentacji przygotowa-nych przez miejskie jednostki oraz projektantów wykorzystywane s¹ materia³y kartograficz-ne (najczêœciej sam projekt planu miejscowego), choæ nie ma w tym wzglêdzie odgórnie ustalonych standardów. Czytelnoœæ przedstawianych materia³ów jest zró¿nicowana, a wiele osób nie maj¹cych odpowiedniego przygotowania urbanistycznego ma problem ze zrozu-mieniem i interpretacj¹ proponowanych rozwi¹zañ planistycznych (Wójcicki, 2016).
Tradycyjne spotkania, konsultacje i debaty, organizowane w urzêdach czy wynajêtych salach, cechuje z regu³y niska frekwencja, a przez to i s³aba reprezentatywnoœæ mieszkañ-ców (op. cit.). Podstawowym problemem z przyci¹gniêciem uczestników jest trudnoœæ z dotarciem do nich z odpowiedni¹ informacj¹. Otwarty charakter konsultacji jest zalet¹ z punktu widzenia transparentnoœci i inkluzyjnoœci procesu, ale struktura uczestników pod wzglêdem reprezentatywnoœci nie jest kontrolowana ex ante i w du¿ej mierze zale¿y od aktywnoœci poszczególnych grup interesariuszy. W spotkaniach konsultacyjnych wyraŸnie widoczna jest nadreprezentacja ludzi starszych (powy¿ej 60. roku ¿ycia), co wynika g³ównie z dysponowania przez nich wolnym czasem oraz niedoreprezentowanie ludzi m³odych, poni-¿ej 30. roku ¿ycia (szerzej zob. Kaczmarek i Wójcicki, 2015). W imieniu mieszkañców osiedli, a nawet obywateli ca³ego miasta, w konsultacjach czêsto bior¹ udzia³ organizacje, nie zawsze reprezentuj¹ce interesy zamieszkuj¹cej dany obszar spo³ecznoœci. Spoœród grup inte-resariuszy ma³¹ aktywnoœci¹ w konsultacjach wykazuj¹ siê reprezentacje podmiotów gospo-darczych. Nierzadko zatem spotkania konsultacyjne, zamiast prowadziæ do rozwi¹zywania konfliktów, eskaluj¹ napiêcia i wp³ywaj¹ na znaczne rozci¹gniêcie w czasie procesu plani-stycznego (Wójciki, 2016). Ponadto mieszkañcy zarzucaj¹ w³adzom brak przejrzystoœci dzia-³ania, czy te¿ utrudnianie im udzia³u w dyskusji poprzez niewystarczaj¹ce informowanie o mo¿liwoœciach wyra¿ania opinii, b¹dŸ te¿ niedogodne terminy spotkañ i ich z³¹ organizacjê. Du¿e zastrze¿enia budzi wœród uczestników konsultacji spo³ecznych poczucie braku wp³y-wu na ostateczny kszta³t miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (Kaczma-rek i Wójcicki, 2015). Zdarza siê tak¿e, i¿ osoby, które pojawiaj¹ siê po raz pierwszy na konsultacjach, w póŸniejszych etapach procesu kwestionuj¹ podjête i uzgodnione spo³ecznie ju¿ wczeœniej ustalenia.
W przypadku prawid³owej organizacji konsultacji (odpowiednia informacja, wysoka ja-koœæ prezentacji, umiejêtne prowadzenie spotkania, w³¹czenie uczestników w pracê warsz-tatow¹) s¹ one u¿ytecznym narzêdziem do wzbogacenia procedury planistycznej o elementy partycypacji spo³ecznej. Jednak¿e w obliczu wspomnianych wy¿ej deficytów w dotychcza-sowych formach konsultacji, nale¿y wprowadzaæ nowe metody, oparte na przyk³ad na tech-nologiach wykorzystuj¹cych geograficzne systemy informacji przestrzennej. Mog¹ one przy-czyniæ siê do doskonalenia procesu decyzyjnego w planowaniu przestrzennym, a równoleg³e stosowanie zarówno tradycyjnych, jak i nowoczesnych form partycypacji spo³ecznej po-winno istotnie zaktywizowaæ mieszkañców w dzia³aniach zwi¹zanych z kszta³towaniem prze-strzeni w ich otoczeniu.
Partycypacyjne systemy informacji geograficznej
i ich zastosowanie w planowaniu przestrzennym
Przemiany spo³eczeñstwa w kierunku jego postêpuj¹cej cyfryzacji przyczyniaj¹ siê do poszukiwania metod i narzêdzi mog¹cych wp³yn¹æ na zwiêkszenie partycypacji spo³ecznej. Nastêpuje to dziêki zastosowaniu rozwi¹zañ poprawiaj¹cych komunikacjê, czy te¿ pozwala-j¹cych na lepsze zrozumienie i przedstawienie proponowanych zmian w przestrzeni. Poza obserwowanymi od wielu lat inicjatywami oddolnymi (osiedlowe fora internetowe, inicjaty-wy w mediach spo³ecznoœcioinicjaty-wych, petycje i ankiety internetowe), rozwijane s¹ narzêdzia bazuj¹ce na systemach geoinformacyjnych (takie jak geoankieta i geodyskusja), a tak¿e na modelowaniu 3D. Trójwymiarowa i interaktywna prezentacja danych przestrzennych jest powszechnie stosowana na takich platformach jak Google Earth, czy te¿ Microsoft Virtual Earth 3D i ma tak¿e swoje zastosowanie w konsultacjach spo³ecznych w planowaniu prze-strzennym, miêdzy innymi w Gdyni (narzêdzie Structview-city) i w Bi³goraju (oprogramo-wanie bazuj¹ce na platformie ArcGIS Online). Do najbardziej zaawansowanych form mode-lowania przestrzeni nale¿¹ rozwi¹zania z obszaru tak zwanej wirtualnej rzeczywistoœci (VR – Virtual Reality) oraz rozszerzonej rzeczywistoœci (AR – Augmented Reality), które pozwalaj¹ na dowolne sterowanie perspektyw¹ i kierunkiem obserwacji przestrzeni, umiej-scawiaj¹c obserwatora w jej wnêtrzu (Hanzl, 2007; Lopes i Lindström, 2012; Cirulis i Brig-manis, 2013). Jak zauwa¿a Klejnberg (2010) zastosowanie wizualizacji w trakcie komunika-cji z mieszkañcami mo¿e zwiêkszyæ zaanga¿owanie mieszkañców dopiero wtedy, gdy meto-dy te zostan¹ zintegrowane z trameto-dycyjnymi technikami partycypacji spo³ecznej. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e wspomniane rozwi¹zania mo¿liwe s¹ do zastosowania na dalszych etapach projektowania, kiedy konsultacjom spo³ecznym podlegaj¹ zaproponowane rozwi¹zania.
Do wspierania procesu decyzyjnego w lokalnym planowaniu przestrzennym na etapie zbierania wniosków, b¹dŸ te¿ diagnozy przestrzeni s³u¿¹ miêdzy innymi internetowe narzê-dzia konsultacji spo³ecznych, wykorzystuj¹ce systemy informacji geograficznej, tak zwane PPGIS (Public Participation GIS). W narzêdziach tych, systemy informacji geograficznej (GIS) wykorzystywane s¹ do charakterystyki przestrzeni lokalnej w oparciu o wiedzê i opinie mieszkañców, promuj¹c komunikacjê wœród lokalnej spo³ecznoœci w postaci szer-szej ni¿ tradycyjne formy partycypacji spo³ecznej (Bugs i in., 2010).
Do narzêdzi wspieraj¹cych partycypacjê spo³eczn¹ opartych na systemach informacji geograficznej nale¿y geoankieta. Geoankieta oparta jest na tradycyjnej ankiecie, która uzupe³-niona zosta³a o pytania zwi¹zane z aspektami mo¿liwymi do identyfikacji w przestrzeni. Geo-ankieta pozwala respondentom na wskazywanie, charakterystykê, a tak¿e, w zale¿noœci od potrzeb, ocenê elementów przestrzeni. Za poœrednictwem zastosowanej w geoankiecie inte-raktywnej mapy respondent mo¿e korzystaæ z trzech rodzajów obiektów: punktów, linii oraz obszarów, stosowanych w oprogramowaniu GIS. Na rysunku 1 widoczna jest strona geo-ankiety zawieraj¹ca pytania dotycz¹ce przysz³ego uk³adu komunikacyjnego na terenie objê-tym konsultacjami spo³ecznymi, daj¹c jednoczeœnie respondentom mo¿liwoœæ wskazania proponowanego przebiegu drogi g³ównej i dróg rowerowych.
Zastosowanie partycypacyjnych systemów informacji geograficznej, sprzyja zaanga¿o-waniu wiêkszej ni¿ w przypadku tradycyjnych form konsultacji liczby mieszkañców. Wyni-ka to przede wszystkim z nieograniczonej czasowo i przestrzennie dostêpnoœci narzêdzia (B¹kowska i in., 2017). Pozyskanie po¿¹danej liczby respondentów geoankiety wi¹¿e siê z doborem w³aœciwych metod promocji konsultacji wœród mieszkañców. Wed³ug badañ
Rysunek 1.
Przyk³ad strony geoankiety dotycz¹cej opracowaniu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
przeprowadzonych przez Jankowskiego i innych (2016) do najefektywniejszych metod re-krutacji nale¿¹: wiadomoœci w mediach lokalnych, ulotki dostarczane bezpoœrednio do skrzynek pocztowych mieszkañców, a tak¿e informacje w mediach spo³ecznoœciowych. Analizuj¹c odpowiedzi respondentów geoankiet poœwiêconych œródmiejskim placom w Poznaniu – Ber-nardyñskiemu i Wielkopolskiemu (rys. 2), wyci¹gn¹æ mo¿na wniosek, ¿e spoœród stosowa-nych dotychczas metod informowania o konsultacjach spo³eczstosowa-nych do najistotniejszych nale¿¹ informacje zamieszczane w mediach spo³ecznoœciowych (43,9%), co ma istotny zwi¹zek z obserwowan¹ nadreprezentatywnoœci¹ wœród respondentów osób w wieku od 20 do 39 lat (Kaczmarek i Wójcicki, 2015). Rysunek 2. îród³a pozyskania informacji o konsultacjach internetowych na temat zmian zagospodarowania Placu Wielkopolskiego i Placu Bernardyñskiego (n=1110) 43,9% 13,1% 8,3% 0,8% 23,3% 10,6% M edia społecznościowe
Strona internetowa Urzędu M iasta M edia tradycyjne
Znajomi/rodzina Ulotka Inne
Zdaniem Hanzl (2007) narzêdzia geoinformacyjne wykorzystywane do konsultacji spo-³ecznych wymagaj¹ wysokich umiejêtnoœci internetowych, z tego te¿ wzglêdu nie s¹ one najdoskonalsz¹ form¹ konsultacji spo³ecznych. Osi¹gniêcie wymiernych korzyœci powinno jednak nast¹piæ wraz z dalszym rozwojem narzêdzia w kierunku umo¿liwiaj¹cym interakcjê uczestników (geodyskusja).
Wykorzystanie narzêdzia geoankiety w konsultacjach
spo³ecznych na terenie aglomeracji poznañskiej
Internetowe narzêdzia konsultacji spo³ecznych (PPGIS) od kilku lat wdra¿ane s¹ w nie-których miastach skandynawskich, amerykañskich, kanadyjskich lub brytyjskich (Johnson i in.,2015; Kahila-Tani i in., 2015; Brown i Kyttä, 2014; Broberg i in., 2013; Green, 2010; Kingston, 2007). W procesie planowania przestrzennego w Polsce maj¹ wci¹¿ charakter marginalny. Jedne z pierwszych w Polsce zastosowañ geoankiet mia³y miejsce w latach 2015-2016 w aglomeracji poznañskiej. Tabela 1 przedstawia obszary zastosowañ geoankiet wraz z frekwencj¹ konsultacji spo³ecznych przy u¿yciu tej metody.
Spoœród analizowanych wdro¿eñ geoankiety cztery by³y realizowane na terenie miasta Poznania, a dwa w jego strefie podmiejskiej (gminy Rokietnica i Swarzêdz). Konsultacje internetowe, które przeprowadzane by³y w Poznaniu dotyczy³y obszaru œródmiejskiego i zwi¹zane by³y z realizacj¹ Zintegrowanego Programu Odnowy i Rozwoju Œródmieœcia Po-znania na lata 2014-2030 (2013). Geoankiety dotyczy³y spraw o charakterze lokalnym, na ogó³ osiedlowym lub dzielnicowym (G1 – Œw. £azarz; G2 – Je¿yce, Ostrów
Tumski-Œródka-Zawady-Komandoria, Stare Miasto, Œw. £azarz, Wilda; G3, G4 – Stare Miasto; G5 – cen-trum miejscowoœci Rokietnica), a tak¿e ponadlokalnym – w przypadku zmiany funkcji tere-nu lotniska sportowego w Kobylnicy. Z analizy miejsc zamieszkania respondentów wynika, ¿e ich zainteresowanie mia³o czêsto charakter ogólnomiejski lub gminny. Na rysunku 3 przed-stawione zosta³o rozmieszczenie miejsc zamieszkania osób, które wypowiedzia³y siê w geoankiecie G5 poœwiêconej zagospodarowaniu centrum miejscowoœci Rokietnica. Widoczne by³y wyraŸne tendencje, co do zainteresowania konsultacjami spo³ecznymi wœród mieszkañców miejscowoœci, jednak¿e zauwa¿alny by³ tak¿e udzia³ mieszkañców z wsi s¹siednich wchodz¹cych w sk³ad gminy Rokietnica.
Geoankiety (poza G5, wdro¿on¹ na etapie zbierania wniosków do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego) zosta³y przeprowadzone w ramach wspomagania poza-ustawowych form konsultacji planistycznych. Skupia³y siê one na badaniu postaw i zacho-wañ u¿ytkowników danych przestrzeni oraz preferencji i postulatów, co do ich po¿¹danego przysz³ego zagospodarowania. Do g³ównych kwestii poruszanych w trakcie konsultacji na-le¿a³y: funkcje terenu, intensywnoœæ zabudowy, rozwi¹zania transportowe, jak te¿ sposoby zagospodarowania przestrzeni.
Na rysunkach 4 i 5 przedstawiono przyk³adowe wyniki wybranych zagadnieñ geoankiet. Na rysunku 4 widoczne s¹ wskazania dotycz¹ce lokalizacji przejazdu kolejowego w s¹siedz-twie terenu lotniska w Kobylnicy (geoankieta G6). Z kolei na rysunku 5 zaprezentowano preferowan¹ przez respondentów geoankiety G3 (Plac Bernardyñski) lokalizacjê stacji rowe-ru miejskiego.
Respondenci wszystkich analizowanych geoankiet poproszeni zostali o ocenê samego narzêdzia jako metody konsultacji spo³ecznych. Zdecydowana wiêkszoœæ – 83,5% ankieto-wanych wypowiada³a siê w sposób pozytywny, podkreœlaj¹c przede wszystkim dostêpnoœæ i funkcjonalnoœæ narzêdzia, wyra¿aj¹c jednoczeœnie zdanie na temat potrzeby czêstszego, a wrêcz sta³ego, umo¿liwiania mieszkañcom wypowiadania siê w ten sposób. 13,3% ankie-towanych wypowiada³a siê w sposób neutralny, a 3,2% – negatywny (rys. 6). Wœród nega-tywnych komentarzy pojawia³y siê opinie na temat jednostkowych problemów technicz-nych, tendencyjnoœci zadawanych pytañ, a tak¿e nieograniczonej mo¿liwoœci udzia³u w kon-sultacjach spo³ecznych przez osoby niezwi¹zane z tematem badania b¹dŸ przez grupy opo-wiadaj¹ce siê za konkretnymi rozwi¹zaniami, czy te¿ ich ograniczaniem.
Tabela 1. Obszary zastosowañ geoankiety w konsultacjach na terenie aglomeracji poznañskiej
w latach 2015-2016 (Ÿród³o: opracowanie w³asne)
. p L Miasto/Gmina Obszarkonsultacji Tematykakonsultacji Liczba w ó k i n t s e z c u i j c a t l u s n o k 1 G MiastoPoznañ Rynek£azarski Kszta³towanieprzestrzenipublicznych 386 2 G Œródmieœcie Mapapotrzeblokalnych–okreœlenie i j c y t s e w n i h c y n l a k o l e i s e r k a z w b e z r t o p 9 0 7 3 G PlacBernardyñski Kszta³towanieprzestrzenipublicznych 1102 4 G PlacWielkopolski Kszta³towanieprzestrzenipublicznych 784 5 G Gminapodmiejska a c i n t e i k o R a c i n t e i k o R a n n i m g œ e i W Projekturbanistycznynowegocentrum i c œ o w o c s j e i m 5 3 4 6 G Gminapodmiejska z d ê z r a w S -o t r o p s a k s i n t o l n e r e T y c i n l y b o K w o g e w a i n a w o r a d o p s o g a z i i j c k n u f a n a i m Z a k s i n t o l u n e r e t 3 3 9
Rysunek 3. Obszar zamieszkania respondentów geoankiety na temat zagospodarowania centrum
miejscowoœci Rokietnica (G5); intensywnoœæ koloru odzwierciedla czêstoœæ wskazañ
Rysunek 4. Preferowana przez respondentów geoankiety G6 (teren lotniska sportowego
Rysunek 5. Preferowana przez respondentów geoankiety G3 (Plac Bernardyñski) lokalizacja stacji roweru miejskiego; intensywnoœæ koloru odzwierciedla czêstoœæ wskazañ
Rysunek 6. Ocena narzêdzia geoankiety
przez respondentów bior¹cych udzia³ w konsultacjach spo³ecznych na terenie aglomeracji poznañskiej (n=730) 83,6% 13,2% 3,3% Pozytywne Neutralne Negatywne
Wnioski
W artykule przedstawiono próby dosko-nalenia procedur decyzyjnych w lokalnym pla-nowaniu przestrzennym przy uwzglêdnieniu nowych form partycypacji spo³ecznej. Jak wykazano na przyk³adach zastosowañ w aglo-meracji poznañskiej, narzêdzia PPGIS posia-daj¹ znaczny potencja³ w procesie planowa-nia partycypacyjnego. Dziêki wykorzystaniu Internetu pozwalaj¹ na wiêksz¹ swobodê mieszkañców pod wzglêdem miejsca i czasu wyra¿enia swojej opinii, co istotnie wp³ywa na dostêpnoœæ do tego typu konsultacji i znacz-ny wzrost liczby respondentów. Dotyczy to przede wszystkim grup ma³o aktywnych w
tradycyjnym procesie konsultacyjnym, takich jak m³odzie¿, osoby pracuj¹ce czy niepe³no-sprawne. Porównanie silnych i s³abych stron tradycyjnych oraz elektronicznych metod kon-sultacji przedstawiono w tabeli 2.
Zastosowanie nowych metod w konsultacjach spo³ecznych ma szansê przyczyniæ siê do zwiêkszenia transparentnoœci i wiêkszego uspo³ecznienia procesu planistycznego. Jego efek-tem mo¿e byæ zwiêkszenie zrozumienia lokalnej polityki przestrzennej wœród uczestników konsultacji. Maj¹c na uwadze zró¿nicowan¹ dostêpnoœæ do technologii informacyjnych w ró¿nych grupach wieku i zjawisko wykluczenia cyfrowego, konsultacje internetowe nale-¿a³oby wprowadzaæ stopniowo, jako uzupe³niaj¹c¹ formê konsultacji i prowadziæ je w spo-sób równoleg³y do tradycyjnych spotkañ w³adz, urzêdników i planistów z mieszkañcami.
Zastosowanie nowoczesnych narzêdzi komunikacji spo³ecznej w najbli¿szych latach powin-no wyznaczaæ kierunki uspo³ecznienia procesu plapowin-nowania przestrzennego (a tak¿e innych procesów decyzyjnych na poziomie lokalnym), szczególnie w aglomeracjach miejskich. Jeœli tak siê bêdzie dzia³o, kwesti¹ czasu jest uznanie konsultacji prowadzonych za poœrednic-twem Internetu, w tym przy u¿yciu narzêdzi PPGIS, za pe³noprawne (ustawowe) narzêdzie komunikacji spo³ecznej w procesie planowania przestrzennego.
Literatura (References)
B¹kowska E., Kaczmarek T., Jankowski P., Zwoliñski Z., Miku³a £., Czepkiewicz M., Brudka C., 2017: Geo-questionnaire in urban planning – preliminary results of the experimental application in Poland.
Biuletyn Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna (w druku).
Broberg A., Salminen S., Kyttä M., 2013: Physical environmental characteristics promoting independent and active transport to children’s meaningful places. Applied Geography 38: 43-52,
DOI: 10.1016/j.apgeog.2012.11.014.
Brown G., Kyttä M., 2014: Key issues and research priorities for public participation GIS (PPGIS): A synthesis based on empirical research. Applied Geography 46: 122-136.
Bugs G., Granell C., Fonts O., Huerta J., Painho M., 2010: An assessment of Public Participation GIS and Web 2.0 technologies in urban planning practice in Canela, Brazil. Cities 27: 172-181.
Cirulis A., Brigmanis K.B., 2013: 3D Outdoor Augmented Reality for Architecture and Urban Planning.
Procedia Computer Science 25: 71-79.
Green D., 2010: The role of Public Participatory Geographical Information Systems (PPGIS) in coastal decision-making processes: An example from Scotland, UK. Ocean and Coastal Management vol. 53, issue 12: 816-821.
Hanzl M., 2007: Information technology as a tool for public participation in urban planning: a review of experiments and potentials. Design Studies 28(3): 289-307.
Harvey D., 2012: Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja (The revolt of cities. The right to a city and
Tabela 2. Porównanie tradycyjnych i internetowych metod konsultacji spo³ecznych
w planowaniu przestrzennym (Ÿród³o: opracowanie w³asne)
e n j y c y d a r t e j c a t l u s n o K KonsultacjePPGIS i n e z r t s e z r p i e i s a z c w i j c a t l u s n o k e i n e z c i n a r g O Niegraniczonydostêpprzestrzennydoformykonsultacji a b z c i l a k l e i w e i n , e i n a w o s e r e t n i a z e ³ a M w ó k i n t s e z c u w ó k i n t s e z c u a b z c i l a ¿ u d , e i n a w o s e r e t n i a z e ¿ u D i m a t e i b o k d a n n z y z c ¿ ê m a g a w e z r p a n z c a n Z Zrównowa¿onastrukturap³ci , u k e i w m y z s r a t s w b ó s o a j c a t n e z e r p e r d a N h c y d o ³ m b ó s o e i n a w o t n e z e r p e r o d e i n , u k e i w m y d o ³ m w b ó s o a j c a t n e z e r p e r d a N h c y z s r a t s b ó s o e i n a w o t n e z e r p e r o d e i n -³ a t z s k y w m y z s ¿ y w z b ó s o a j c a t n e z e r p e r d a N m e i n e c m e i n e c ³ a t z s k y w m y z s ¿ y w z b ó s o a j c a t n e z e r p e r d a N , h c y w o d ¹ z r a z o p i j c a z i n a g r o e j c a t n e z e r p e r e n l i S w ó s e r e t n i p u r g , h c y w o l d e i s o d a r ) . p t i i c œ y z r e w o r , y z d o l o k e , y z r e p o l e w e d . p n ( -e r e t n i h c y z s k ê i w " z a r o i j c a z i n a g r o e i n a w o ¿ a g n a a z e z s j e i n M k s i w o n a t s a i n a w o ³ u k y t r a o d j e i z d r a b h c y n n o ³ k s " , y z s u i r a s w ó k s o i n w i g a w u ) h c y n l a m r o f ( h c y n l a j c i f o i c a t s o p w , w ó c r o i b ê i s d e z r p e i n a w o t n e z e r p e r o d e i N o g e n t a w y r p a r o t k e s i l e i c i w a t s d e z r p h c y n l o w w ó t n a t n e z e r p e r , w ó c r o i b ê i s d e z r p ³ a i z d u y z u D w ó d o w a z " w ó c ñ a k z s e i m h c y ³ k y w z " e i n a w o s e r e t n i a z a ³ a M Du¿ezainteresowanie"zwyk³ychmieszkañców" e n l a n o j c o m e i e w i l z r u b e w i l ¿ o m , e j c k a r e t n i e n l i S a i n a k t o p s i j s u k s y d z a r o " u t j e h " æ œ o w i l ¿ o m , æ œ o w o m i n o n A h c y n z c y r o t y r e m e i n
the city’s revolt). Fundacja Nowej Kultury Bêc Zmiana, Warszawa.
Jankowski P., Czepkiewicz M., M³odkowski M., Zwoliñski Z., 2016: Geo-questionnaire: A Method and Tool for Public Preference Elicitation in Land Use Planning. Transactions in GIS, DOI:10.1111/tgis.12191 Johnson P.A., Corbett J.M., Gore C., Robinson P., Allen P., Sieber R., 2015: A Web of Expectations: Evolving Relationships in Community Participatory Geoweb Projects. ACME: An International Journal of Critical
Geography 14(3): 827-848.
Kaczmarek T., Wójcicki M., 2015: Uspo³ecznienie procesu planowania przestrzennego na przyk³adzie miasta Poznania (Participatory spatial planning process on the example of Poznañ City). Ruch Prawniczy
i Socjologiczny t. LXXVII, z. 1: 219-236.
Kahila-Tani M., Broberg A., Kyttä M., Tyger T., 2015: Let the Citizens Map – Public Participation GIS as a Planning Support System in the Helsinki Master Plan Process. Planning Practice & Research, DOI: 10.1080/02697459.2015.1104203
Kahila-Tani M., Kyttä M., 2009: SoftGIS as a bridge builder in collaborative urban planning. [In:] Geertman S., Stillwell J. (eds.), Planning Support Systems: Best Practices and New Methods. Dordrecht, the Netherlands. Springer: 389-412.
Kingston R., 2007: Public Participation in Local Policy Decision-making: The Role of Web-based Mapping.
The Cartographic Journal vol. 44, issue 2: 138-144.
Klejnberg H., 2010: Zastosowanie trójwymiarowych wizualizacji planów zagospodarowania przestrzennego w konsultacjach spo³ecznych (Applying three-dimensional visualisations of development plans in social consultations). Cz³owiek i Œrodowisko 34(1-2): 27-42.
Lopes C.V., Lindström C., 2012: Virtual cities in Urban planning: The Uppsala case study. Journal of
Theoretical and Applied Electronic Commerce Research 7(3): 88-100.
Ustawa z dnia 9 paŸdziernika 2015 r. o rewitalizacji (The Act of October 9, 2015 on revitalisation). Dz.U. 2015, poz. 1777.
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (The Act of March 27, 2003 on spatial planning and development). Dz.U. 2016, poz. 778 (tekst jednolity).
Wójcicki M., 2016: Formy i zakres partycypacji w procesie planowania przestrzennego w Poznaniu (Forms and the scope of participation in the spatial planning process in Poznañ. Manuscript of the doctor’s thesis). Maszynopis pracy doktorskiej, promotorzy: prof. dr hab. T. Kaczmarek, dr £. Miku³a, Instytut Geografii Spo³eczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Zintegrowany Program Odnowy i Rozwoju Œródmieœcia Poznania na lata 2014-2030 (The Integrated Programme of Renewal and Development of the Centre of Poznañ for the period 2014-2030), 2013: Urz¹d Miasta Poznania.
Streszczenie
W obliczu z³o¿onoœci gospodarki przestrzennej a tak¿e samego procesu planowania przestrzennego, konieczne jest poszukiwanie rozwi¹zañ pozwalaj¹cych na usprawnienie i zwiêkszenie przejrzystoœci procesów planistycznych. Okreœlaj¹c potencja³ narzêdzi internetowych opartych na systemach geoin-formacyjnych, autorzy artyku³u przedstawili mo¿liwoœci zastosowania geoankiety jako narzêdzia wspieraj¹cego partycypacjê spo³eczn¹ w planowaniu przestrzennym – zarówno w jej ustawowych, jak i pozaustawowych formach. W niniejszym artykule zaprezentowano szeœæ zastosowañ geoankiety w Poznaniu i gminach podmiejskich, realizowanych w latach 2015-2016. Zwrócono uwagê na silne i s³abe strony wdra¿ania narzêdzi e-partycypacji w jednostkach samorz¹du terytorialnego oraz na mo¿liwoœci i ograniczenia w tym zakresie z punktu widzenia praktyki planistycznej.
Abstract
In the face of the complexity of urban planning, it is necessary to search for solutions improving and increasing transparency of planning processes. Defining the potential of online tools based on Geo-graphic Information Systems (GIS), the authors of the paper presented the geo-questionnaire as a tool
supporting public participation in urban planning – both in the statutory and non-statutory forms. In the paper six geo-questionnaire implementations carried out in the years 2015-2016 in Poznañ and its metropolitan area have been analyzed, highlighting the strengths and weaknesses of the implementation of e-participation tools and the opportunities and limitations in the point of view of planning practices.
Dane autorów / Authors details:
mgr Edyta B¹kowska
https://orcid.org/0000-0002-8771-7885 edyta.bakowska@amu.edu.pl
prof. dr hab. Tomasz Kaczmarek tomkac@amu.edu.pl dr £ukasz Miku³a https://orcid.org/0000-0001-9276-4574 mikula@amu.edu.pl Przes³ano /Received 11.01.2017 Zaakceptowano / Accepted 2.04.2017 Opublikowano / Published 30.06.2017
