Warunki uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego

Barbara Budner

Warunki uzyskania statusu

oskarżyciela posiłkowego

66 B a r b a r a B ü d n e r N r 4 (196)

nej — z d ru g iej stro n y . N ie da się bow iem p rzy ją ć, że orzeczenie sądu skrępow anego zakazem jest niejako i m m a n e n t n i e w adliw e, i to w sposób u zasad n iający dokonanie określonej k o rek tu ry , niezależnie od te ­ go, czy sąd te n orzekł zgodnie z przepisam i o zakazie, czy też odw rotnie, przepisy te n aruszył! Co w ięcej, najgorsze je s t to, że dopuszczenie m ożli­ wości om ijan ia zakazu refo rm atio n is in peius przy w y k o rzy sty w an iu in ­ s ty tu c ji rew izji nadzw yczajnej podważa tezę o rea ln y m — w żadnym razie nie obliczonym n a stw arzanie jed y nie złudzeń — c h a ra k te rz e gw a­ ra n c ji oskarżonego w socjalistycznym procesie k arn y m .

B yłoby p rze jaw e m nieskrom ności przeceniać znaczenie ty c h uw ag. M im o w szystko jed n a k m ożna w yrazić nadzieję, że ry ch ło dojdzie do zm ian analogicznych do tych, k tó re zaszły w procesie radzieckim , że więc i w naszej p rak ty c e u g ru n tu je się pogląd, iż zakaz refo rm a tio n is in peius m usi obow iązyw ać w sposób trw a ły i że niedopuszczalne są jakiekolw iek p ró b y jego om ijania.

1. U zyskanie sta tu su oskarżyciela posiłkowego w postępow aniu zw y­ czajny m uzależnione jest od in icjaty w y sam ego pokrzyw dzonego, k tó ry pow inien w yrazić sw ą wolę działania w c h a ra k te rz e stro n y w form ie w skazanej przez ustaw ę w a rt. 44 § 1 k.p.k.

S p raw ą d y sk u sy jn ą jest to, czy pokrzyw dzony może w yrazić wolę działania w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego tak że w sposób doro­ zum iany, np. przez złożenie n a piśm ie przed rozp raw ą w niosku dowodo­ wego. Czy złożenie takiego w niosku przez pokrzyw dzonego zobowiązuje sąd do podjęcia decyzji w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłko­ wego, a także czy uw zględnienie w niosku n ie oznacza dopuszczenia po­ krzyw dzonego do udziału w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego?

W yd aje się, iż w w yp ad k u gdy pokrzyw dzony złoży w niosek dowo­ dowy bez w yraźnego oświadczenia swej woli działania w ch arak terze oskarżyciela posiłkowego, sąd zgodnie z a rt. 10 k.p.k. pow inien pouczyć

BARBARA BUDNER

Warunki uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego

Autorka zajmuje się omówieniem warunków, jakie muszą być spełnione, aby pokrzywdzony mógł wystąpić w rołi oskarżycieła posiłkowego zarówno w postępowaniu zwyczajnym jak i w po­ stępowaniach szczególnych. 1

N r 4 (396) W a r u n k i u z y s k a n ia statusu oskarżę, posiłkowego ₆₇

go o przy słu g u jący m m u p raw ie w ystępow ania w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkow ego o ra z o obow iązku złożenia ośw iadczenia w ty m w zględzie. N atom iast nie m a w tak iej sy tu acji podstaw do podejm ow ania decyzji w k w estii dopuszczenia pokrzyw dzonego do wzięcia u d z ia łu w roli o skar­ życiela posiłkowego. Z sam ego fa k tu złożenia w niosku dowodow ego tr u d ­ no, ja k się w y daje, dom niem yw ać wolę pokrzyw dzonego co do b ran ia u d ziału w procesie w c h a ra k te rz e strony. O czywiście sąd m a praw o uw zględnić złożony w niosek dowodowy, choć nie będzie to w niosek stro ­ n y procesow ej. O degra on jed y n ie rolę in sp iru ją c ą w z ak resie zbierania dow odów przez sąd z urzędu.

Je że li pokrzyw dzony nie złoży oświadczenia, że chce działać w cha­ ra k te rz e o skarżyciela posiłkowego, to sąd n ie m a obow iązku zaw iada­ m ia n ia go o te rm in ie rozpraw y, albow iem pokrzyw dzony n ie n a b y ł u p ra w ­ n ie ń strony, tj. oskarżyciela posiłkowego. Zaznaczyć trzeb a, że p ok rzy w ­ dzo n y w y stęp u je najczęściej jako źródło dowodowe, bo jest on św iad­ kiem , i z tej ra c ji w zyw a się go na rozpraw ę, n a k tó rej aż d o r o z p o ­ c z ę c i a p r z e w o d u s ą d o w e g o m oże złożyć do protokołu roz­ p ra w y ośw iadczenie, że chce działać w ch ara k te rz e oskarżyciela posiłko­ w ego.

U staw a ^przewiduje dw ie form y, w jak ich pokrzyw dzony m oże złożyć om aw iane tu ośw iadczenie: pisem ną lub u stn ą do protokołu rozpraw y. W y n ik a z tego, że ośw iadczenie pokrzyw dzonego pow inno być złożone w sposób w y ra ź n y w jed n ej z form przew idzianych w a rt. 44 § 1 k.p.k.

2. Sam o złożenie przez pokrzyw dzonego ośw iadczenia, że chce działać ja k o oskarżyciel posiłkowy, nie daje m u jeszcze sta tu su stron y . Zgodnie bow iem z a rt. 45 § 1 k.p.k. konieczne jest, ab y sąd dopuścił go do udziału w postępow aniu w ty m ch arak terze. Sąd dopuszcza pokrzyw dzonego do u działu w postępow aniu w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego, jeżeli: — ośw iadczenie pochodzi od osoby upraw n io n ej i złożone zostało w p rze ­

w idzian ym term in ie,

— udział oskarżyciela posiłkowego leży w in teresie w y m iaru sp raw ie­ dliw ości.

T e rm in do zgłoszenia udziału w ch ara k te rz e o skarżyciela posiłkowego nie może być przekroczony; rów nież nie może on być p rzyw rócon y od­ rę b n ą decyzją sądu. Jeżeli je d n a k doszłoby do pow tó rnego prow adzenia ro zp ra w y głów nej od początku, np. po p rzerw ie lu b odroczeniu, to tym sa m y m n a stą p i rea k ty w o w an ie tego term in u .

Bliższych uw ag w ym aga n astęp n a p rzesłanka dopuszczenia oskarży cie­ la posiłkow ego do udziału w postępow aniu, m ianow icie in te re s w y m iaru spraw iedliw ości. W ty m w y p ad k u chodzi ty lk o o w y m iar sp raw ied li­ w ości w procesie k arn ym . D latego też nie w n ikając w sporne w nauce k w estie dotyczące ogólnego pojęcia w y m iaru spraw iedliw ości, stw ierdzić m ożna, że w y m iar spraw iedliw ości w spraw ach k a rn y c h to działalność sądów polegająca n a stosow aniu p raw a k arn ego m aterialn eg o w try b ie przew idzian ym przez praw o p ro ceso w e.1 i

i P o r. M. S i e w i e r s k i , J. T y l m a n , M. O l s z e w s k i : P o s tę p o w a n ie k a r n e w za ­ r y s ie , W a rs z a w a 1971, s. 13.

68 B a r b a r a B ü d n e r _{N r 4 (196)}

In te re s w y m iaru spraw iedliw ości w ym aga, aby realizacja praw a k a r ­ nego m ate ria ln e g o n astąpiła w sposób praw idłow y. W in teresie ty m leży zatem rze teln e i szybkie w yjaśn ien ie okoliczności spraw y.

W zgląd na rzetelność i szybkość rozpoznania sp ra w y nie m oże je d n a k prow adzić do pogw ałcenia ustaw ow o zag w aranto w an ych p raw uczest­ ników postępow ania. P rzep isy p raw a karn eg o procesow ego zabezpieczają

bow iem nie tylko jednostronnie ro zum ian y in te res w y m iaru sp ra w ie ­ dliw ości, ale także in te re sy uczestników postępow ania.

G dy chodzi o stosunek udziału oskarżyciela posiłkowego do in te re su w y m ia ru spraw iedliw ości, to w yróżnić tu m ożna następ u jące trz y sy­ tuacje:

a) udział te n leży w in teresie w y m iaru spraw iedliw ości (przyczynia się do w szechstronnego, w nikliw ego w y jaśn ienia okoliczności s p ra ­ wy),

b) je st on obojętny z p u n k tu w idzenia in te resu w y m iaru sp ra w ie ­ dliwości,

c) je st on sprzeczny z in teresem w y m iaru spraw iedliw ości (u tru d n ia postępow anie).

Z w y k ła d n i g ram aty czn ej art. 45 § 1 k.p.k. w ynika, że udział o sk a r­ życiela posiłkow ego jest dopuszczalny jed y n ie w sy tu a c ji w skazanej w yżej w punkcie pod lit. a), tzn. w w ypadku, gdy leży cn w in ­ tere sie w y m iaru spraw iedliw ości, a więc gdy przyczynia się do w szech­ stro nnego, w nikliw ego i szybkiego w y jaśn ienia spraw y. P rzy jęcie po­ w yższej in te rp re ta c ji prow adzi je d n a k do ograniczenia p raw p okrzyw ­ dzonego, któ ry , jako osoba bezpośrednio zainteresow ana przebiegiem po­ stępow ania, pow inien być dopuszczony do udziału w nim , jeżeli ty lk o sw oim u działem nie będzie u tru d n ia ł postępow ania. W zgląd w ięc na in ­ te re s pokrzyw dzonego przem aw ia za dopuszczeniem go do udziału w p ro ­ cesie w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkow ego także w ted y, gdy i bez jego udziału spraw a m ogłaby być rzeteln ie rozpoznana.

W rozw ażaniach na tem a t w ym ienionej w art. 45 § 1 k.p.k. p rzesłan k i dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie należy wziąć pod uw agę także p rak ty czn e k onsekw encje p rzy jęcia powyższej in ­ te rp re ta c ji. Chodzi m ianow icie o to, że na początku postępow ania, kiedy podejm ow ana je s t dećyzja w k w estii dopuszczenia oskarżyciela posiłko­ w ego, łatw iej jest sądowi zorientow ać się, czy istn ieją okoliczności w sk a­ zujące n a to, że udział jego będzie u tru d n ia ł postępow anie (np. p rzejaw y pieniactw a), a w ięc że będzie on sprzeczny z in teresem w y m iaru sp ra ­ w iedliw ości, aniżeli w skazać okoliczności św iadczące o tym , że udział jego będzie k o rz y stn y dla w y m iaru spraw iedliw ości.

M ożna by przypuszczać, że w sp raw ach prostych, w k tó ry c h okolicz­ ności nie budzą w ątpliw ości (szczególnie w tedy, g d y oskarżony p rzyznał się do w iny), udział oskarżyciela posiłkowego nie w niesie nic nowego, a jed y n ie p rzed łu ży postępow anie. Je d n ak ż e w spraw ie, k tó ra może się w ydaw ać p ro sta w św ietle m ateriałó w postępow ania przygotow aw czego, m ogą się w yłonić na rozpraw ie w ątpliw ości, w k tó ry c h w y ja śn ie n iu m ógł­ b y być pom ocny udział oskarżyciela posiłkowego. Tego jed n a k na po­ c z ą tk u postępow ania sąd n ie może przew idzieć. J a k słusznie podkreśla S . W altoś, sąd nie może tak że przew idzieć, ja k będzie przebiegać postę­

N r 4 (,196) W a r u n k i u zy sk a n ia statusu oskarżę, posiłkowego ₆₉

pow anie dowodowe, czy oskarżyciel p u bliczny będzie popierać o sk arżenie dostatecznie a k ty w n ie .2

Podkreślić należy, że w prow adzenie ta k szerokiego k ry te riu m , jakim jest in te res w y m iaru spraw iedliw ości, jak o p rzesłanki po zytyw nej do­ puszczenia oskarżyciela posiłkowego oznacza, iż w gru ncie rzeczy do­ puszczenie to uzależnione jest od sw obodnego uznania sądu. S tw a rza to w sk u tek tego niebezpieczeństw o o graniczenia u p raw n ie ń pokrzyw dzo­ nego. N iebezpieczeństw o to jest ty m w iększe, że n a postanow ienia sądu w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego nie p rzy słu g u je zaża­ lenie (art. 45 § 3 k.p.k.). Decyzja sądu odm aw iająca dopuszczenia o sk ar­ życiela posiłkowego do udziału w postępow aniu nie podlega k o n tro li in­ stan cy jn ej. Chodzi bow iem o to, a b y nie przedłużać postępow ania przez w strzy m anie rozpoznania spraw y do czasu ro zpatrzenia zażalenia n a po­ stanow ienie, k tóre odm aw ia dopuszczenia oskarżyciela posiłkow ego do udziału w procesie.

W ydaje się, że przyjęcie in te rp re ta c ji, w św ietle k tó re j udział o sk ar­ życiela posiłkowego jest dopuszczalny, jeżeli nie koliduje on z in teresem w y m iaru spraw iedliw ości, zm niejsza znacznie niebezpieczeństw o o g ran i­ czania u p raw n ień pokrzyw dzonego.

W zw iązku z pow yższym słuszny w y d a je się w y su n ię ty przez S. W al- tosia p o stu lat położenia nacisku na stro n ę n eg aty w n ą w a ru n k u dopusz­ czenia oskarżyciela posiłkowego, tzn. że sąd pow inien raczej rozw ażyć, czy udział oskarżyciela posiłkowego b y łb y sprzeczny z in teresem w y m iaru spraw iedliw ości, gdyż w zasadzie akty w n o ść pokrzyw dzonego w proce­ sie jest czynnikiem sp rzy jający m w y k ry c iu p raw d y o b iek tyw n ej. Zda­ niem au to ra, dp tak ic h n eg aty w n y ch okoliczności sprzeciw iających się dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego m ogłoby należeć u d ok um entow ane w ak tach sp raw y pieniactw o p o k rzyw d zo n eg o .3

W arto tu podkreślić, że pieniactw o uzasadniać będzie odm ow ę do­ puszczenia do udziału w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego jed y n ie

2 P o r, S. W a 1 1 o ś: O sk arży c iel p o siłk o w y w p ro c e sie k a r n y m w ś w ie tle p rz e p isó w n o w e g o k o d e k s u p o stę p o w a n ia k a r n e g o , P iP 1969, n r 10, s. 541; M. S z e r e r: O s k a rż y c ie l p o siłk o w y w ś w ie tle w y k ła d n i sp o łe c z n ie f u n k c j o n a l n e j , P iP 1973, n r 10, s. 99.

W a n a liz o w a n y c h p rz e z a u to r k ę 85 a k ta c h s p r a w S ą d u P o w ia to w e g o d la m . Ł o d z i w r o k u 1S71 u z a s a d n ie n ia p o s ta n o w ie ń s ą d u o d o p u s z c z e n iu o s k a rż y c ie la p o siłk o w e g o d o u d z ia łu w p o s tę p o w a n iu o g ra n ic z a ło się d o o g ó ln ik o w e g o p o w o ła n ia się n a to , że u d z ia ł te n le ż y w in te r e s ie w y m ia r u sp ra w ie d liw o ś c i, a w ię c b e z w s k a z a n ia o k o lic z n o ś c i u z a s a d n ia ją c y c h p o w y ż sz ą o c e n ę . N a to m ia s t w o d p o w ie d z ia c h n a z a w a rte w a n k ie c ie p r z e p r o w a d z o n e j w śró d sę d z ió w S ą d u P o w ia to w e g o d la m . Ł o d zi p y ta n ie : ,,J a k ie o k o lic z n o ś c i s ą d b ie rz e p o d u w a g ę w y d a ją c d e c y z ję w s p r a w ie d o p u sz c z e n ia o s k a rż y c ie la p o siłk o w e g o do u d z ia łu w p o s tę p o ­ w a n iu ? ” , p r z y ta c z a n e b y ły n a s tę p u ją c e o k o lic z n o ś c i: „ in te r e s p o k rz y w d z o n e g o ” , „ p o m o c w e w s z e c h s tro n n y m w y ja ś n ie n iu o k o lic z n o ś c i s p r a w y ” , „ r o d z a j p r z e s tę p s tw a ” , „ ro d z a j i r o z m ia r w y rz ą d z o n e j s z k o d y ” . S p o ś ró d 24 sę d zió w , u d z ie la ją c y c h o d p o w ie d z i n a a n k ie tę , 22 s tw ie rd z iło , że r e g u łą je s t d o p u sz c z a n ie do u d z ia łu w p r o c e s ie w c h a r a k te r z e o s k a rż y c ie la p o siłk o w e g o p o k rz y w d z o n e g o , k tó r y zg ło sił sw ó j u d z ia ł w ty m c h a r a k te r z e .

T a k ż e b a d a n ia p r z e p r o w a d z o n e w I n s ty tu c ie P r a w a K a rn e g o U J w y k a z a ły , że u z a s a d ­ n ie n ia p o s ta n o w ie ń o d m a w ia ją c y c h d o p u sz c z e n ia p o k rz y w d z o n e g o d o p o s tę p o w a n ia w c h a ­ r a k t e r z e o s k a rż y c ie la p o siłk o w e g o o p e r o w a ły o g ó ln ik a m i ty p u : „ z a d o p u s z c z e n ie m n ie p rz e ­ m a w ia in te r e s w y m ia r u s p ra w ie d liw o ś c i” , „ n ie w y m a g a te g o d o b r o w y m ia r u s p r a w ie d li­ w o ś c i” , „ p o n ie w a ż u d z ia ł je g o je s t n ie u z a s a d n io n y ” . P o r. w t e j k w e s tii S. W a 1 1 o ś: O s k a r­ ż y c ie l p o s iłk o w y w p r a k t y c e są d o w e j — N a p o d s ta w ie p r a k t y k i s ą d ó w k r a k o w s k ic h , P iP 1973, n r 10, s. 109.

3 S. W a 1 1 o ś: O s k a rż y c ie l p o siłk o w y w p r o c e s ie k a r n y m w ś w ie tle p rz e p is ó w n o w e g o k o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a r n e g o , P iP 1969, n r 10, s. 542.

70 B a r b a r a B ü d n e r Nr 4 (196)

w ów czas, g d y zostało ono przejaw io ne przez pokrzyw dzonego ju ż w d a ­ n y m procesie. N ie w y sta rc z y więc pow ołanie się na to, że pokrzyw dzony znany je s t ja k o pieniacz z in n y ch procesów. O parcie decyzji od m aw ia­ jącej dopuszczenia do udziału w roli oskarżyciela posiłkowego n a tak ie j ap rio ry czn ej ocenie zachow ania się pokrzyw dzonego w d an y m procesie oznaczałoby dow olne ograniczenie jego praw .

W y daje się, że także w spraw ach o przestępstw a, w w y niku k tó ry c h w jed n ak o w y sposób pokrzyw dzona została znaczna liczba osób (np. w r a ­ zie oszukiw ania nabyw ców p rzy sprzedaży to w aru co do jakości lub iloś­ ci), m ożna by, pow ołując się na in te res w y m iaru spraw iedliw ości, og ra­ niczyć udział oskarżycieli posiłkow ych do jednego lub k ilku po k rzy w ­ dzonych (w edług kolejności zgłoszenia swego udziału). Jeżeli bow iem p rzestęp stw a dokonyw ano w jednakow y sposób przez dłuższy czas, to liczba pokrzyw dzonych może sięgać n aw et k ilk uset i w ięcej osób. Zgod­ nie z a rt. 44 § 1 k.p.k. każda z ty ch osób m a praw o ubiegać się o do­ puszczenie jej do udziału w ch ara k te rz e oskarżyciela posiłkowego. O ile udział k ilk u pokrzyw dzonych może się przyczynić do w nikliw ego w y ­ jaśn ien ia okoliczności spraw y , o ty le udział ich w ta k dużej liczbie p ra w ­ dopodobnie n ie w niósłby nic now ego do spraw y, a ty lk o przedłu żałb y n ie­ p o trzeb n ie postępow anie. W ty m w y p ad k u in te res w y m iaru spraw iedliw o­ ści n ak azy w ałb y ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkow ych bez uszczerb­ k u dla p ra w d y o biektyw nej.

Szkodliw ość dla in te resu w y m iaru spraw iedliw ości pow inna zatem stanow ić u jem n ą przesłankę dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w procesie. Za tak ą in te rp re ta c ją przem aw ia, ja k się w ydaje, przew idziana w § 2 tegoż przepisu p rzesłanka pozbaw ienia p raw o skar­ życiela posiłkowego, jak ą jest znaczne u tru d n ia n ie postępow ania. Ro­ zum ując a contrario, m ożna dojść do w niosku, że jeżeli w chw ili po­ dejm ow an ia decyzji w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego nie m a okoliczności w skazu jący ch na to, że jego udział będzie u tru d n ia ł po­ stępow anie, to zasadna będzie decyzja pozytyw na. Można chyba p rzyjąć takie rozum ienie om aw ianej przesłanki dopuszczenia oskarżyciela posił­ kowego, k tó re przem aw ia za tym , że udział jego leży w in teresie w y m ia­ ru spraw iedliw ości, a więc jest dlań korzystny, jeżeli nie jest sprzeczny z ty m in teresem .

Pow yższa in te rp re ta c ja art. 45 § 1 zdaje się być jed n a k in te rp re ta c ją rozszerzającą, a nie, ja k ją określa S. W altoś, z w ę ż a ją c ą.4 Dopuszcza ona bow iem udział oskarżyciela posiłkowego tak że w ty ch w ypadkach, w któ­ ry ch udział te n jest obojętny z p u n k tu w idzenia in tę resu w y m iaru sp ra ­ w iedliw ości, i ty m sam ym zwęża możliwości sądu w zakresie niedopusz­ czenia o skarżyciela posiłkowego do udziału w procesie. Poniew aż u sta ­ w odaw ca u ją ł w form ie pozytyw nej przesłankę dopuszczenia oskarży­ ciela posiłkowego, przeto proponow ane tu rozum ienie tej przesłanki ozna­ cza p rzyjęcie w y k ład n i rozszerzającej.

O dm aw iając dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w po­ stępow aniu, sąd obow iązany jest przytoczyć w uzasadnieniu postanow ie­ nia okoliczności, na k tó ry ch o p arta została ocena, że in te res w y m iaru spraw iedliw ości sprzeciw ia się udziałow i oskarżyciela posiłkowego w p ro ­

N r 4 (196) W a r u n k i u zy sk a n ia statusu oskarżę, posiłkowego 71

cesie. P okrzyw dzony pow inien być poinform ow any o tym , jakie b y ły po­ wody danego rozstrzygnięcia.

3. P rzepis a rt. 45 § 1 k.p.k. n ie w skazuje, kied y sąd pow inien podjąć decyzję co do dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego. K w estia ta n a ­ biera p rakty czneg o znaczenia w razie złożenia przez pokrzyw dzonego ośw iadczenia przed rozpraw ą. W ówczas prezes sądu pow inien w try b ie art. 299 k.p.k. skierow ać spraw ę na posiedzenie, na k tó ry m sąd po d ej­ m ie decyzję w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego. D odatnią stro n ą takiego rozw iązania jest to, że pokrzyw dzony, uzysk aw szy już przed ro zp raw ą s ta tu s stro n y , może w cześniej korzystać z p rz y słu g u ją ­ cych m u w ty m c h a ra k te rz e u p raw n ień (np. może zgłaszać w nioski do­ wodowe, w niosek o w yłączenie sędziego itd.). To z kolei może się p rz y ­ czynić do szybszego rozpoznania spraw y. Jed n ak że w posiedzeniu ty m nie może brać u d ziału pokrzyw dzony (art. 88 i 299 k.p.k.), a zatem b y łb y on pozbaw iony m ożliw ości u stnego przytoczenia arg u m en tó w p rze m aw ia ją ­ cych za dopuszczeniem go do udziału w ch arak terze oskarżyciela posiłko­ wego. A rg u m en ty te m ógłby jedynie w skazać w uzasad nien iu swego ośw iadczenia złożonego na p iśm ie .5 Inaczej n ato m iast w yg ląda sy tu acja na rozpraw ie, gdzie pokrzyw dzony m a możność w ypow iadania się n a te ­ m at po trzeby swego udziału w procesie. W razie niepodjęcia decyzji na posiedzeniu przed rozpraw ą, należy pokrzyw dzonego, k tó ry złożył ośw iad­ czenie o chęci działania w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego, zaw iado­ mić o term in ie rozpraw y, a b y w te n sposób um ożliw ić m u udział w niej w razie pozytyw nej decyzji sądu.

P ostanow ienie odm owne, w y dane w fazie przygotow ania do rozp raw y głów nej, nie stoi na przeszkodzie późniejszem u dopuszczeniu oskarży­ ciela posiłkowego w razie ponow nego złożenia ośw iadczenia przez po­ krzyw dzonego. Zgodnie bowiem z treścią art. 301 k.p.k. sąd nie je s t zw ią­ zany ani oceną faktyczną, an i praw ną, p rzy ję tą za podstaw ę p ostanow ie­ nia w ydanego w fazie poprzedzającej rozpraw ę.

4. Z treści a rt. 45 i 86 § 2 k.p.k. w ynika, że decyzja sądu o dopusz­ czeniu oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępow aniu pow inna być w yd ana w form ie postanow ienia. W yłania się w ątpliw ość, czy w ydanie takiego postanow ienia jest w aru n k iem koniecznym do uzyskania przez po­ krzyw dzonego sta tu su strony.

Czy pokrzyw dzony, k tó ry złożył ośw iadczenie o chęci działania o cha­ rak te rz e oskarżyciela posiłkowego, w w y p ad k u gdy sąd nie podjął po­ stanow ienia o jego dopuszczeniu do procesu, ale fakty czn ie um ożliw ił m u uczestnictw o w ty m procesie, uzyskał przez to praw o stro ny -osk arży ciela posiłkowego?

Z agadnienie to było przedm iotem rozw ażań Sądu N ajw yższego, k tó ry w podjętej uchw ale w Izbie K a rn e j w y raził pogląd, że b ra k postanow ie­

nia o dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego nie stoi n a przeszkodzie uznaw aniu pokrzyw dzonego za oskarżyciela posiłkowego, jeżeli sąd fa k ­ tycznie dopuścił go do udziału w postępow aniu sądow ym w ty m ch a­ rakterze. 6

5 J . B i e j a t: O s k a rż y c ie l p o s iłk o w y , „ P a l e s t r a ” 1970, n r 11, s. 88. 6 U c h w a ła SN z d n ia 14.1.1971 r. V I K Z P 66/70, O S P iK A 1971, z. 12, s. 338.

72 B a r b a r a B u d n e r _{N r 4 (196)}

Pogląd te n spotkał się z ap ro b atą w lite ra tu rz e przedm iotu. Z arów no S. W altoś ja k i A. M urzynow ski w glosach do w spom nianej uchw ały pod kreślili słuszność rozw iązania przy jęteg o przez S N .7 Nie ulega bo­ w iem w ątpliw ości, że pozw alając działać pokrzyw dzonem u w c h a ra k te rz e stro n y (np. przez zadaw anie p y ta ń osobom przesłuchiw anym , składanie oświadczeń, wniosków itp.), sąd d aje niedw uznacznie w y raz sw ej woli dopuszczenia go do udziału w postępow aniu w ch ara k te rz e oskarżyciela posiłkowego, a skoro tak , to b rak postanow ienia w sp raw ie sta tu su tego ostatn ieg o nie może tu m ieć decydującego znaczenia p rzy o k reślan iu tego statu su .

S. W altoś słusznie podkreśla, że konkludentn e ośw iadczenie woli o r­ gan u procesowego m ożna wówczas uznać za w ystarczające, jeżeli za­ chow anie się strony, do k tó rej to ośw iadczenie się odnosi, w skazuje na to, że tak, a nie inaczej stron a zrozum iała zachow anie się org an u pro ­ cesowego. 8

5. W postępow aniu k a rn y m w y stęp u je problem łączenia ról proceso­ w ych, ja k np. oskarżyciela pryw atnego i powoda cyw ilnego, św iadka i biegłego. P ow staje pytanie, czy pokrzyw dzony może łączyć rolę o sk ar­ życiela posiłkowego i powoda cyw ilnego w jed nej spraw ie.

U staw a nie w prow adza w ty m zakresie żadnego ograniczenia, wobec czego b rak jest podstaw y do negow ania dopuszczalności takiej k um ulacji ról pokrzyw dzonego, a to ty m bardziej, że przem aw ia za nią odm ien­ ność żądań zgłaszanych w obu w ypad kach (oskarżyciel dom aga się u k a ­ rania, a powód cyw iln y dochodzi roszczeń m ajątkow ych). U zyskanie s ta ­ now iska powoda cyw ilnego nie jest uzależnione od uznania sądu, czy udział takiego powoda leży w interesie w y m iaru spraw iedliw ości. Nieco in n ej sy tu acji dotyczy a rt. 362 § 3 k.p.k., k tó ry stanow i, że sąd orzeka o pozostaw ieniu pow ództw a bez rozpoznania, jeżeli m ate ria ł dowodowy ujaw n io n y w to k u rozp raw y nie w ystarcza do rozstrzygnięcia pow ództw a cyw ilnego, a uzupełnienie tego m ate ria łu spowodow ałoby znaczną p rze ­ w lekłość postępow ania. Jeżeli powództwo cyw ilne w ytoczone zostało przez osoby upraw n io n e w przew idzianym term in ie i nie zachodzą w ym ienione w a rt. 55 k.p.k. okoliczności uzasad n iające odm ow ę jego przyjęcia, to w ów czas nie m ożna pokrzyw dzonem u odmówić udziału w spraw ie w ch a­ ra k te rz e powoda cywilnego.

U zyskanie zatem stanow iska powoda cyw ilnego jest spraw ą prostszą aniżeli uzyskanie stanow iska oskarżyciela posiłkowego. S y tu a cja ta stw a­ rza d la pokrzyw dzonego pokusę, aby z w nioskiem o dopuszczenie do udziału w ch arak terze oskarżyciela posiłkowego połączyć powództwo cy­ w iln e o sym boliczną złotówkę, zabezpieczając się w ten sposób przed w y ­ rugo w aniem go jak o stro n y z procesu. P okusa ta jest ty m większa, że oskarżyciel posiłkow y może być w toku postępow ania pozbaw iony praw a udziału w procesie (art. 45 § 2 k.p.k.), gdy tym czasem w stosunku do po­ w oda cyw ilnego sąd tak iej możliwości nie ma. N iska w artość przedm io­ tu sporu, a co za tym idzie — rów nież n iska opłata sądow a mogą tu być czynnikam i zachęcającym i pokrzyw dzonego do stosow ania tak ic h w y­ biegów.

7 A . M u r z y n o w s k i : G lo sa d o u c h w a ły SN z d n ia 14.1.1971 r. K Z P 66/70, O SPiK A 1971, z. 12, s. 551; S. W a l t o ś : G lo sa do te jż e u c h w a ły , N P 1971, n r 7—8, s. 1213.

N r 4 (496) W a r u n k i u zy sk a n ia statusu oskarżę, posiłkowego 73

W razie w ytoczenia przez pokrzyw dzonego pow ództw a cyw ilnego z jed ­ noczesnym złożeniem w niosku o dopuszczenie do udziału w roli o skarży­ ciela posiłkowego nie w y starczy k o n k lu d en tn e w yrażenie woli przez sąd. B rak postanow ienia w ty m w y pad k u stw arzałb y niejasn ą sytu ację: nie byłoby w iadom o, czy sąd, zezw alając pokrzyw dzonem u n a działanie w c h a ra k te rz e stro n y , dopuścił go do udziału w yłącznie w roli powoda cyw ilnego, czy też w yłącznie w roli oskarżyciela posiłkowego, czy w resz­ cie w podw ójnym ch arak terze. W yraźne określenie przez sąd pozycji pro­ cesow ej pokrzyw dzonego m a w ty m w y p ad k u istotne znaczenie dla za­ k resu jego u p raw n ie ń (art. 56, 395, 396 k.p.k.). Dlatego też należy uznać, że w ty m w ypad k u k o n k lu d en tn e ośw iadczenie sądu, polegające na fak ­ tycznym dopuszczeniu pokrzyw dzonego do udziału w roli strony , nie spow oduje konw alidacji b rak u form alnego postanow ienia w k w estii do­ puszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w p o stę p o w an iu .9

6. Pokrzyw dzony może w ystępow ać w roli oskarżyciela posiłkowego tak że w sp raw ach o p rzestęp stw a ścigane z oskarżenia pryw atn ego , m ia­ now icie w razie tzw. objęcia oskarżenia przez p ro k u rato ra. W a ru n k i uzys­ kan ia stanow iska oskarżyciela posiłkowego zależne są w ty ch spraw ach od postaci in g ere n cji p ro k u rato ra. Jeżeli więc p ro k u ra to r przyłączył się do postępow ania ju ż wszczętego na sk u tek złożenia skargi przez po krzyw ­ dzonego działającego jako oskarżyciel p ry w a tn y , to wówczas pokrzyw dzo­ n y z m ocy u staw y korzy sta z p raw oskarżyciela posiłkowego. Nie jest zatem w ym agane w tak ic h w y p ad k ach złożenie przez dotychczasow ego oskarżyciela p ry w atn eg o ośw iadczenia, że chce działać jako oskarżyciel posiłkow y, an i też nie jest potrzebne dopuszczenie go przez sąd do w y ­ stępow ania w tak ie j roli. Pokrzyw dzony, inicjując postępow anie przez złożenie skargi, p rzejaw ił już sw ą wolę ścigania spraw cy przestęp stw a pryw atnoskargow ego. D latego też zm iana try b u ścigania w sk u te k p rzy ­ łączenia się p ro k u ra to ra do wszczętego ju ż postępow ania nie pow inna po­ wodować u tra ty stanow iska stro n y przez pokrzyw dzonego. Słusznie więc u staw a p rzy zn aje m u w tak im w y p ad k u u p raw n ien ia oskarżyciela posił­ kowego bez obow iązku ponownego p rzejaw ian ia chęci oskarżania.

Inaczej w ygląda s y tu a c ja , gdy p ro k u ra to r wszczął postępow anie w sp raw ie o p rzestępstw o p ryw atnoskargow e. W ty m w yp adk u po krzyw ­ dzony nie p rzejaw ił jeszcze w oli ścigania spraw cy i dlatego, pragnąc uzyskać sta tu s oskarżyciela posiłkowego, pow inien on złożyć ośw iadczenie o chęci działania w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego. O dopuszcze­ niu go orzeka sąd (art. 50 § 2 k.p.k.). W aru n k i uzyskania pozycji o skar­ życiela posiłkow ego są tu zatem tak ie sam e, ja k w w y p adk u postępo­ w ania w sp raw ach o przestęp stw a ścigane z urzędu.

7. W postępow aniu co do orzeczeń w spraw ach o w ykroczenia po­ krzyw dzony, k tó ry złożył w niosek o u k a ra n ie lu b żądanie skierow ania sp raw y do sądu, m oże do czasu rozpoczęcia przew odu sądowego p rzy ­ łączyć się do postępow ania w ch ara k te rz e oskarżyciela posiłkowego. W ty m szczególnym postępow aniu nie każdy zatem pokrzyw dzony w y k ro­ czeniem może zająć pozycję oskarżyciela posiłkowego, a ty lk o ten, k tó ry zainicjow ał wszczęcie postępow ania p rzed kolegium do sp raw w y k ro ­

74 B a r b a r a B ü d n e r N r 4 (196)

czeń przez złożenie w niosku o u k a ra n ie lu b wszczęcie postępow ania są­ dowego co do orzeczeń w spraw ach o w ykroczenia przez złożenie odpo­ w iedniego żądania skierow ania sp raw y do sądu.

Z treści a rt. 457 § 3 k.p.k., k tó ry stanow i, że a rty k u ły 44— 48 k.p.k. stosuje się odpowiednio, w ynika, iż pokrzyw dzony, dążąc do zajęcia s ta ­ now iska oskarżyciela posiłkowego, pow inien złożyć — ta k ja k w p o stę­ pow aniu zw yczajnym — ośw iadczenie o chęci działania w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego. Poza ty m konieczna je s t decyzja sądu o do­ puszczeniu go w ta k im ch arak terze. Pokrzyw dzony, k tó ry był in ic ja to re m postępow ania sądowego, nie zyskuje zatem sta tu su stro n y-o sk arżyciela z m ocy praw a. U staw odaw ca chciał w te n sposób w yelim inow ać zjaw isko pien iactw a ze stro n y pokrzyw dzonego, k tó ry złożył środek zaskarżenia od orzeczenia kolegium pierw szej instan cji o u k a ra n iu zasadniczą k a rą a re sz ­ tu lu b k a rą ograniczenia wolności w postaci żądania skierow ania sp raw y na drogę postępow ania sądowego.

8. W postępow aniu przyspieszonym zaw iadom ienie o p rzestępstw ie sk ładane przez fu n kcjo n ariu sza MO n a piśm ie lu b u stn ie do protokołu zastęp uje ak t oskarżenia. Złożenie zaw iadom ienia rodzi sk u tk i procesow e w niesienia oskarżenia, czyli rozpoczyna postępow anie sądowe. Od tego m o m en tu pokrzyw dzony może w yrazić wolę działania w c h a ra k te rz e oskarżyciela posiłkowego. W obec tego że po o trzy m an iu zaw iadom ienia o p rzestęp stw ie sąd p rzy stęp u je niezw łocznie do rozpoznania spraw y, d e­ cyzja w kw estii dopuszczenia oskarżyciela posiłkowego do udziału w pro ­ cesie podejm ow ana jest na rozpraw ie (art. 447 § 3 k.p.k.).

9. P rzep isy o oskarżycielu posiłkow ym nie m ają zastosow ania w sp ra ­ w ach n ieletn ich (art. 1 § 2 u staw y z dnia 22 g ru d n ia 1969 r.).10 11 W ynika to ze szczególnego c h a ra k te ru tego postępow ania, w k tó ry m ze w zględu na psychikę n ieletn ich konieczna jest um iejętność postępow ania z nim i. W y­ konyw anie przez pokrzyw dzonego, od którego tru d n o w ym agać tak ich um iejętności, fu n k cji oskarżania obok sędziego dla n ieletn ich m ogłoby u tru d n ić proces wychow aw czego oddziaływ ania na nieletnich. Dlatego też ustaw odaw ca w yelim inow ał in sty tu cję oskarżyciela posiłkowego w ty m postępow aniu.

Zgodnie z a rt. 474 k.p.k. z 1928 r. postępow anie szczególne w sp ra ­ w ach n ieletn ich prow adzone jest jedy n ie przeciw ko ta k im nieletnim , k tó rzy w chw ili rozpoczęcia rozp raw y głów nej nie ukończyli jeszcze lat siedem nastu. W ynika zatem z tego, że w postępow aniu toczącym się przeciw ko osobom, k tó re w chw ili rozpoczęcia ro zp raw y głów nej ukoń­ czyły siedem naście lat, pokrzyw dzony może być dopuszczony do udziału w procesie w ch ara k te rz e oskarżyciela posiłkow ego.11

10 U s ta w a o u tr z y m a n iu w m o c y n a o k r e s p rz e jś c io w y n ie k tó r y c h d o ty c h c z a s o w y c h p r z e ­ p isó w p r a w a k a r n e g o , Dz. U. N r 37, poz. 311.