Bogusław Sławomir Kunda
Wprowadzenie do słowackiego
strukturalizmu
Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4, 170-173
w ie d z y o 'k u ltu rz e lu d o w e j i z a ra z e m je j w y tw ó r), a ta k ż e (n r 2)
P io s e n k i i w ie rs ze m ł o d o c ia n y c h p r z e s tę p c ó w — p rz y g o to w a n y p rz e z
A d a m a W ołczeka p rz y k ła d w sp ó łczesn eg o w ięz ie n n eg o „ fo lk lo ru śro d o w isk o w e g o ” — o ra z A d o lfa D y g acza Z badań n a d fo l k l o r e m
m u z y c z n y m g ó r n ik ó w n a f t o w y c h .
O czyw iście, n ie re z y g n u je „ L ite r a tu r a L u d o w a ” i z tra d y c y jn y c h o b sza ró w fo lk lo ry s ty k i. R e p re z e n tu ją je w s p o m n ia n e ju ż p rz e k ła d y p ra c b a d a c z y ra d z ie c k ic h o raz o tw ie ra ją c y p ie rw s z y n u m e r a r ty k u ł J u lia n a K rz y ż a n o w sk ie g o N a sz a n o w o c z e s n a n a u k a o lite r a tu rze l u
d o w e j. P rz y n o s i o n o b sz e rn y p rz e g lą d s ta n u w sp ó łcz esn ej fo lk lo ry
s ty k i p o lsk ie j, w y s u w a ją c z a ra z e m p o s tu la ty b a d a w c z e n a p rz y szłość.
O ba o m a w ia n e n u m e r y „ L ite r a tu r y L u d o w e j” z a w ie ra ją ró w n ie ż ob sz e rn y d z ia ł re c e n z ji. W d ziale ty m T a d e u sz Z ielich o w sk i, A n d rz e j L itw o rn ia , L o th a r H e rb st, J e r z y J a s trz ę b s k i, A n d rz e j K . W a śk ie - w icz i C zesław H e rn a s o m a w ia ją k s ią ż k i fo lk lo ry s ty c z n e , k tó re u k a z a ły się w o s ta tn ic h la ta c h w P o lsc e i za g ra n ic ą , H a n n a W a liń - sk a zaś p ro w a d z i o b s z e rn y p rz e g lą d w y p o w ie d zi n a te m a ty fo lk lo ru , k u ltu r y m aso w e j, a n a w e t po p ro s tu li te r a t u r y o te m a ty c e w ie js k ie j, ja k ie u k a z a ły się w p ie rw s z y m p ó łro cz u 1971 r. n a ła m a c h p ra s y li te ra c k ie j.
W su m ie w y p a d a stw ie rd z ić , iż „ L ite r a tu r a L u d o w a ” w y s ta r to w a ła po p rz e rw ie c ie k a w ie i a m b itn ie , w y p e łn ia ją c n ie z a ję ty d o tą d n a m a p ie naszeg o c z a so p iśm ie n n ic tw a o b s z a r o ra z p la s u ją c się od ra z u w czołów ce n a s z y c h p e rio d y k ó w n a u k o w o -lite ra c k ic h .
Janusz Maciejewski
W p r o w a d z e n ie d o s ło w a c k ie g o s tr u k tu r a liz m u
W p ra c a c h o s tru k tu ra liz m ie czech o sło w ack im jeg o sło w a c k i człon u jm o w a n y b y ł d o tą d jak o e le m e n t tła w d z ia łaln o ści p ra s k ie j sz k o ły s t r u k tu r a ln e j, alb o ja k o je j re g io n a ln e od g ałęz ien ie. A n to n P o p o y ić w k siążc e S t r u k t u r a l i z m u s v s l o v e n s k e j
v e d e 1931— 1949 1 p rz e c iw s ta w ia się ta k im u jęcio m . Je g o z d a n ie m
s tr u k tu r a liz m sło w a c k i d o p ra c o w a ł się w ła s n e j, o ry g in a ln e j k o n cep cji te o re ty c z n e j. Z w ią z a n y je s t on „z tu te js z y m ro z w o jem , z d ą że n ia m i d o ra d y k a ln e g o p rz e b u d o w a n ia k u ltu r y sło w ac k ie j. (...) W o d ró ż n ie n iu od C zech, g d zie ro z w ija ł się w głąb, w S ło w a c ji ro z w i ja ł się ra c z e j w sze rz, co b y ło z w ią zan e z fa k te m , że trz e b a b yło k ła ś ć p o d w a lin y po d w ięk szo ść d y s c y p lin n a u k o w y c h ” (s. 11).
R ó żn o ro d n e p rz y c z y n y s p ra w iły , że k u ltu r a sło w a c k a n a p ro g u la t 1 A. Popoyić: Strukturalizmus v slovenskoj ve de 1931—1949. Martin 1970 Mati- ca Slovenska, ss. 174.
m ię d z y w o je n n y c h b y ła k u ltu r ą zacofaną. W zw ią zk u z po czu ciem za g ro że n ia n a ro d o w eg o p a n o w a ła k o n ce p cja tw ó rczo ści lite ra c k ie j ja k o słu ż b y społeczn ej. W n au c e o lite ra tu rz e d o m in o w ały k o n cep cje ro m a n ty c z n e i p o z y ty w isty c z n e . S tr u k tu ra liz m b y ł w ięc o rę ż e m w w a lc e o a u to n o m ię ta k d zieła lite rac k ie g o , ja k i n a u k i o lite ra tu rz e . Je g o sp o ju sz n ik ie m b y li k ry ty c y lite ra c c y , n a w ią z u ją c y do p o m y słó w cz esk ieg o k r y ty k a F. X. S a ld y (oraz — czego b ra k u je u P o p o - v ić a — p isa rz e i k r y ty c y sk u p ie n i w okół czasop ism a ,,D A V ” , s ta r a ją c y się u rz e c z y w is tn ia ć za ło ż en ia re a liz m u so cjalisty czn eg o ). P ra c a P o p o v ić a s ta n o w i p ró b ę sy n te ty c z n e g o u ję c ia źró d eł, h is to rii o ra z g łó w n y ch id e i sło w ack ieg o s tru k tu ra liz m u . C e n n y m d o p e łn ie n ie m k sią ż k i je s t w y b ó r te k stó w 19 a u to ró w o ra z liczą ca 359 p o z y c ji w y b ra n a b ib lio g ra fia p ra c s tru k tu ra lis tó w sło w ackich . O b a w y b o ry ja k i k o n s tru k c ja k s ią ż k i n a s u w a ją w n io sek , że P o p o v ić nie u ż y w a k o n s e k w e n tn ie p o ję c ia „ s tru k tu ra liz m ” n a o znaczenie p e w n e j o k re ślo n e j m etodologii; n ie k ie d y p o jęcie to z o sta je poszerzone. D z ie je się ta k w te d y , g d y a u to r w łącza w r a m y s tru k tu ra liz m u lu dzi, k tó rz y w d ziała ln o śc i sw ej p o d ejm o w ali ty lk o n ie k tó re jego id ee — i to n ie ja k o p rz e d m io t te o re ty c z n y c h d o ciek a ń , lecz ja k o n a rz ęd zie a n a liz (np. w y s tę p u ją c y w w yborze te k stó w d ra m a tu rg P e te r K a rv a ś).
In s p ira c je te o re ty c z n e c z erp a ł s tru k tu ra liz m sło w ack i z trz e c h źró deł: 1) z ro s y js k ie j m e to d y an a liz y fo rm a ln e j; z je j id e a m i z e tk n ię to się tu ta j z a ró w n o p o p rzez p rz e k ła d y , ja k i d zięki d ziała ln o śc i w S ło w a c ji P. G. B o g a ty rie w a (1928— 1941);
2) z p ra c p ra s k ie j S zk o ły S tr u k tu r a ln e j, zw łaszcza J. M u k a ro v sk y e - go, k tó ry w la ta c h 1931— 1937 b y ł d o cen tem n a U n iw e rsy te c ie w B ra ty sła w ie ;
3) z b a d a ń (głów nie w d zied z in ie ogólnej m etod olog ii n au k ) sło w ac kiego filo zofa Ig o ra H ru śo v sk ieg o , k tó ry p o p u la ry z o w a ł idee n eo p o - z y ty w is tó w z K o ła W iedeńskiego.
A le w p ły w y pow yższe nie b y ły p rz e jm o w a n e m ech an iczn ie. Id ee z z e w n ą trz k o n fro n to w a n o , p rz y m ie rz a n o do w a ru n k ó w i p o trze b m ie j scow ych, i d o p iero w te d y zd o b y w an o się n a te o re ty c z n e uo gó ln ien ia. P o u c z a ją c y w ty m w zględzie je s t spór, ja k i p rz e d sta w ic ie le no w ej m e to d y w ie d li n a p o c z ą tk u la t trz y d z ie s ty c h z p u ry s ta m i ję z y k o w y m i, czy k o n fro n ta c ja id e i fo rm a liz m u i p ra sk ie g o s iru k tu ra liz m u , j a k a m iała m iejsce około 1936 r. N ie bez sk u tk ó w p ozo stał ró w n ież i fa k t, że zw o le n n ic y no w ej m eto d y a ta k o w a n i b y li p rz e z k o n se rw a ty stó w n ie ty le z p o z y c ji n au k o w y ch , ile id eolo giczny ch , jak o p o p u la ry z a to rz y „ ż y d o -k o m u n y ” . W ok resie tzw . S lo v e n sk eh o S ta tu a ta k i te p r z y b ra ły fo rm ę za k azó w a d m in is tra c y jn y c h .
L a ta 1945— 1950 p rz y n io s ły d ru g ą falę s tru k tu ra liz m u , p rz e rw a n ą n a sk u te k p o d e jrz e n ia o „zan ieczy szczen ie k u lt u r y s o c ja listy c z n e j p rzez b u rż u a z y jn y id e a liz m ” . D ziś s tru k tu ra liz m sło w ack i jak o p ew n a fo rm a ru c h u n au k o w eg o n a le ż y do h isto rii. A le szereg jego m y śli
nie s tra c ił n a a k tu a ln o śc i. P ra c a P o p o w ić a p o k a z u je ży w e do d ziś id ee o raz sposób ic h k rą ż e n ia w sło w ac k ie j te o rii lite ra tu ry .
P o z y ty w is ty c z n y m o d el b a d a n ia lite r a t u r y w y w o d z ił d zieło z k r ą żą cy ch sp o łecz n ie idei. S tr u k tu r a liz m zaś zw ró cił u w a g ę n a sp ra w ę is tn ie n ia d zieła, n a te k st, w y ra ż a ją c to w p o ję c iu „ s p e c y fik a k s z ta łtu a r ty s ty c z n e g o ” . N a stę p n ie s k o n s tru o w a n o d w a p o jęcia , za pom ocą k tó ry c h o k re śla n o w e w n ę trz n e i z a w n ę trz n e u w ik ła n ia d zieła: p o ję c ia s t r u k t u r y i ro z w o ju . W m o d elu p o z y ty w is ty c z n y m dzieło p o d leg ało je d y n ie o p isa n iu (i to ty lk o n ie k tó re jeg o e le m e n ty ), w s tr u k - tu ra lis ty c z n y m w y o d rę b n ia ło się d w a spo so by jeg o o g lą d u : te o re ty c z n y i d e s k ry p ty w n y . P o d sta w o w a ró ż n ic a m ię d z y n im i w y ra ż a się w p ro p o rc ja c h , w ja k ic h p rz y b a d a n iu k o n k re tn e g o d z ie ła b ie rze u d z ia ł e m p iria i te o ria . P o z y ty w iz m b u d o w a ł n a e m p irii i dla*- tego n ie d o c ie ra ł do p o w ią z a ń w e w n ę trz n y c h d zieła. S tr u k tu ra liz m d o c ie ra ł ta m , g dzie p rz e s ta w a ła d ziała ć em p iria . A le z o b a w y p rz e d p o sąd z en iem o „ s u b ie k ty w iz m ” , s tr u k tu r a liz m n ie d o ce n ia ł em p i ry c zn eg o s k ła d n ik a p ro c esu poznaw czeg o.
P o le m iz u ją c z ty m i o g ra n ic z e n ia m i, sfo rm u ło w a ł H ru ś o y s k y zało że n ia tzw . sc ie n ty z m u d ia le k ty c z n e g o , o p ie ra ją c się n a d ia le k ty c e d o św iad c zen ia i te o rii. P o z n a n ie n asz e — tw ie rd z i on — j e s t d w u sto p n io w e, b u d o w a n e w k ie r u n k u od e m p irii k u teo rii. P o ję cie, p o d sta w o w y e le m e n t a n a liz y te o re ty c z n e j, zb u d o w an e je s t w o p a rc iu o d o św iad c zen ia zm y sło w e. W in te g ro w a n a w te n sp o só b do p ro c e su p o zn aw czeg o e m p iria p o z w a la ła d ocenić z a n ie d b y w a n y dotychczas: s k ła d n ik p o zn a n ia . P o d n ie sio n a tu d ia le k ty k a te o rii i d o św ia d c z e n ia a n ty c y p o w a ła ro lę o d b io rc y ja k o k a te g o rii s e m a n ty c z n e j w s t r u k t u rze d zieła.
P o z n a n ie o p a rte n a d ia le k ty c e d o św iad c zen ia i te o rii o d sła n ia — w ed le H ru śo v sk ie g o — w sposób a d e k w a tn y w e w n ę trz n ą s t r u k t u r ę o b ie k ty w n e j rz e c z y w isto śc i, p o d czas g d y p o z n a n ie zm y sło w e z a tr z y m u je się je d y n ie n a je j p o w ie rz c h n i. N a u k o w e p o z n a n ie l i te r a tu r y m a się w ięc ro z p o czy n a ć od o p isu z ja w is k „s tr u k t u r y p o w ie rz c h n io w e j” i zm ierzać d o p o z n a n ia p ro c e só w z a c h o d zą cy ch w „ s tr u k tu r z e g łę b o k ie j” . „Im te o ria n a u k o w a — pisze H ru ś o y sk y — b a rd z ie j je s t ro z w in ię ta w d zie d z in ie d ia le k ty k i p o z n a n ia i p r a k ty k i, ty m b a rd z ie j o d d a lo n a je s t o n a od z ja w isk o w e j p o w ie rz c h n i p rz e d m io tó w ś w ia ta re a ln e g o ” .
Z ty m ja k b y „ p r z e s trz e n n y m ” ro z m ia re m s t r u k t u r y w iąż e się za g a d n ie n ie d ia le k ty k i części i całości w je j o b ręb ie. „G d y m ó w im y 0 s to s u n k u części i całości, to p rz ez część ro z u m ie m y ta k i k o m p o n e n t, k tó r y p o sia d a p e w n ą o k re ślo n ą fu n k c ję w o b rę b ie całości; fu n k c ja ta w sp ó ło k re śia sp e c y fik ę k o m p o n e n tó w w c a ło śc i” . E le m e n ty d z ie ła n a poziom ie s tr u k t u r y są w ięc ró w n o u p ra w n io n e . W te n sposób p rz e z w y c ię ż a H ru ś o y s k y tr a d y c y jn y p o d ział n a fo rm ę 1 tre ść , w e d łu g k tó re g o tre ś ć je s t w a ż n ie jsz a , a fo rm a je s t je d y n ie je j s k u tk ie m czy ozdobą. W s tr u k tu r z e w sz y stk ie e le m e n ty s ą je d n a k o w o w ażn e, a ró ż n i je m ię d z y sobą je d y n ie sposób ich u ży cia.
T e sposoby u ży c ia n a z y w a m y fy n k c ją e le m e n tu w s tru k tu rz e . R oz w ija n a obecn ie w S ło w acji te o ria in te rp re ta c ji d zieła sz tu k i e f e k ty w n ie n a w ią z u je do tego ujęcia.
„ P rz y p o m o cy p o jęcia s t r u k tu r y — pisze H ru so v sk y — w y ra ż a m y je d n o ść p ra w id ło w y c h sto su n k ó w , fu n k c ji, p rz y c z y n o w y c h i d ia le k ty c z n y c h zw iązków p rz e d m io tu , jed n o ść jeg o w e w n ę trz n e g o z ró ż n i co w ania. P o ję c ie s tr u k t u r y je s t w ięc w y ra z e m jed n o ści n ie z b ę d n y c h , a w ięc p o d sta w o w y c h sto s u n k ó w i p ra w id ło w o ści p rz e d m io tu , a nie m ech a n iczn e g o zb io ru p ra w id ło w o ści. S p ecy fic zn y c h a ra k te r p rz e d m io tu , jeg o s tr u k tu r y , n ie je s t w y n ik ie m jeg o p o szczegó ln ych cech, b ra n y c h w o dizo lo w an iu , ale re z u lta te m ic h fu n k c jo n a ln e j jedn ości. C ałość n ie je s t su m ą części, lecz posiad a sp ecy ficzn e w ła sn o śc i in te g r u ją c e ” . W dziele lite ra c k im t ę jed n o ść s t r u k tu r y re p re z e n tu je s ty l, k tó r y w y ra ż a fu n k c jo n a ln o ść w s z y stk ic h ró ż o ro d n y c h e le m e n tó w w c h o d ząc y ch w sk ła d dzieła. W ą te k s ty lu ja k o in te g r u ją cego sp o iw a d z ie ła s z tu k i p o d ją ł F. M iko (por. jego E s te tik a v y r a z u , B ra tis la v a 1969).
L ite r a tu r a jak o s t r u k t u r a nie je s t tw o re m sta ty c z n y m , ro z w ija się, p o d le g a zm iano m . R ozw ój p o jm o w a n y je s t tu ta j jak o im m a n e n tn y p ro c e s, k tó re g o p o d sta w o w y m e le m e n te m je s t a k tu a liz a c ja (in n o w a cja). T en m o m e n t je s t ta k ż e g łó w n y m źró d łem p rz e ż y c ia e s te ty c z n ego u odbio rcy . Im dzieło je s t „ w e w n ę trz n ie ” b a rd z ie j now e, im w ię c e j n o w y c h in fo rm a c ji e ste ty c z n y c h p rz y n o si, ty m b a rd z ie j w z ra s ta jego w a rto ść e ste ty c z n a . To o biegow e dla s tru k tu ra lis tó w p o ję c ie ro z w o ju w zbogaca H ru so v sk y o n o w y asp ek t: o zw iązek w e w n ę tr z n y c h p ra w id ło w o ści ro z w o jo w y ch lite r a tu r y z k o n te k ste m . Im m a n e n tn y ro zw ó j lite r a tu r y nie je s t d la iniego „ m e c h a n ic z n y m ru c h e m d e te rm in o w a n y m jak o ścio w o ” . T ra k tu je ją ja k o s e rię is tn ie ją c y c h m ożliw ości ro z w o jo w y ch , z k tó ry c h , w o k re ś lo n y c h o kolicz n ościach, w y a rty k u ło w a n a z o stan ie p rzez te okoliczności ja k a ś je d n a w a rto ść.
Id e a t a o k a z u je się p ło d n a zw łaszcza w h is to rii lite r a tu r y . H ru so v sk y p o le m iz u je tu z d w o m a u ję c ia m i s k ra jn y m i: z w y w o d z en iem h is to ry c z n e g o ro z w o ju z z e w n ę trz n e j in te rw e n c ji (p ozyty w izm ) alb o
z m e ch a n iczn e g o sa m o ru c h u (k lasy c zn y stru k tu ra liz m ). O k a z u je
się , że ro zw ó j p rz e b ie g a m ię d z y ty m i d w iem a s k ra jn o śc ia m i.
D ia le k ty c z n e p o jm o w a n ie isto ty p rz e d m io tu , ja k to p o d k re ś la ł H ru so v sk y , nie m oże obyć się b e z u p rz ed n ieg o , p ra w id ło w eg o za li c z e n ia b a d a n e j rz e c z y do w łaśc iw ej s u p e r s tr u k tu r y czy s u p e r s tr u k -
tu r. W z a k re sie b a d a ń lite ra c k ic h zw iązek d zieła z k o n te k s te m o z n a cz a p o d ję c ie p ro b le m a ty k i tzw . z e w n ę trz n y c h k o n te k s tó w d zieła li te ra c k ie g o (społecznego, filozoficznego, p sycho lo giczn ego , re lig ijn e go itp.). P ro b le m a ty k ę tę za czy n a dzisiaj b ad a ć d o k ła d n ie j te o ria k o m u n ik a c ji lite ra c k ie j. W S ło w acji p ro b le m e m ty m z a jm u je się pod k ie ru n k ie m F. M iko g ru p a sk u p io n a w gab in ecie k o m u n ik a c ji li te ra c k ie j p r z y F a k u lte c ie P ed ag o g icz n y m w N itrz e (S. S m a tla k , A. P opo v ic, J . K opal, P. P lu tk o , T. Z silka, S. K n o tek ).
Bogusław Sławomir Kunda 2 7 3 R O Z T R Z Ą S A N I A I R O Z B I O R Y
