Wpływ ewolucji prawa wyborczego na zmiany zachodzące na scenie politycznej Ukrainy

Paweł Pietnoczka

Wpływ ewolucji prawa wyborczego

na zmiany zachodzące na scenie

politycznej Ukrainy

UWM 2013

S tu d ia Praw noustrojow e 22

Paweł Pietnoczka

In sty tu t H istorii i Stosunków M iędzynarodowych Wydział H um anistyczny UWM

W pływ e w o lu c ji p ra w a w y b o rcz eg o n a zm ia n y

z a c h o d z ą c e n a s c e n ie p o lity czn ej U k ra in y

W okresie niepodległości n a U krainie bardzo często dochodziło do zm iany przepisów w praw ie wyborczym. W szczególności dotyczyły one system u wy­ borczego do Rady Najwyższej Ukrainy. W arto podkreślić, iż poza jednym w yjątkiem k ażda kolejna elekcja p a rla m e n ta rn a odbywała się n a podstaw ie nowej ordynacji wyborczej. Celem a rty k u łu je s t ukazanie, w jak im stopniu zm iany ordynacji wyborów p a rlam en tarn y ch wpływały n a zm iany zachodzą­ ce n a ukraińskiej scenie politycznej. Przybliżone zostaną rozw iązania p raw ­ ne, które spowodowały w zrost znaczenia p a rtii politycznych w życiu politycz­ nym Ukrainy, a także i te, które wpłynęły n a ograniczenie lub zwiększenie liczby ugrupow ań politycznych reprezentow anych w parlam encie. Znaczna uw aga została poświęcona przepisom ordynacji wyborczej z 2011 r., której zasadniczym celem było zapew nienie obozowi władzy zwycięstwa w wybo­ rach p arlam en tarn y ch 2012 r. Analizie poddane zostały następujące akty praw ne: u staw a U kraińskiej Socjalistycznej R epubliki Radzieckiej o wyborze deputow anych ludowych USRR z dnia 27 października 1989 r.1, u staw a U krainy o wyborze deputow anych ludowych U krainy z dnia 18 listopada 1993 r.2, u staw a U k rain y o wyborze deputow anych ludowych U krainy z dnia 24 w rześnia 1997 r.3, u staw a U k rainy o wyborze deputow anych ludowych U k rain y z dnia 18 p aździernika 2001 r.4, u sta w a U k rainy o wyborze deputo­ w anych ludowych U k rain y z dnia 25 m arca 2004 r.5, a także obecnie obwią­

1 Закон Укра!нсько! Радянсько! Сощалштично! Республжи про вибори народних депутапв Украшсько! РСР ввд 27 жовтня 1989, „Ввдомосп Верховно! Ради УРСР” (dalej: ВВР) додаток до № 1, ст. 626 з наступними змшами. 2 Закон Укра!ни про вибори народних депутапв Укра!ни ввд 18 листопада 1993 р., ВВР № 48, ст. 455 з наступними змшами. 3 Закон Укра!ни про вибори народних депутапв Укра!ни ввд 24 вересня 1997 р., ВВР № 43, ст. 280. 4 Закон Укра!ни про вибори народних депутапв Укра!ни ввд 18 жовтня 2001 р, ВВР № 51-52, ст. 265 з наступними змшами. 5 Закон Укра!ни про вибори народних депутапв Укра!ни ввд 25 березня 2004 р., ВВР № 27-28, ст. 366 з наступними змшами (Редакщя закону ввд 7 липня 2005 р., ВВР № 38-39, ст. 449).

zująca u sta w a U krainy o wyborze deputow anych ludowych U k rain y z dnia 21 listopada 2011 r.6 Skoncentruję się przede w szystkim n a tych rozw iąza­ niach praw nych, które w yw arły najw iększy wpływ na ewolucję u kraińskiej sceny politycznej.

R ada N ajwyższa U k rain y I kadencji została wyłoniona w m arcu 1990 r., a więc w okresie, gdy istn iał jeszcze Związek Socjalistycznych Republik R a­ dzieckich. Wybory do ówczesnej Rady Najwyższej USRR odbyły się n a pod­ staw ie ustaw y U kraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o wyborze deputow anych ludowych USRR uchwalonej dnia 27 października 1989 r.7 O rdynacja m iała za zadanie m .in. przybliżyć praw o wyborcze do zasad demo­ kratycznych8. Wybory odbywały się w okręgach jednom andatow ych (art. 1), a w każdym z nich m iało być zarejestrow anych co najm niej dwóch k an dy da­ tów (art. 35). O zdobyciu m a n d a tu decydowało uzyskanie większości bez­ względnej, ponadto m usiał być spełniony w aru nek co najm niej 50-procento- wej frekwencji (art. 50). W przypadku, gdy żaden z kandydatów nie uzyskał w ym aganej większości, przeprow adzane było powtórne głosowanie z u d zia­ łem dwóch kandydatów , którzy uzyskali najw iększą liczbę głosów, a o uzy­ sk an iu m a n d a tu decydowała większość względna (art. 54). Praw o do zgłasza­ nia kandydatów na deputow anych uzyskały zespoły pracownicze, organizacje społeczne, zespoły pracownicze szkół zawodowo-technicznych, szkół średnich specjalnych i szkół wyższych, a także zebrania wyborców oraz żołnierze po­ szczególnych jednostek wojskowych (art. 10)9.

W arto podkreślić, iż ordynacja z 1989 r. nie wym ieniała p artii politycznych wśród podmiotów upraw nionych do zgłaszania kandydatów na deputowanych. Ten s ta n rzeczy uległ zmianie wraz z uchwaleniem w dniu 18 listopada 1993 r. u staw y o wyborze deputow anych ludowych U k rain y 10. W m yśl przepisów nowej ordynacji wyborczej praw o do zgłaszania kandydatów uzyskały partie polityczne oraz ich koalicje, a mogły tego dokonać za pośrednictw em swoich ośrodków regionalnych (art. 23 u st 1). Ponadto powyższe praw o przysługiw a­ ło zespołom pracowniczym oraz grupie co najm niej 10 wyborców. W procesie zgłaszania kandydatów w uprzyw ilejow anej sytuacji znalazły się te dwa o statn ie podmioty. Nie dziwi więc fakt, że spośród łącznej liczby 5609 kandy ­ datów, p a rtie polityczne zgłosiły zaledwie 616 (10,98%). W przypadku grup wyborców ta liczba wyniosła aż 3495 (62,31%), zaś w przypadku zespołów

6 Закон Укра!ни про вибори народних депутапв Украши ввд 21 листопада 2011 р., № 4061-VI. 7 Закон Украшсько! Радянсько! Сощалвдтично! Республвди про вибори народних депутапв Украшсько! РСР ввд 27 жовтня 1989, ВВР додаток до № 1, ст. 626 з наступними змшами.

8 W. B aluk, K sz ta łto w a n ie sy ste m u p a rty jn e g o U k ra in y w okresie tra n sfo rm a cji ustrojow ej

(1 9 8 7 -2 0 0 4 ), Wrocław 2006, s. 2 5 3 -2 5 4 .

9 W ym ienione podm ioty otrzym ały również prawo u czestn iczen ia w tw orzeniu kom isji wyborczych (art. 7).

10 Закон Украши про вибори народних депутапв Укра!ни ввд 18 листопада 1993 р., ВВР № 48, ст. 455 з наступними змшами.

W p ływ ew o lu cji p r a w a w yborczego n a z m ia n y za c h o d zą c e n a scenie p o lity c z n e j... 71

pracowniczych 1498 (26,71%)11. Wybór parlamentarzystów, tak ja k i wcześniej, odbywał się w okręgach jednom andatow ych, a o uzyskaniu m a n d a tu decydo­ wała większość bezw zględna. Ponadto, aby k an d y d at uzyskał m an d a t depu­ towanego, m usiał być spełniony w aru n ek co najm niej 50% frekwencji (art. 43 u st. 4). J e d n a k w odróżnieniu od poprzedniej ordynacji o uzy sk an iu m a n d a tu w drugiej tu rze decydowało uzyskanie większości bezwzględnej przy co n a j­ mniej 50% frekwencji (a rt. 48). Powyższe rozw iązania spowodowały, iż pod­ czas powtórnego głosowania nie udało się wyłonić zwycięzcy aż w 112 okrę­ gach jednom andatow ych. W 92 okręgach było to spowodowane oddaniem znacznej liczby głosów przeciwko obu kandydatom , w zw iązku z czym żaden z nich nie uzyskał większości bezwzględnej. N atom iast o b ra k u rozstrzygnię­ cia w 20 okręgach zadecydowała n isk a frekw encja12. W arunki, które m usiały zostać spełnione w celu uzyskania m an d atu , spowodowały, iż do końca k a ­ dencji nie udało się wyłonić całego skład u Rady Najwyższej13.

R ezultatem uprzywilejowania w procesie wyborczym zespołów pracowni­ czych i grup wyborczych był fakt, że większość miejsc w Radzie Najwyższej II kadencji zajęli kandydaci bezpartyjni. Spośród 403 parlam entarzystów zale­ dwie 176 było reprezen tan tam i partii politycznych14. Ponadto, co w arte jest podkreślenia, część „partyjna” nowo w ybranego p arla m e n tu ch arakteryzow a­ ła się znacznym rozdrobnieniem politycznym, gdyż w Radzie Najwyższej zasiedli reprezentan ci aż 14 p a rtii politycznych. M andaty zdobyły n a stę p u ją ­ ce ugrupow ania: K om unistyczna P a rtia Ukrainy, Chłopska P a rtia Ukrainy, Socjalistyczna P a rtia U krainy, Ludowy Ruch Ukrainy, U k ra iń sk a P a rtia Re­ p ub likań sk a, Kongres U k raiń sk ich Nacjonalistów, D em okratyczna P a rtia U krainy, Chrześcijańsko-D em okratyczna P a rtia U krainy, U k ra iń sk a K onser­ w atyw na P a rtia R epublikańska, P a rtia Pracy, P a rtia Dem okratycznego Od­ rodzenia U krainy, Socjaldem okratyczna P a rtia Ukrainy, Obyw atelski Kon­ gres U k rain y oraz P a rtia Ekonomicznego O drodzenia K rym u15. Obecność w u k raiń sk im parlam encie znacznej liczby deputow anych bezpartyjnych n e­ gatyw nie wpływała n a proces kształto w ania się system u partyjnego Ukrainy. B rak identyfikacji politycznej wśród dużej części członków Rady Najwyższej sprzyjał zaw ieraniu porozum ień n a podstaw ie interesów poszczególnych grup regionalnych16. N ależy podkreślić, iż w ażniejszą rolę n a scenie politycznej

11 I. KpeciHa, € . Перегуда, Парламентськг вибори в Укртт: npaeoei i полт ичт проблемы, Кшв 2003, s. 46. Por. J. K raw ulski, W ybory p a r la m e n ta r n e i p re zy d en c k ie u w sch o d n ich są sia d ó w

P o lski w la ta c h 1 9 9 2 -1 9 9 5 (L itw a , R osja, U kra in a , B ia ło r u ś ), Poznań 1995, s. 71. 12 J. K raw ulski, op.cit., s. 72.

13 H. Богашева, Ю. Ключковський, Л. Колюецька, Еволющя виборчого законодавства Украгни

(1989-2006). Деят аспекти, Кшв 2006, s. 15—16.

14 Zgodnie ze stan em z grudnia 1994 r.

15 А. Бшоус, Верховна Рада Украгни: розташування сил i перспективи партш, “Нова полггика” червень-липень 1995, s. 30.

U k rainy odgrywały wówczas nie p a rtie polityczne, ale bezp artyjn a „partia władzy”.

O zw iększeniu znaczenia p a rtii politycznych w życiu politycznym U k ra ­ iny i właściwym rozwoju system u partyjnego m iały zadecydować m .in. zm ia­ ny, które w prowadzano w kolejnych lata ch niepodległości państw a. W tym kontekście należy przyw ołać now ą ordynację wyborczą uchw aloną przez Radę N ajwyższą w dniu 24 w rześnia 1997 r.17 Bardzo istotne było w prow a­ dzenie większościowo-proporcjonalnego system u wyborczego. O dtąd według zasady większościowej obsadzano tylko połowę m andatów w parlam encie, a o ich uzy sk an iu decydowała już większość względna. Jednocześnie należy zaznaczyć, iż zrezygnowano z wymogu 50% frekwencji. D ruga połowa m an ­ datów była n ato m iast dzielona między listy krajowe zgłoszone przez p artie polityczne lub koalicje p a rtii politycznych (art. 1 ust. 2). W podziale tych m andatów mogły wziąć udział tylko te ugrupow ania, które pokonały 4-pro- centowy próg wyborczy (art. 42 ust. 6). W świetle art. 5 praw o zgłaszania kan d y d a tó w w ok ręgach jed n o m an d ato w y ch przysługiw ało obyw atelom Ukrainy, którzy mogli tego dokonać sam odzielnie lub przy pomocy p a rtii politycznych, koalicji wyborczych, zebrań obywateli oraz zespołów pracowni­ czych. W przypadku okręgu wielomandatowego prawo do zgłaszania list krajo­ wych uzyskały jedynie partie polityczne i koalicje wyborcze (art. 21 ust. 1)18.

W prow adzenie system u m ieszanego spowodowało, iż w w yniku wyborów p arlam en tarn y ch 1998 r. reprezen tanci p a rtii politycznych obsadzili zdecydo­ w an ą większość m iejsc w Radzie Najwyższej. Łącznie uzyskali ponad 3/4 m andatów . P roporcjonalna część wyborów odegrała rów nież w ażn ą rolę w zakresie ograniczenia rozdrobnienia partyjnego w parlam encie. Próg wy­ borczy pokonało osiem ugrupow ań: K om unistyczna P a rtia U krainy, Ludowy Ruch U krainy, Koalicja Wyborcza Socjalistycznej P a rtii U krainy i Chłopskiej P a rtii U krainy „O Praw dę, o Lud, o U krainę!”, P a rtia Zielonych Ukrainy, P a rtia Ludowo-Dem okratyczna, O gólnoukraińskie Zjednoczenie „H rom ada”, Postępow a Socjalistyczna P a rtia U krainy oraz Socjaldem okratyczna P a rtia U k rainy (Zjednoczona)1 9. N iestety powyższe osiągnięcie, a więc zm niejszenie rozdrobnienia p arlam en tarn eg o, zostało w znacznym stopniu zniweczone przez większościową część wyborów. Otóż wyniki wyborów w okręgach jedno­ m andatow ych spowodowały, iż w Radzie Najwyższej U krainy zasiedli przed­ staw iciele aż 21 ugrupow ań politycznych2 0, a ponadto 101 deputow anych

17 Закон Украши про вибори народних депутат1в Укра!ни вщ 24 вересня 1997 р., ВВР 1997, № 43, ст. 280).

18 Warto odnotować, iż ordynacja zezw oliła na jednoczesn e kandydow anie z listy krajowej i w okręgu jednom andatow ym (art. 20 ust. 3).

19 Zob. Ш дсумки голосування no napm inx (виборчих блоках napm iu), [o n lin e] <h ttp :// ww w.cvk.gov.ua/pls/vd2002/w ebproc0v?kodvib=1& rejim =0>.

20 P oza ugrupow aniam i, które pokonały próg wyborczy, w parlam encie sw oich reprezen­ tan tów m ia ły następ ujące formacje polityczne: A grarna P artia Ukrainy, K oalicja Wyborcza

W p ływ ew o lu cji p r a w a w yborczego n a z m ia n y za c h o d zą c e n a scenie p o lity c z n e j... 73

bezpartyjnych2 1. N ależy przy tym podkreślić, iż liczba bezpartyjnych p a rla ­

m entarzystów w porów naniu do wyników elekcji sprzed czterech la t w ydat­ nie zm alała, a decydujący wpływ n a to bez w ątpien ia miało przyjęcie m iesza­ nego sy stem u wyborczego. O tym , że nowe przepisy praw a wyborczego w yw arły znaczny wpływ na zm iany zachodzące na scenie politycznej U k ra ­ iny, świadczy również fakt, że wiele p a rtii z m yślą o elekcji p arlam entarnej przystąpiło do tw orzenia koalicji wyborczych, które m iały być gw arancją pokonania klauzuli zaporowej. W wyborach wzięło udział aż 9 koalicji, które łącznie skupiły 19 p a rtii politycznych2 2.

U staw a U k rain y o wyborach deputow anych ludowych U k rain y z dnia 18 p aździernika 2001 r. kontynuow ała proces zw iększania roli p a rtii politycz­ nych w procesie wyborczym. Do najistotniejszych zm ian, które w prowadziła nowa ordynacja wyborcza należy zaliczyć uniem ożliwienie zgłaszania kandy ­ datów n a deputow anych przez zebrania wyborców oraz zespoły pracownicze. W św ietle art. 9 obywatele U k rainy mogli zgłaszać kandydatów samodzielnie lub za pośrednictw em już tylko p a rtii politycznych oraz ich koalicji. Warto także zwrócić uwagę, iż ordynacja zapew niła przedstaw icielom p a rtii poli­ tycznych m iejsce w składzie okręgowych kom isji wyborczych (art. 20)2 3. U trzym anie system u proporcjonalno-większościowego z 4-procentowym pro­ giem wyborczym dla list krajowych sprzyjało, ta k ja k i cztery la ta wcześniej, tw orzeniu koalicji wyborczych. W arto odnotować, iż w skład 12 koalicji uczestniczących w wyborach p arlam en tarn y ch 2002 r. weszły łącznie aż 42 p a rtie polityczne. N a indyw idualny udział zdecydowała się tylko 1/3 partii. Próg wyborczy zdołało pokonać 6 ugrupow ań politycznych: Koalicja Wyborcza W iktora Juszczenki „Nasza U k ra in a ”, K om unistyczna P a rtia U krainy, Koali­ cja Wyborcza „O Je d y n ą U krainę!”, Koalicja Wyborcza Ju lii Tymoszenko, Socjalistyczna P a rtia U k rain y oraz Socjaldem okratyczna P a rtia U k rain y (Zjednoczona)2 4. Niestety, podobnie ja k podczas poprzedniej elekcji to, czego dokonały wyniki wyborów proporcjonalnych na polu ograniczenia rozdrobnie­

„Front Narodow y”, partia Reformy i Porządek, K oalicja Wyborcza „Naprzód, U kraino!”, Koalicja Wyborcza „Partia Pracy i L iberalna P artia - RAZEM!”, C h rześcijańsko-D em okratyczna P artia Ukrainy, P artia R egionalnego O drodzenia Ukrainy, K oalicja P artii D em okratycznych - N EP („Władza Ludu, G ospodarka, P orządek”), Koalicja W yborcza „Pracująca U k ra in a ”, Koalicja SŁOn - Zjednoczenie Społeczno-Liberalne, O gólnoukraińska P artia Pracujących, K oalicja Wy­ borcza „Mniej Słów ” oraz partia Związek.

21 y-KpamcbKi niei: rniw neHim3MOM i coąiaM-deMOKpamiern, 3a peą. O. TapaHa, O. ManbopoąH, K h ib

2000, s. 123.

22 R. G ortat, U k ra iń sk ie wybory. E le k c ja p a r la m e n ta r n a ‘98 a p a r tie p o lity c z n e, W arszawa 1998, s. 60.

23 Zgodnie z przepisam i poprzedniej ordynacji, partie polityczne oraz ich koalicje, które zarejestrow ały w danym okręgu wyborczym swojego kan dyd ata n a deputow anego, m ogły mieć tylko przed staw iciela przy okręgowej kom isji wyborczej - sw ego rodzaju obserwatora. Zob. I. EorameBa, ro. KaroaKOBCbKHH, .H. KojiiceątKa, op.cit., s. 72.

24 Zob. Pe3yjibmamu 2onocyeaHHH/Pe3ynbmamu zonocyeaHHH e 6azamoMaHÓamHOMy OKpysi (no

n ia politycznego w parlam encie, zostało w znacznym stopniu zm arnow ane przez wyniki wyborów w okręgach jednom andatow ych. Poza ugrupow aniam i, k tóre pokonały próg wyborczy, w Radzie Najwyższej zasiedli przedstaw iciele jeszcze czterech formacji politycznych2 5, a co istotniejsze - w jej ław ach

zasiadło również 94 deputow anych bezpartyjnych.

Należy podkreślić, iż b rak zgody prezydenta Leonida Kuczmy n a zmianę ordynacji wyborczej z m ieszanej na proporcjonalną, za czym opowiadała się R ada Najwyższa III kadencji, przyniósł oczekiwane przez niego skutki. Otóż najliczniejszej frakcji w parlam encie nie utw orzyła opozycyjna Koalicja W ik­ to ra Juszczenki „Nasza U k ra in a ”, k tó ra uzyskała najw iększą liczbę głosów (23,57%), lecz w spierająca prezydenta Koalicja Wyborcza „Za Je d y n ą U k ra ­ inę!” (11,77%)2 6. W skład utworzonej przez „Naszą U k rain ę” frakcji weszło 119 deputow anych, podczas gdy w szeregach „Jedynej U krain y ” znalazło się aż 175 deputow anych2 7. N a utw orzenie ta k licznej frakcji przez proprezy- dencką koalicję pozwoliło zdobycie przez n ią dużej liczby m andatów w okrę­ gach jednom andatow ych oraz przyciągnięcie do swoich szeregów w ielu depu­ tow anych bezpartyjnych. Tak więc chociaż „Nasza U k ra in a ” cieszyła się dw ukrotnie w iększą popularnością wśród społeczeństwa od proprezydenckiej „Za Je d y n ą U krainę!”, to jed n a k nie sta ła się najliczniejszą form acją politycz­ n ą w parlam encie. K onsekwencją w prow adzenia system u proporcjonalnego w miejsce system u m ieszanego bez w ątpienia byłby zupełnie inny układ sił w nowo w ybranym parlam encie. Przeprow adzenie całościowych wyborów na zasadzie proporcjonalności byłoby niekorzystne dla obozu władzy.

W prow adzenie system u m ieszanego w miejsce system u większościowego było zm ianą idącą w dobrym k ierunku. Jednocześnie wyniki wyborów z lat 1998 i 2002 oraz ukształtow any uk ład sił w parlam encie potw ierdzały potrze­ bę dalszych zm ian w praw ie wyborczym U krainy. Takie zm iany zostały wpro­ wadzone przez ustaw ę U krainy o wyborze deputow anych U krain y z dnia 25 m arca 2004 r. Nowa ordynacja w miejsce system u m ieszanego wprow adzi­ ła system proporcjonalny (art. 1 ust. 1), zaś praw o zgłaszania kandydatów na deputow anych zachowały już tylko partie polityczne i koalicje wyborcze (art. 1 u st. 2). Praw o do podziału m andatów otrzym ały te p a rtie i koalicje, które pokonały 3-procentowy próg wyborczy (art. 1 ust. 4, art. 96 ust. 3)2 8. W w yni­ k u wyborów p arlam en tarn y ch 2006 r. przeprow adzonych n a podstaw ie ordy­ nacji proporcjonalnej do Rady Najwyższej U krainy dostało się już tylko pięć ugrupow ań politycznych: P a rtia Regionów, Koalicja J u lii Tymoszenko, Koali­

25 B yły to: K oalicja Wyborcza D em okratyczna P artia U k rainy - Z w iązek Dem okratyczny, K oalicja Wyborcza „Jedność”, P artia N arodow o-Ekonom icznego Rozwoju U k rainy oraz U k raiń ­ sk a P artia Morska.

26 Zob. Pe3yjibmamu zojiocyeaHHM....

27 y napnarneHmi noxu ^ o 6 tppaKąiu, „YKpaiHCbKa npaBąa” Bią 15 TpaBH' 2002, [online] <http:// p ravda.com .u a/n ew s/2002/5/15/23019.h tm >.

W p ływ ew o lu cji p r a w a w yborczego n a z m ia n y za c h o d zą c e n a scenie p o łity c z n e j... 75

cja Wyborcza „Nasza U k ra in a ”, Socjalistyczna P a rtia U krainy i K om unistycz­ n a P a rtia U k rainy29. Zrezygnowanie z części większościowej wyborów pozwo­ liło zmniejszyć liczbę ugrupow ań reprezentow anych w parlam encie, a co jesz ­ cze bardziej isto tn e z p u n k tu właściwego rozw oju sy ste m u partyjneg o U k rain y - zam knęło możliwość wyboru tzw. kandydatów niezależnych. P ro­ porcjonalny system wyborczy obowiązywał również podczas przedterm ino­ wych wyborów p arlam en tarn y ch 2007 r. W ich w yniku do Rady Najwyższej również dostało się tylko 5 ugrupow ań politycznych: P a rtia Regionów, Koalicja Ju lii Tymoszenko, Koalicja Wyborcza „Nasza U k raina - Ludowa Samoobrona”, Kom unistyczna P a rtia U krainy oraz Koalicja Łytwyna30.

O rdynacja wyborcza z 2004 r. była w ielokrotnie nowelizowana. Je d n a k ustaw odaw ca nie wprowadził jednej bardzo istotnej zmiany, k tó ra zapewne przyśpieszyłaby praw idłowy rozwój system u partyjnego, a m ianowicie nie wprowadził otw artych list wyborczych. Otóż wyborca mógł n ad al oddać głos tylko n a p a rtię lub koalicję, bez możliwości oddania głosu n a konkretnego kan dy data. W p rzypadku zastosow ania m echanizm u preferencji zm alałby wpływ ścisłego kierow nictw a ugrupow ania n a to, kto uzyska m an d a t p a rla ­ m entarzysty, znacznie wzrosłaby rola wyborców, a ponadto zostałby zaham o­ w any proceder kupow ania m iejsc n a listach krajowych. Bardzo istotn e było­ by również w prowadzenie regulacji praw nych, które ustanow iłyby wymóg, aby k an d yd at z danego okręgu wyborczego był jego m ieszkańcem . Takie rozw iązanie pozwoliłoby unik n ąć sytuacji, w której to większość deputow a­ nych je st m ieszkańcam i stolicy.

Tem at otw artych list wyborczych był obecny m .in. podczas wyborów p re ­ zydenckich 2010 r. Za ich w prow adzeniem opowiedziała się J u lia Tymoszen­ ko - ówczesna p rem ier i k an d y d a tk a n a urząd prezydenta31. Głową państw a został jed n a k lider P a rtii Regionów W iktor Janukow ycz, a utw orzenie pro- prezydenckiej większości p arla m e n tarn e j spowodowało, iż n a stanow isku szefa rzą d u J u lia Tymoszenko została zastąpiona przez Mykołę Azarowa. Nowa w ładza p rzy stąpiła do p rac n ad zm ianam i w praw ie wyborczym. J e d ­ n ak - ja k miało okazać się niebaw em - nie była ona zainteresow ana udosko­ nalaniem system u proporcjonalnego, lecz podjęła działania m ające n a celu przywrócenie system u m ieszanego. O statecznie w d niu 17 listopada 2011 r. została uchw alona nowa u sta w a U krain y o wyborze deputow anych ludowych U k rain y 32. O rdynacja w prow adziła system proporcjonalno-większościowy,

29 Zob. Pe3yjibmamu zonocyeaHHH no YKpaiHi, [online] <http://w w w .cvk.gov.ua/pls/vnd2006/ W 6P 001>.

30 Zob. ibidem.

31 nepedeuóopH a npozpama KaHÓudama Ha nocady ]!pe3udeHma YKpaiHu f f i j i i TuMomeHKo

„YKpaiHa nepeMowe. YKpaina - t^e T u!", [online] <h ttp://gazeta.ua/in dex.p hp ?id =261925& eid =715>.

32 3aKOH yicpaiHH npo Babopa HapoąHHx ąenyTariB YKpaiHH Bią 11 aHCTonaąa 2011 p., BBP 2012, № 10-11, s. 73.

znowu połowa m andatów je s t obsadzana w 225 jednom andatow ych okręgach wyborczych, zaś drug a połowa je s t dzielona m iędzy listy krajowe n a zasadzie proporcjonalności. O uzy sk an iu m a n d a tu w okręgu jednom andatow ym decy­ duje większość względna, zaś do podziału m andatów w okręgu w ielom anda­ towym zostały upraw nione p a rtie polityczne, które pokonały 5-procentowy próg wyborczy (art. 98 u st. 3). Praw o zgłaszania kandydatów n a deputow a­ nych w okręgach jednom andatow ych przysługuje wyborcom, którzy mogą tego dokonać za pośrednictw em p a rtii politycznych lub w drodze sam odziel­ nego zgłoszenia swojej kandydatury. N ato m iast w w ielom andatow ym okręgu ogolnopaństwowym praw o zgłaszania list wyborczych otrzym ały tylko partie polityczne (art. 52 ust. 2 i 3)3 3. W arto odnotować, iż ordynacja początkowo zezwalała n a jednoczesne ubieganie się o m andat parlam entarzysty w okręgu jednom andatow ym i w okręgu wielomandatowym. Je d n ak w dniu 5 kw ietnia 2012 r. Sąd K onstytucyjny U k rainy u znał te n przepis za niezgodny z k onsty­ tu cją3 4.

Podczas wyborów p arlam en tarn y ch 2012 r. 5-procentowy próg wyborczy zdołało pokonać pięć p a rtii politycznych: P a rtia Regionów, O gólnoukraińskie Zjednoczenie „Ojczyzna”, U k raiń sk i D em okratyczny Sojusz n a rzecz Reform (UDAR) W italija Kliczki, K om unistyczna P a rtia U krainy i O gólnoukraińskie Zjednoczenie „Swoboda”3 5. J e d n a k to, czego dokonała proporcjonalna część wyborów w zakresie ograniczenia rozdrobnienia politycznego w parlam encie, zostało znowu w pewnym stopniu zniweczone przez wybory w okręgach je d ­ nom andatow ych. W w yniku ich przeprow adzenia w Radzie Najwyższej poza pięcioma wyżej wym ienionymi ugrupow aniam i znaleźli się przedstaw iciele jeszcze czterech p a rtii politycznych. Ponadto m an d a t p arlam en tarzy sty uzy­

skało 43 tzw. deputow anych niezależnych3 6.

Zm iany wprowadzone w system ie wyborczym w listopadzie 2011 r. n a le ­ ży traktow ać jako rozw iązania skierow ane przeciwko opozycji. Otóż obóz władzy, znacznie tracący poparcie w sondażach opinii publicznej3 7, doskonale

33 Tak w ięc praw a zg ła sza n ia list krajowych zostały pozbaw ione koalicje wyborcze.

34 PimeHHa KoHCTHTyąinHoro Cyąy yKpaiHH y cnpaBi 3a KoHCTHTyąinHHM noąaHHaM 51 Hapo^HOro ąenyraTa yKpaiHH ^ oąo BiąnoBiąHoCTi KoHCTHTyąii yKpaiHH (KoHCTHTyąinHoCTi) aacTHHH n’aTo'i CTarri 52, a63aąy ąpyroro naCTHHH ąeCaToi CTarri 98, naCTHTHH TpeTtoi CTarri 99 3aKoHy yKpaiHH „npo BHÓopn Hapo,ąHHx ąenyraTiB yKpaiHH” (CnpaBa npo BHCyBaHHa KaHąHąaTiB y Hapo^rn ąenyraTH yKpaiHH 3a 3MimaHo'i BHÓopnoi CHCTeMH) 2012, № 8-pn.

35 BidoMocmi npo nidpaxyHoK zonocie euóopąie no 3azanbHodepwaeHoMy eu6opuoMy oKpyzy, [onli­ ne] <http ://w w w .cvk.gov.ua/pls/vnd2012/w p300?PT 001F01=900>.

36 Ibidem.

37 Z badań przeprowadzanych przez Centrum Razum kowa wynika, iż w kw ietniu 2010 r. na P artię Regionów było gotowych zagłosować 39,1% obywateli, w październiku 2010 r. - 26,7%, zaś w k w ietn iu 2011 r. już tylko 15,7%. Analogiczną tendencję spadkową odnotował Kijowski M iędzy­ narodowy In stytut Socjologii. Zob. Mk6u Hau6nuwuuM uacoM 3Hoey eiddyeanucM eu6opu do BepxoeHoi

Padu YKpaiHu, 3a MKy napmim uu eu6opuuu 6 jo k Bu npozonocyeanu 6? (ąHHaMiKa, 2 0 1 0 -2 0 1 1 ), [online]

<http://w w w .uceps.org/ukr/poll.php?poll_id=115>; EneKmopanbHi HaMipu eu6opąie YKpaiHu ląodo

W p ływ ew o lu cji p r a w a w yborczego n a z m ia n y za c h o d zą c e n a scenie p o lity c z n e j... 77

wiedział, iż jed y n ą szan są na zachowanie większości w parlam encie po wybo­ rach 2012 r. je s t przywrócenie system u m ieszanego. W yciągnięto odpowied­ nie wnioski z wyników wyborów 2002 r. Wówczas to, o czym była ju ż mowa, koalicja „Za Je d y n ą U krainę!” doznała dotkliwej porażki i p rzeg rała zdecydo­ w anie z opozycyjną „Naszą U k ra in ą ”. Je d n a k dzięki wynikom w wyborach większościowych to proprezydencka koalicja cieszyła się z ostatecznego zwy­ cięstwa. Zgodnie z przew idyw aniam i ta k a sytuacja powtórzyła się podczas wyborów p arlam en tarn y ch 2012 r. W w ielom andatow ym okręgu wyborczym zdecydowanie w iększą popularnością cieszyła się opozycja. Trzy p a rtie opozy­ cyjne - Ojczyzna, UDAR i Swoboda - uzyskały łącznie ok. 50% głosów, podczas gdy P a rtia Regionów zaledwie 30%38. Ponadto, co w arto podkreślić, wynik p a rtii władzy w dużej m ierze został osiągnięty dzięki licznym fałszer­ stwom wyborczym. Je d n a k o tym, kto ostatecznie wyjdzie zwycięsko z ryw ali­ zacji wyborczej, m iały zadecydować, ta k ja k dziesięć lat tem u, wyniki wyborów większościowych. O statecznie zdecydowanie najw iększą liczbę m andatów zdo­ byli przedstaw iciele P a rtii Regionów. N iem ałą liczbę miejsc w parlam encie uzyskali również kandydaci bezpartyjni, spośród których w ielu zdecydowało o p rzy stąp ieniu do frakcji P a rtii Regionów. Tym sam ym potwierdziło się, iż tzw. deputow ani niezależni znacznie chętniej przyłączają się do obozu władzy aniżeli do opozycji. Taką sam ą tendencję m ożna było zaobserwować po wybo­ rach 1998 i 2002 r. W pierw szym w ypadku znaczna liczba deputow anych bezpartyjnych weszła w skład frakcji P a rtii Ludowo-Demokratycznej, zaś w drugim sukces n a polu przyciągania deputow anych bezpartyjnych osiągnę­ ła Koalicja Wyborcza „O Je d y n ą U krainę!”. P a rtia Ludowo-Dem okratyczna w wyborach zdobyła 31 m andatów, a w skład jej frakcji weszło 89 deputowa- nych39. N atom iast „O Je d y n ą U krainę!” zdobyła 101 m andatów , a do utw o­ rzonej przez n ią frakcji weszło 175 deputowanych.

Za zm ianę m ającą n a celu u tru d n ien ie opozycji utw orzenia większości p a rla m e n ta rn e j m ożna rów nież u z n a ć zw iększen ie p rog u wyborczego. W chwili, gdy trw ały prace n ad projektem ustawy, podniesienie klauzuli zaporowej do 5% oznaczało, że poza p arlam en tem znajdą się dwie partie opozycyjne: UDAR W italija Kliczki oraz O gólnoukraińskie Zjednoczenie „Swoboda”. W kw ietniu 2011 r. poparcie dla p a rtii UDAR wynosiło 3,2%, zaś dla Swobody 3,1%40. F ak tem jed n a k jest, iż oba ugrupow ania nie wyrażały szczególnych obaw z powodu możliwego podniesienia progu wyborczego. Były raczej przekonane, iż zdołają go pokonać. Taką opinię w yraził m .in. Witalij

38 Zob. BidoMocmi про тдрахунок голоЫв виборщв....

39 Укралнсът лiвi..., s. 123 i 135.

40 Якби найближчим.... W edług KMIS poparcie dla Swobody w k w ietn iu 2011 r. wynosiło 2,7%, zaś dla P artii „UDAR” 3,1%. Zob. Електоралът HaMipu... Por. М. П обоин, Виборчий кодекс

eid Януковича: Вибори без права на вuбip, „Новинар” ввд 20 квпня 2011, [online] <http://novy-

Kliczko41, a także przewodniczący kijowskiej organizacji WO „Swoboda” An- drij Illienko42. J a k m iało okazać się 28 października 2012 r., przekonanie obu ugrupow ań o pokonaniu progu wyborczego było słuszne.

Do zm ian m ających n a celu zm niejszenie szans wyborczych opozycji w wyborach parlam entarn y ch trzeba również odnieść uniemożliwienie zgłasza­ n ia k an d y d a tu r n a deputow anych przez koalicje wyborcze. N ależy pam iętać, iż p a rtie postpom arańczowe osiągały bardzo dobry w ynik wyborczy w 2006 i 2007 r. m .in. dlatego, że uczestniczyły w nich w ram ach koalicji. O tym, że nie były przygotowane do indywidualnego uczestnictw a w rywalizacji wybor­ czej, m ogą świadczyć wyniki wyborów sam orządow ych z 31 października 2010 r.43 W zw iązku z uniem ożliw ieniem koalicjom wyborczym uczestnictw a w elekcji p arlam en tarn ej 2012 r. opozycyjne p a rtie polityczne zaczęły szukać innej formy integracji. O kazał się n ią pomysł zaw ieszenia członkostwa we własnej p a rtii z jednoczesnym kandydow aniem z listy wyborczej Ogólnoukra- ińskiego Z jednoczenia „Ojczyzna”. O dpow iednie porozum ienie dotyczące wspólnego udziału w wyborach zaw arły m .in. „Ojczyzna” oraz „Front Zm ian”, a więc p a rtie polityczne, które mogły być pewne pokonania klauzuli zaporo­ wej naw et w pojedynkę. W D eklaracji Jedności podpisanej w kw ietniu 2012 r. przez liderów obu ugrupow ań, a więc przez uw ięzioną Ju lię Tymoszenko oraz A rsenija Jacen iu k a, oświadczono, że p a rtie zgłoszą w spólną listę wybor­ czą w okręgu w ielom andatow ym oraz uzgodnią kandydatów w okręgach jed- nom andatow ych44. O udziale w wyborach pod szyldem „Ojczyzny” zdecydo­ w ały tak że inne ugru p ow an ia postpom arańczow e: Pozycja O byw atelska, Ludowy Ruch U krainy, P a rtia Reformy i Porządek, „Za U krainę!” oraz Ludo­ w a Sam oobrona. Część u g ru p o w ań postpom arańczow ych, a m ianow icie U k raiń sk a P a rtia Ludowa oraz Kongres U kraiń skich Nacjonalistów, zdecydo­ w ała o udziale w wyborach pod szyldem „Naszej U k rainy” W iktora Juszczen- ki. Liderzy tego „projektu” liczyli, iż ta praw icow a form acja uzyska naw et 10% poparcia45. J a k pokazały wyniki wyborów, decyzja o w ysunięciu odręb­ nej listy n a czele z byłym prezydentem nie zakończyła się powodzeniem. Za jedyne „osiągnięcie” m ożna uznać odebranie partiom opozycyjnym, które po­

konały próg wyborczy, ponad jednego procenta głosów.

Chociaż zakaz udziału koalicji wyborczych m ożna traktow ać jako rozw ią­ zanie wym ierzone przeciwko opozycji, to jed n a k w dłuższej perspektyw ie

41 Bimaniu Kjiuhko: „JlepeKOHaHuu, ^ o napmm „ y ffA P ” nodojiae 5% 6 a p ’ep", [online] <http:// klich ko.org/new s/id/296>.

42 InneHKo: ,,C eo6oda” nodonae 5%-u 6 a p ’ep i o6iudembCM 6e3,,6anacmy”, [online] <http :// w w w .obozrevatel.com /politics/llenko-svoboda-podolae-5-ij-barer-i-obijdetsya-bez-balastu.htm >.

43 Wybory odbyły się na podstaw ie ordynacji sam orządowej z dn ia 10 lipca 2010 r., która tak że nie przew idyw ała m ożliw ości zgłaszan ia kandydatur przez koalicje wyborcze.

44 THMomeHKO i ^ąeHMK o6 ’eąHaaHca. fleKaapaąia eąHOCTi, „YKpaiHCbKa npaBąa” Bią 23 KBiTHa 2012, [online] <http ://w w w .pravda.com .ua/new s/2012/04/23/6963250/>.

W p ływ ew o lu cji p r a w a w yborczego n a z m ia n y za c h o d zą c e n a scenie p o lity c z n e j... 79

może on przynieść więcej pożytku niż szkód ukraińskiem u systemowi partyjne­ mu. Możliwe, iż dzięki niem u dojdzie do trwałej integracji znacznej części ugru­ powań postpomarańczowych, w wyniku czego na scenie politycznej u k sz ta łto ­ wałyby się dw ie-trzy wpływowe p a rtie polityczne w miejsce dotychczasowych mało stabilnych koalicji wyborczych. W ostatecznym rozrachunku na procesy integracyjne w obozie postpom arańczow ym powinno również pozytywnie wpłynąć podniesienie progu wyborczego do 5%.

Podsumowując należy podkreślić, iż wraz z uchw alaniem kolejnych ordy­ nacji wyborczych zwiększało się znaczenie partii politycznych w życiu politycz­ nym Ukrainy. Przełomowymi były ustaw y o wyborze deputow anych ludowych z 1997 i 2004 r. Pierw sza wprowadziła system proporcjonalno-większościowy w miejsce większościowego, dzięki czem u wyborca został zmuszony do okre­ ślenia swojej orientacji politycznej. Tym sam ym przyczyniła się do zm niejsze­ nia liczby deputow anych bezpartyjnych. D ruga zaś w prow adziła system pro­ porcjonalny w miejsce m ieszanego, dzięki czem u wszyscy deputow ani stali się rep rezen tan tam i p a rtii politycznych lub ich koalicji. N atom iast niew ątpli­ wym krokiem wstecz okazała się być ordynacja wyborcza z 2011 r., która przywróciła system mieszany. Umożliwienie samodzielnego zgłoszenia k a n ­ dydatury w okręgach jednom andatow ych spowodowało pewne ograniczenie roli p a rtii politycznych w procesie wyborczym. W arto odnotować, iż ewolucja praw a wyborczego, a przede w szystkim w prowadzenie proporcjonalnego sys­ tem u wyborczego w miejsce system u m ieszanego sprzyjało ograniczeniu licz­ by formacji politycznych reprezentow anych w parlam encie. W w yniku wybo­ rów p a rla m e n ta rn y c h 2002 r. do R ady N ajwyższej dostało się dziesięć ugrupow ań politycznych, podczas gdy w 2006 i 2007 r. tak ich ugrupow ań było ju ż tylko pięć. N iestety przywrócenie system u m ieszanego i przeprow a­ dzenie n a jego podstaw ie wyborów p arlam en tarn y ch 2012 r. rozpoczęło pro­ ces odw rotny - zw iększanie ro zdrobnienia politycznego w p arlam encie. W w yniku o statn ich wyborów do Rady Najwyższej dostało się dziewięć u g ru ­ powań politycznych i ponad 40 tzw. deputow anych niezależnych.

N ależy podkreślić, iż przywrócenie ordynacji m ieszanej wpłynęło nie ty l­ ko na zwiększenie liczby ugrupow ań reprezentow anych w parlam encie, ale - co jeszcze bardziej istotne - spowodowało zniekształcenie wyników wybor­ czych. Z puli m andatów obsadzanych na zasadzie proporcjonalności opozycji przypadło 121, zaś P a rtii Regionów 72. J e d n a k wyniki wyborów większościo­ wych spowodowały, iż to p a rtia władzy, a nie opozycja cieszyła się z ostatecz­ nego zwycięstwa. W skład frakcji P a rtii Regionów weszło 210 deputow anych, podczas gdy w składzie trzech frakcji opozycyjnych znalazło się tylko 178 deputow anych4 6. W tym m iejscu w arto odnotować, iż w rywalizacji wyborczej

46 Zgodnie ze stan em z 12 grudnia 2012 r. Zob. BiÓKpujiacM neprna cecin BepxoeHoi Padu

yKpaiHu cboMozo ckjiukuhhr, [online] <http ://portal.rada.gov.u a/rada/control/uk /p ub lish /article/

o m an d aty p a rla m e n tarn e w okręgach jednom andatow ych bardzo często do­ chodziło do przypadków łam an ia praw a, aby wymienić choćby kupowanie głosów, w ykorzystyw anie czynnika adm inistracyjnego, zastraszan ie wybor­ ców, agitatorów i kandydatów n a deputow anych czy wreszcie fałszowanie wyników wyborów przez okręgowe i obwodowe komisje wyborcze n a korzyść proprezydenckich kandydatów. W przypadku zastosow ania system u propor­ cjonalnego w miejsce system u m ieszanego to opozycja, i to w sposób zdecydo­ wany, zwyciężyłaby w październikow ych wyborach 2012 r. Z tego jed nak doskonale sobie zdaw ał spraw ę prezydent W iktor Janukow ycz oraz P a rtia Regionów. Dlatego też nie podjęto d ziałań m ających n a celu udoskonalenie system u proporcjonalnego poprzez wprowadzenie otw artych list wyborczych, lecz postanowiono przywrócić system mieszany, który w w aru n k ach u k ra iń ­ skich je s t bardzo korzystny dla p a rtii władzy, ale w żadnym w ypadku dla opozycji i ukraińskiej demokracji.

S u m m a ry

The im p a c t o f th e d evelo p m en t o f e lecto ra l la w on changes in U k ra in e’s p o litic a l a ren a

K ey words: electoral law, election statute, parliam entary election, political party, political arena, U kraine.

D uring th e period of independence in U kraine, electoral law was altered a num ber of tim es. In fact, w ith only one exception, each subsequent election to th e Suprem e Council was based on a new election sta tu te . The aim of this article is to p resen t th e im pact of th e developm ent of electoral law on ch an ­ ges in U k rain e’s political arena. Provisions of election s ta tu te s from the y ears 1989, 1993, 1997, 2001 an d 2004, as well as the c u rre n t ones from 2011, have been analysed. The m ain focus was placed on th e legal solutions w hich influenced the changes in U k ra in ia n political scene to the h ighest degree.