ISBN 978-83-7658-026-5

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

Autor publikacji jest pracownikiem naukowym

Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego

Pracę zrealizowano w ramach tematu Miejsce polskiego rolnictwa na globalnym rynku żywnościowym w zadaniu Możliwości prowadzenia narodowej polityki rolnej przez Polskę w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.

Opracowanie ma charakter sumującej syntezy, uzasadnień, interpretacji i refleksji stano- wiących treść, lub nawiązań do publikacji Programu Wieloletniego, dotyczących ewolucji Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej oraz strategii rozwoju rolnictwa polskiego (pu- blikacja nr 125), a także zmian i reform WPR oraz ich konsekwencji dla rolnictwa i finansowania polityki rolnej (nr 126).

Korekta

Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-026-5

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(6)

Spis treĞci

WstĊp ………. 7

1. STRATEGICZNE CELE ROZWOJOWE POLSKIEGO ROLNICTWA ………… 10 1.A. Strategiczne cele rolnictwa i ich uzasadnienia ………. 10 1.B. Ocena zgodnoĞci celów strategicznych rolnictwa polskiego z celami

reformowanej WPR ………... 25 1.C. Mechanizmy pierwszego i drugiego filaru WPR a realizacja strategicznych

celów rozwojowych rolnictwa polskiego ……… 35

2. EWOLUCJA WPR, JEJ UZASADNIENIA, ZAKRES ORAZ MECHANIZMY . 45 2.A. Potrzeba reform WPR, ich cele i zasady ………. 45 2.B. Zakres i mechanizmy zmian (ewolucji) WPR ……… 59 2.C. Ograniczenia i trudnoĞci reform WPR ……… 73

3. KONSEKWENCJE ZMIAN WPR DLA POLSKIEGO ROLNICTWA

Z PUNKTU WIDZENIA JEGO CELÓW STRATEGICZNYCH ………. 82 3.A. Konsekwencje zmian Ĩródeá finansowania polityk narodowych

wobec wsi i rolnictwa ………. 82 3.B. Health Check i ocena moĪliwych zmian WPR po 2013 r. ………. 98 3.C. Przewidywane zmiany WPR a rolnictwo i finansowanie krajowej polityki rolnej ………... 120 ZakoĔczenie ………. 128

(7)

(8)

WstĊp

Uzyskanie przez PolskĊ czáonkostwa UE skutkowaáo przyjĊciem rozwią- zaĔ i regulacji skáadających siĊ na ponadnarodową, finansowaną przez budĪet UE, Wspólną PolitykĊ Rolną (WPR). Zgodnie z traktatowymi zasadami UE oznacza to przekazanie czĊĞci autonomii paĔstwowej i uprawnieĔ w zakresie polityki rolnej, na rzecz rozwiązaĔ unijnych. Jest to jednoczeĞnie zasada pierw- szeĔstwa decyzji i rozwiązaĔ unijnych wobec rozwiązaĔ krajowych oraz potrzeb, zakresu i moĪliwoĞci prowadzenia krajowej narodowej polityki rolnej.

W ramach WPR zajmującej siĊ rolnictwem i polityką rolną 27 paĔstw UE, realizowana jest zasada umocowania w systemie WPR polityk narodowych, w tym polskiej narodowej (krajowej) polityki rolnej. Oficjalne potwierdzenie takiego charakteru WPR wynika z Traktatu o Konstytucji Unii Europejskiej, gdzie rolnictwo znalazáo siĊ wĞród tzw. kompetencji dzielonych z paĔstwami czáonkowskimi.

Przekazanie znacznej czĊĞci uprawnieĔ paĔstwowych (narodowych) w zakresie polityki rolnej, na rzecz wspólnych rozwiązaĔ unijnych, wpáywa za- równo na zasady tej polityki jak teĪ wzajemne relacje, wspóázaleĪnoĞü oraz konsekwencje unijnej i krajowej (narodowej) polityki rolnej. Traktat Akcesyjny podkreĞla wyáącznoĞü UE w ksztaátowaniu WPR w czĊĞci obowiązującej caáą WspólnotĊ Europejską. Jest to waĪne rozwiązanie w kontekĞcie zasad funkcjonowania krajowego rolnictwa i rynku rolnego po uzyskaniu czáonkostwa w UE i ustaleĔ dotyczących funkcjonowania rolnictwa i rynku rolnego w warunkach UE, a takĪe postĊpowaĔ w przyszáoĞci wobec zachodzących zmian zasad i nowych problemów praktycznych zmian (ewolucji) WPR.

Decyzje i dziaáania skáadające siĊ na realizacjĊ unijnej polityki rolnej nio- są za sobą koszty (wydatki budĪetowe), a wnioski wynikające z tej analizy doty- czą równieĪ Ĩródeá finansowania: z budĪetu unijnego, czy teĪ wykorzystania Ğrodków z budĪetów krajowych. WystĊpuje tu odniesienie do moĪliwych kie- runków zmian Wspólnej Polityki Rolnej i konsekwencji tych zmian dla polityki rolnej kaĪdego paĔstwa UE. Wyniki i ich uzasadnienia, mogą byü podstawą rekomendacji dotyczących zakresu decyzji, jakie skáadają siĊ np. na narodową po- litykĊ rolną oraz jej reakcje i powiązania z unijną polityką rolną. W tych warunkach waĪne jest okreĞlenie moĪliwych kierunków zmian WPR oraz ich konsekwencji dla krajowej polityki rolnej i rozwoju rolnictwa polskiego.

Procesy transformacyjne i integracyjne gospodarki polskiej, niezaleĪnie od okresów kryzysowych, oznaczają przejĞcie od ekonomiki niedoborów do ekonomiki nadwyĪek zmieniających wewnĊtrzne i zewnĊtrzne uwarunkowania strategii rozwoju rolnictwa polskiego. Z ekonomicznego punktu widzenia rolnictwo znalazáo siĊ w warunkach odmiennych w stosunku do uprzednich relacji

(9)

popyt–podaĪ. Nowe uwarunkowania systemowe zastąpiáy plany i nakazy me- chanizmem rynkowym i konsekwencjami rozwiązaĔ rynkowych, co radykalnie zmieniáo uprzednie zasady i uregulowania gospodarcze. Proces transformacji do gospodarki rynkowej oznaczaá wystĊpowanie zróĪnicowanego zestawu proble- mów, doĞwiadczeĔ, dyskusji i decyzji odnoszących siĊ do rozwiązaĔ obecnych jak i rekomendacji na przyszáoĞü. Unia Europejska jako projekt rozwojowy stworzyá nowe, korzystne moĪliwoĞci definiowania i wyboru dróg postĊpowa- nia, przewidywalnoĞci programów oraz czasu na przygotowanie i realizacjĊ ta- kich programów.

WystĊpują tu dwa problemy realizacji zasad wspólnej, jak teĪ krajowej polityki rolnej: a) przystosowania rolnictwa do nowej sytuacji rozwoju wynika- jące z czáonkostwa w UE, jego istoty, zakresu prawnego i gospodarczego, i b) zrozumienia tempa przystosowania i reakcji wobec nowych problemów wy- nikających z ekonomii agrarnej i polityki rolnej. Wraz z rozwojem gospodarczym i zmianami strukturalnymi polskiej gospodarki, szczególnie w relacjach:

przemysá–usáugi–rolnictwo, wystĊpuje tendencja malejącej roli rolnictwa w gospodarce narodowej i malejąca rola polityki rolnej wobec ogólnej polityki gospodarczej oraz procesów integracyjnych i globalizacjnych w gospodarce Ğwia- towej. Harmonizacja ĪądaĔ i instrumentaryzacji Wspólnej Polityki Rolnej oraz polskiej (krajowej) polityki rolnej stwarza przesáanki rozwoju rolnictwa na podstawie doĞwiadczeĔ i Ğrodków zapewnianych przez UniĊ Europejską. Jednocze- Ğnie doĞwiadczenia gospodarcze wskazują, Īe gáównym czynnikiem rozwojowym kaĪdego kraju jest umiejĊtnoĞü mobilizacji i wykorzystania wewnĊtrznych siá inwestycyjnych i rozwojowych: gospodarstw, rolnictwa, agrobiznesu, poten- cjaáu produkcyjnego poszczególnych obszarów (regionów) kraju itp.

JednoczeĞnie pojawiają siĊ nowe siáy (uwarunkowania) przyspieszające zarówno ewolucjĊ Ğwiatowej gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej, jak teĪ zwią- zanej z tym ekonomiki produkcji rolnej, krajowej, europejskiej i Ğwiatowej polityki rolnej oraz rozwoju obszarów wiejskich. W okresie narastających procesów globalizacyjnych, ksztaátowanych gáównie przez czynniki ekonomiczne i ich zmiany, pojawiają siĊ nowe uwarunkowania i mechanizmy przemian produkcyjnych i spoáecznych, przyspieszenie procesów rozwoju i rekonstrukcji gospodarki w wielu krajach, zaĞ konsekwencje tych procesów mają charakter globalny i integrujący róĪne obszary Ğwiata oraz Ğwiatowe procesy produkcyjne, spoáecz- ne i globalizacyjne.

Nawiązujemy takĪe do prac oceniających WPR (Health Check) i uzyskanych efektów przedstawiających propozycje zmian WPR przewidywanych do ewentualnej realizacji w latach 2007-2013 lub w latach 2014-2020. Merytorycz- na dyskusja obejmuje zestaw propozycji i ich analizĊ z punktu widzenia poĪą-

(10)

danych zmian dla polskiej narodowej (krajowej) polityki rolnej. Jest to nawiąza- nie do strategicznych ról WPR i NPR w ich formuáowania do 2013 r. i po 2013 r., oraz przyjĊcia wynikających stąd ustaleĔ programowych, w tym waĪnych dla Polski, rozwiązaĔ zasad strategii i doĞwiadczeĔ ewolucji WPR oraz potrzeb krajowej polityki rolnej (Narodowej Polityki Rolnej) zarówno do 2013 r., jak i w okresie budĪetowym 2014-2020. Opracowanie niniejsze ma charakter sumu- jącej syntezy i prezentacji uzasadnieĔ, interpretacji i refleksji wynikających lub nawiązujących treĞci dwu prac autora opublikowanych przez IERiGĩ w ramach Programu Wieloletniego 2005-2009¹.

W opracowaniu prezentowane jest pozytywne podejĞcie do zasad, syste- mów funkcjonowania oraz przyszáoĞci WPR i NPR. Z przedstawionej charakte- rystyki WPR i jej funkcjonowania wnika, Īe niezaleĪnie od bieĪących trudnoĞci i zasad postĊpowania, które czĊsto siĊ zmieniają zarówno w unijnej, jak i krajowej polityce rolnej, gáówną uwagĊ poĞwiĊcono prawidáowoĞciom kreowania WPR w ramach programu integracyjnego UE, a takĪe jej roli i przemianom oraz trudnoĞciom w bieĪącej realizacji i ocenach. 5-letni okres czáonkostwa Polski w UE i wynikające z tego doĞwiadczenia jakie uzyskaáy w tym okresie kraj, rolnictwo i wieĞ, mogą byü obecnie na podstawie tych doĞwiadczeĔ, formuáowane, uzgadniane w ramach UE i realizowane zgodnie z interesami i strategią rozwo- jową caáej UE-27.

Szczególne znaczenie w UE-27 odgrywa potrzeba harmonizacji celów, zasad i narzĊdzi WPR oraz równowaga WPR i krajowych polityk rolnych.

Wspólna Polityka Rolna uwaĪna jest za najbardziej „wspólnotową” politykĊ Unii, a okreĞlenie celów, zasad i narzĊdzi oraz kierunków rozdysponowania funduszy w ramach tej polityki, przeniesione zostaáy w duĪym zakresie na szczebel wspólnotowy, co oznacza znaczne ograniczenie kompetencji wáadz krajowych w dziedzinie polityki rolnej. JednoczeĞnie warunki rozwoju rolnictwa są w UE niezwykle zróĪnicowane, nie tylko w ujĊciu miĊdzypaĔstwowym, ale takĪe regionalnym i lokalnym. W zaáoĪeniach Europejskiego Modelu Rolnictwa, przyjĊtego przez UE, zachowanie róĪnorodnoĞci Ğrodowiska i rolnictwa na ob- szarze Unii traktowane jest jako jeden z najwaĪniejszych celów WPR.

Szeroki zakres i wszechstronny charakter wspóáczesnej dyskusji dotyczą- cej WPR, uzasadniony jest potrzebą rozumienia istoty tej polityki, zachodzących zmian i ich uwarunkowaĔ, interpretacji i zróĪnicowaĔ na róĪnych etapach roz-

1 F. Tomczak, Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej UE i strategia rozwoju rolnictwa polskiego oraz: Zmiany i reformy WPR: konsekwencje dla rolnictwa i finansowana polityki rolnej (Warszawa 2009, Raporty Programu Wieloletniego nr 125 i 126). W obu pracach przedstawiono bliĪej zarówno ogólne zasady, ewolucjĊ i charaktery- stykĊ WPR jak teĪ interpretacjĊ, oceny, Ĩródáa i powoáania (literatura) stanowiące podstawĊ i treĞü niniejszego opracowania stanowiącego rozwiniĊte podsumowanie (syntezĊ) obu wymienionych prac. Publikowane przez IERiGĩ prace, materiaáy i dokumenty z serii Zeszytów Programu Wieloletniego 2005-2009 przynoszą bogaty materiaá faktyczny, teoretyczny i informacyjny, wykorzystany takĪe w niniejszej syntezie.

(11)

woju Unii i poszczególnych krajów i realizacji przyjĊtej polityki. Z tych wzglĊ- dów synteza niniejsza nawiązuje do problematyki i dyskusji, które są kontynu- acją poszukiwaĔ tendencji rozwojowych i rozwiązaĔ jakie moĪna stwierdziü obecnie i w przyszáoĞci oraz uwarunkowaĔ jakie wystąpią w realizacji przyjĊ- tych zasad, zadaĔ i ustaleĔ w obecnym i nastĊpnym okresie rozwojowym (bu- dĪetowym) UE.

1. STRATEGICZNE CELE ROZWOJOWE POLSKIEGO ROLNICTWA

1.A. Strategiczne cele rolnictwa i ich uzasadnienia

Uzyskanie przez PolskĊ czáonkostwa Unii Europejskiej zmieniáo we- wnĊtrzne i zewnĊtrzne uwarunkowania ksztaátujące stan obecny i perspektywy rolnictwa. W polityce rolnej byáo przyjĊcie zasad Wspólnej Polityki Rolnej, tj.

drogi rozwoju rolnictwa poprzez realizacjĊ tej polityki, postĊp naukowo- -techniczny i moĪliwie efektywne wykorzystanie zasobów produkcyjnych, zwiĊkszenia dochodów rolniczych, zapewnienia „sprawiedliwego” poziomu Īy- cia rodzin rolniczych, stabilizacjĊ rynków rolnych, cen i dochodów oraz zapewnienie dobrego zaopatrzenia ludnoĞci w ĪywnoĞü (bezpieczeĔstwo ĪywnoĞcio- we), a takĪe godziwych cen ĪywnoĞci dla konsumentów oraz zwiĊkszenie konku- rencyjnoĞci rolnictwa Unii i Polski na rynkach Ğwiatowych.

Dla Polski szczególne znaczenie ma zgodnoĞü tej polityki z systemem gospodarstw rodzinnych – podstawą krajowego ustroju rolnego. Zasady te znajdują swój wyraz w Europejskim Modelu Rolnictwa (EMR) kreującym rolnictwo konkurencyjne, zdolne zwiĊkszaü produkcjĊ i eksport na rynki Ğwiatowe, bez nadmiernego subsydiowania, zapewniając zrównowaĪony rozwój obszarów wiejskich, metody produkcji sprzyjające Ğrodowisku i produkcjĊ o wysokiej ja- koĞci zdrowotnej. Jest to budowanie modelu rolnictwa zrównowaĪonego, wy- dajnego i zorientowanego na ochronĊ Ğrodowiska wsi oraz krajobrazu, zapew- niającego ĪywnoĞü i dochody spoáecznoĞci wiejskiej i rolniczej. MoĪliwie pragmatyczna polityka rolna ma rozgraniczaü decyzje wspólne (Unii) od decyzji, jakie naleĪą do kompetencji krajów czáonkowskich. Polityka rolna i jej reformy dąĪą do zapewnienia, Īe wydatki na jej realizacjĊ są uzasadnione rezultatami oczekiwanymi i uzyskiwanymi przez spoáeczeĔstwo i rolników.

Od czasu czáonkostwa UE uwaga Ğrodowisk politycznych, gospodarczych i rolniczych kierowana jest na zasady, praktykĊ i doĞwiadczenia integracji europejskiej i to okreĞla zakres związków i uwarunkowaĔ mających wpáyw na dzia-

(12)

áalnoĞü rolniczą w Polsce. JednoczeĞnie rolnictwo polskie stanĊáo wobec wy- zwaĔ związanych z dziaáaniami dostosowującymi gospodarkĊ do wymagaĔ wy- nikających z unijnych procesów integracyjnych. Wspólna Polityka Rolna jest szansą rozwoju produkcyjnego polskiej gospodarki rolnej. W skali Europy jest to polityka, która od piĊciu dekad ksztaátuje rozwój, modernizacjĊ i restruktury- zacjĊ rolnictwa zachodnio-europejskiego, poprzez wzrost produkcji i dochodów w rolnictwie, zmniejszenie liczby zatrudnionych i poprawĊ struktury agrarnej.

Polityka ta zapewniáa Unii rozwiązanie problemów ĪywnoĞciowych, zaopatrzenia w ĪywnoĞü i moĪliwoĞci eksportowo-importowe w tym zakresie. Tym niemniej ceny na rynku ĪywnoĞciowym byáy lub są niekorzystne, eksport rolniczo- ĪywnoĞciowy subsydiowany, a dalsze korzystne zmiany w rolnictwie i na rynkach rolniczo-ĪywnoĞciowych wiązane są z reformami i zmianami WPR wpro- wadzającymi nowe rozwiązania produkcyjne i rynkowe. Rozwój rolnictwa i wzrost jego dochodowoĞci byáy podstawą rozwoju i urbanizacji wsi, poprawy warunków bytowych ludnoĞci rolniczej i wiejskiej, ksztaácenia i oraz awansu zawodowego i Īyciowego máodzieĪy wiejskiej. Polityka ta tworzy trwaáe warunki ekonomiczne rozwoju i modernizacji rolnictwa poprzez wolny lub regu- lowany system cen i dopáat bezpoĞrednich, wspieranie ze Ğrodków publicznych inwestycji rolniczych i finansowanie rozwoju obszarów wiejskich, a takĪe bie- Īące, pragmatyczne rozwiązania ogólnej polityki agrarnej, polityki cenowo- -dochodowej i rozwoju obszarów wiejskich.

Na tej samej drodze polskie rolnictwo, wieĞ i gospodarka ĪywnoĞciowa od- powiadają na podstawowe wspóáczesne wyzwania: jak rozwijaü i rozwiązywaü záoĪone problemy pojawiające siĊ w tym zakresie. Równie waĪne jest okreĞlenie uwarunkowaĔ decydujących o tym rozwoju zarówno w Polsce, jak i na Ğwiecie.

PodjĊcie tego wyzwania oznacza spojrzenie w przyszáoĞü – okreĞlenie dróg rozwoju rolnictwa w przyszáoĞci. PrzeszáoĞü i doĞwiadczenia są interesujące jako Ĩródáo inspiracji i ustaleĔ zasad dla przewidywania zachodzących zmian i ewolucji rolnictwa, gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej i wsi polskiej.

Próby i dąĪenia do sformuáowania, a nastĊpnie realizacji narodowej strategii Polski w zakresie polityki rolnej (nazywanych takĪe programami, planami lub celami i zadaniami polityki rolnej), a w praktyce formuáowanie celów, na- rzĊdzi i sposobów realizacji polityki rolnej mają w Polsce dáugą historiĊ. Wspóá- czesny jej etap zapoczątkowany zostaá przez wymogi transformacji systemowej, a nastĊpnie rokowania ze Wspólnotami Europejskimi (Unią Europejską) doty- czące czáonkostwa Polski w UE. Rokowania te, nastĊpnie akcesja Polski do UE, przypadaáy na dramatyczny okres rozwojowy polskiego rolnictwa i jego przystosowania do warunków i zasad funkcjonowania w gospodarce rynkowej oraz wewnĊtrznych i zewnĊtrznych uwarunkowaniach gospodarki rynkowej, ale tak-

(13)

Īe niezbĊdnych przystosowaĔ do trudnych warunków okresu przed i po uzyskaniu przez PolskĊ czáonkostwa w UE. PrzyjĊte i akceptowane zasady WPR, ich ewolucja, uzasadnienie i doĞwiadczenie oraz mechanizmy zmian i ich zakres stanowią podstawowe uwarunkowania krajowe i europejskie dla ksztaátu oraz realizacji obecnej Narodowej Polityki Rolnej.

OkreĞlenie strategii przez politykĊ rolną wynika z doĞwiadczeĔ dotyczą- cych uprzednio krajowej polityki rolnej (agrarnej), obejmującej podstawowe zasady i relacje decydujące o tej polityce, jej cechach, narzĊdziach realizacji itp.

Wraz z intensyfikacją europejskich procesów integracyjnych, polityka rolna paĔstw UE nabiera charakteru dualnego: a) obejmuje narodową politykĊ rolną (NPR), realizowaną uprzednio w caáoĞci, a po akcesji do Wspólnot Europejskich w okreĞlonym zakresie, przez rządy narodowe (krajowe), wedáug krajowej strategii, celów i Ğrodków oraz b) Europejską Wspólną PolitykĊ Rolną (WPR) kon- struowaną i ustalaną przez oĞrodki decyzyjne UE oraz poszczególne kraje czáon- kowskie, w tym PolskĊ, wraz z zapewnieniem finansowania oraz regulacji prawnych i ekonomicznych decydowanych przez system zarządzania i admini- stracji Wspólnoty Europejskiej. Realizowana w systemie UE Wspólna Polityka Rolna i związane z nią budĪetowe oraz prawne regulacje stanowią jednoczeĞnie element wzmocnienia i ograniczenia dla narodowych polityk rolnych. Ograni- czenia te, ich zasady, skutki i sposoby postĊpowania decyzyjnego, a takĪe reali- zacyjnego w relacjach WPR – Narodowa (krajowa) Polityka Rolna są waĪnym zakresem zainteresowania teoretycznego i praktycznego w systemie gospodarczym i politycznym UE.

Dáugofalowe strategie i programy rozwoju rolnictwa polskiego, które za- początkowaáy w dekadzie lat 90. ub. wieku obecne rozumienie narodowej strategii polityki rolnej, musiaáy uwzglĊdniaü w szczególnoĞci:

nienowoczesnoĞü ówczesnej struktury gospodarczej kraju, charakteryzującej siĊ duĪym udziaáem rolnictwa w zasobach produkcyjnych, niskim poziomem efektywnoĞci gospodarki rolnej, wysokim udziaáem wydatków na ĪywnoĞü w budĪetach ludnoĞci nierolniczej;

niekorzystne relacje czynników produkcji skutkujących rozdrobnioną struk- turą agrarną i jej konsekwencjami (niska wydajnoĞü pracy i niskie dochody, niewielki potencjaá inwestycyjny itp.);

wystĊpowaniem w rodzinnych gospodarstwach rolnych, dominujących w rolnictwie Polski, zróĪnicowanych zjawisk opóĨniających i ograniczają- cych ich rozwój (niewielka skala produkcji, ograniczenia dochodowe i inwe- stycyjne, niski stopieĔ wyksztaácenia, trudnoĞci adaptacyjne do rynku),

(14)

trudną sytuacją w infrastrukturze i organizacji rynku rolnego uksztaátowa- nych w okresie transformacji rynkowej oraz ograniczonego zakresu tworzenia nowej infrastruktury wiejskiej (np. spóádzielczoĞü wiejska);

nie uksztaátowanego systemu nowoczesnego agrobiznesu integrującego rolnictwo i rynek rolny i pozarolniczych ogniw gospodarki ĪywnoĞciowej, ni- skiej konkurencyjnoĞci krajowej i miĊdzynarodowej rolnictwa;

brak jednoznacznego okreĞlenia strategii i dróg rozwojowych rolnictwa w tym przyszáoĞci gospodarstw rodzinnych w warunkach gospodarki rynkowej i integracji;

ograniczenia moĪliwoĞci wewnĊtrznych siá rozwojowych rozdrobnionego rolnictwa rodzinnego, nie wspieranego odpowiednim systemem wáasnych organizacji gospodarczych, spoáecznych i politycznych.

Narodowa strategia polityki rolnej podejmując oceny przeszáoĞci i okre- Ğlając przyszáe podstawowe procesy zmian w rolnictwie uwzglĊdnia, jako punkt wyjĞcia, ocenĊ stanu i potrzebĊ przemian struktur agrarnych, tj. struktur rodzinnego rolnictwa cháopskiego dominującego w gospodarce rolnej Polski. Z charakteru tych struktur i ich modelu ekonomicznego, wyraĪanego przez wielkoĞü i relacje czynników produkcji oraz ich wydajnoĞü, efektywnoĞü i dochodowoĞü gospodarki wynika, Īe dominujące w tych strukturach maáe gospodarstwa rolne speániają gáównie funkcje socjalne. Funkcjonują one we wáasnym obrĊbie, za- spokajają potrzeby ĪywnoĞciowe rodziny rolnika i nie wchodzą w rynkowe związki zewnĊtrzne wynikające z towarowego charakteru gospodarstwa rolnego (wiĊkszoĞü maáych gospodarstw nie ma charakteru towarowego). Na rynki i w związki z otoczeniem zewnĊtrznym wchodzą one w niewielkim zakresie, a jeĞli są takie moĪliwoĞci ze strony podaĪy i popytu na siáĊ roboczą, wchodzą w te związki poprzez rynek pracy, a nie rynek towarów. W takim okresie stanu gospodarczego, w jakim znajduje siĊ Polska, rynek pracy poza gospodarstwem jest gáówną szansą, drogą i moĪliwoĞcią, szczególnie w okresach szybkiego rozwoju gospodarczego, zmian statusu ekonomicznego rodzin rolniczych. Zro- zumienie tej strony strategii rozwojowej wsi i rolnictwa w Polsce jest coraz bardziej powszechne.

Zmiany rynkowe w okresie transformacji systemowej zapoczątkowaáy nową, rynkową strategiĊ rozwoju rolnictwa. ĝrodowisko ekonomiczno-rolnicze wskazywaáo, Īe realna sytuacja gospodarcza Polski tego okresu wymagaáa skon- struowania zrównowaĪonego systemu dziaáania narzĊdzi rynkowych i Ğrodków interwencyjnych. Dyskusja o rynku i interwencji w gospodarce rolnej dotyczyáa koncepcji polityki gospodarczej i polityki rolnej kraju, tj. zagadnieĔ strategii rozwojowej rolnictwa polskiego. EkonomiĞci zajmujący siĊ ogólną strategią rozwoju gospodarczego kraju podjĊli zagadnienia strategii rozwojowej rolnic-

(15)

twa, zapewniając, Īe polityka rolna bĊdzie integralną czĊĞcią ogólnych reform spoáecznych i gospodarczych.

Cele strategiczne dotyczące rolnictwa i sektora ĪywnoĞciowego formuáo- wano w logice zasady, Īe nie moĪna gospodarki rolnej podporządkowaü wy- áącznie realizacji celów produkcyjno-ekonomicznych. SpoáeczeĔstwo ma do zrealizowania kilka celów, a substytucja miĊdzy nimi jest ograniczona. Ekono- mia operuje w tym zakresie dwoma teorematami: a) teorematem hierarchicznej struktury celów (cele niĪszego i wyĪszego rzĊdu oraz wyodrĊbniony cel nad- rzĊdny, najczĊĞciej maksymalizacji PKB per capita) oraz b) teorematem liniowej struktury celów wspóázaleĪnych, tj. jednoczesnej realizacji kilku celów (model celów wspóázaleĪnych, np. dotyczących segmentów sektora ĪywnoĞciowego:

wieĞ – Ğrodowisko naturalne – rolnictwo – gospodarka i spoáeczeĔstwo – wyĪy- wienie). Cele te dotyczą zagadnieĔ: produkcyjno-ekonomicznych, wyĪywienio- wych, generacyjnych (ciągáoĞü gospodarstwa i cháopskiej rodziny), ekologicznych, komunalnych (funkcje ukáadów osadniczych), socjalnych i spoáecznych oraz kulturalnych, oĞwiatowych i politycznych. MoĪliwie peána realizacja tych celów moĪe byü okreĞlana jako sformuáowanie podstaw strategii uzyskania poziomu wysoko rozwiniĊtego rolnictwa.

Strategia rozwoju Polski na okres 2001-2020 sformuáowana przez Komi- tet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN za kluczowy warunek jej realizacji uznaáa nadanie rozwojowi caáej gospodarki wiodącej roli, tj. zapewnienie wysokiego tempa rozwoju przy jednoczesnej zmianie (gáĊbokiej przebudowie) struktury gaáĊziowej i produktowej gospodarki, a takĪe powiązaĔ z modernizacją techno- logiczną gospodarki, przygotowaniem do warunków cywilizacji informacyjnej, modernizacją stanu kwalifikacji i wiedzy spoáeczeĔstwa (ofensywa edukacyjna), zapewnienie aprobaty i poparcia spoáecznego oraz aktywnej roli paĔstwa w dziedzinie dochodowej i ochrony warstw najsáabszych ekonomicznie. Zreali- zowany miaá byü cel nadrzĊdny, tj. zmniejszenie dystansu dzielącego PolskĊ od UE. Wszystkie te ustalenia, mają odpowiednie dla strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.

Teza ta znalazáa swój wyraz w przyjĊciu zasad strategicznych na po- szczególne piĊciolecia: 2001-2005 – dokonanie przeáomu w dziedzinach dy- namizujących gospodarkĊ, tj. edukacji, budownictwie mieszkaniowym i nauce;

2006-2010 – proeksportowe przestawienie gospodarki; 2011-2015 – przyspieszenie gáĊbokiej restrukturyzacji gospodarki oraz gáówna fala inwestycji infra- strukturalnych; 2016-2020 – początek aktywnej przebudowy struktury agrarnej i przyspieszenia przepáywu ludnoĞci ze wsi do miast. Pierwsze piĊciolecie mia- áo byü zatem okresem dynamizacji gospodarki, drugie – jej proeksportowego przestawienia, trzecie – rozbudowy infrastruktury, czwarte – przemieszczenia

(16)

ludnoĞci ze wsi do miast. Obecnie oceniü moĪna, iĪ nie ma realnych szans na tak precyzyjne ustalenie gáównych zadaĔ strategicznych rozwoju Polski i okre- sów ich realizacji.

Klasyczne modele wyboru strategii skáadają siĊ z czterech elementów:

zestawu strategicznych opcji skonstruowanych dla istniejących i przewidywanych warunków, opracowania oczekiwanych przyszáych, prawdopodobnych scenariuszy rozwoju, okreĞlenia potencjalnych rezultatów zaáoĪonych strategii dla alternatywnych scenariuszy oraz dokonania wyborów strategicznych zaleĪ- nie od stopnia, w jakim strategia umoĪliwia speánianie okreĞlonych oczekiwaĔ (moĪliwoĞci uzyskania zakáadanych efektów), opracowana koncepcja (SGGW 2000) okreĞlaáa nastĊpujące opcje strategiczne dla rolnictwa polskiego: a) wzrostu produktywnoĞci tej gospodarki, b) pewnoĞci socjalnej, c) ochrony Ğrodowi- ska, d) sterowania rynkowego, e) trwaáoĞci przyjĊtych rozwiązaĔ i f) rozwoju wsi. Charakteryzują one cechy i rozwiązania stwarzające moĪliwoĞci wyboru oraz zróĪnicowanego postĊpowania. W Polsce pozytywnie traktuje siĊ integralne (áączne) traktowanie problemów oraz strategii rozwoju rolnictwa i wsi (obszarów wiejskich). Jest to uzasadnione postĊpowanie wynikające z roli drobnego rolnictwa rodzinnego i jego miejsca w gospodarce kraju oraz wsi. Zasady integralnej wspóázaleĪnoĞci rolnictwa i wsi są analizowane, opisywane i prezentowane w dyskusjach ekonomiczno-rolniczych. Analizy obejmują koncepcjĊ, zasady oraz atrybuty zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a za punkt wyjĞcia najczĊĞciej przyjmują zasadĊ zrównowaĪonego rozwoju áącznie z potrzebami obecnych i przyszáych pokoleĔ. ZrównowaĪenie i trwaáoĞü, które skáadają siĊ na treĞü sustainability, zakáadają zarówno moĪliwe wykorzystanie dostĊpnych zasobów, jak i swoistą harmoniĊ miĊdzy potrzebami róĪnych uczestników procesu gospodarowania, a takĪe odpowiednie godzenie celów krótko i dáugookresowych.

W IERiGĩ okreĞlając cele strategiczne dotyczące konkurencyjnoĞci, ko- rzyĞci ekonomicznych (dochodów) oraz Ğrodowiska przyrodniczego i spoáecz- no-kulturalnego sformuáowano konkluzjĊ, iĪ w strategii rozwoju rolnictwa, tj.

wyborze drogi jego rozwoju, chodzi o wybór pomiĊdzy modelem industrialnym a modelem zrównowaĪonym rozwoju rolnictwa. W tych modelach (strategiach) ogniskują siĊ gáówne cechy zróĪnicowanych sposobów dziaáalnoĞci rolniczej, jakie wystĊpują w krajach rozwiniĊtych. Zasadniczą cechą pierwszego modelu jest przetwarzanie wyczerpywalnych zasobów naturalnych na produkty rolnicze z korzyĞcią dla konsumentów (obfita podaĪ) i korzyĞcią spoáeczną (przesuniecie rolniczej siáy roboczej do bardziej wydajnych sektorów). Cechą drugiego modelu jest równowaĪenie korzyĞci i niekorzyĞci produkcyjnych, ekonomicznych,

(17)

spoáecznych i Ğrodowiskowych. W obecnym okresie najistotniejsze jest wáaĞci- we rozumienie obu tych strategii rozwojowych rolnictwa.

Koncepcja strategiczna rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego, za jego cechĊ uwaĪa dziaáania, które nie zagraĪają dáugookresowym interesom spoáecz- noĞci. MoĪe byü ona skuteczna wówczas, kiedy dobra i usáugi Ğrodowiskowe otrzymają wysokie ceny rynkowe. Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone staje siĊ nową filozofią gospodarowania i Īycia w Ğrodowisku wiejskim.

Problemy i hierarchiĊ celów strategicznych rozwoju obszarów wiejskich okreĞlamy nastĊpująco:

¾ Podstawowym celem jest rozwój i wykorzystanie zasobów ludzkich istnieją- cych na obszarach wiejskich, a moĪliwoĞci pracy oraz posiadanie odpowied- nich dochodów jest fundamentem áadu gospodarczego i spoáecznego odpo- wiadającego zasadom zintegrowanego i zrównowaĪonego rozwoju.

¾ Kapitaá ludzki ulega wzbogaceniu dziĊki ksztaáceniu i nabywaniu nowych umiejĊtnoĞci i zdolnoĞci produkcyjnych, zaĞ kluczowym czynnikiem rozwojowym jest edukacja w roĪnych formach i wszystkich etapach Īycia czáowieka.

¾ Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa speániają funkcje o podstawowym znaczeniu dla caáego spoáeczeĔstwa.

¾ Warunkiem powodzenia implementacji zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich jest stworzenie ram instytucjonalnych zarówno w skali krajowej, jak teĪ implementacji i realizacji WPR w ramach UE.

¾ W strategii i polityce zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich podstawowe miejsce zajmuje rolnictwo. Jednym z najtrudniejszych elementów konstruowania nowej polityki rolnej UE, powiązanej z rozwojem obszarów wiejskich jest oddzielenie dziaáalnoĞci gospodarczej rolnika, która jest regu- lowana przez mechanizm rynkowy, od dziaáalnoĞci regulowanej i wynagra- dzanej przez mechanizm zarządzania publicznego.

¾ WaĪnym celem strategicznym krajowej oraz wspólnotowej polityki rolnej jest zwiĊkszenie spójnoĞci spoáeczno-ekonomicznej w ramach UE i kraju (zasada subsydiarnoĞci).

W definiowaniu i okreĞleniach strategii w zakresie polityki rolnej oraz jej praktycznych rozwiązaĔ uczestniczy IERiGĩ. Dyskusje i publikowane prace dotyczące modelu rozwoju polskiego rolnictwa wskazują na wartoĞci meryto- ryczne i intelektualne strategii, koncepcji i programów rozwojowych oraz ich powiązania z uwarunkowaniami ogólnego rozwoju gospodarczego i zasadami integracji UE:

A. Rolnictwo naturalne. Forma rolnictwa reliktowa, Īywotna, charakteryzuje siĊ wysokim udziaáem naturalnej produkcji rolniczej (na potrzeby Īywno- Ğciowe rodziny), samozaopatrzenie, niskie powiązania z rynkiem, o niskim poziomie technicznym.

(18)

B. Rolnictwo industrialne. ZwiĊkszenie skali produkcji, przekraczanie ograni- czeĔ biologicznych i technicznych. Komercjalizacja rolnictwa, ciągáy proces obniĪania cen (mechanizm konkurencyjny). W konfrontacji z modelem rolnictwa industrialnego, model rozwoju rolnictwa polskiego polega na umiar- kowanym wyposaĪeniu i kapitaáocháonnoĞci produkcji oraz relatywnie wysokiej pracocháonnoĞci.

C. Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone. Koncepcja nawiązująca do tradycji utrwalenia i rozwoju rodzinnych gospodarstw cháopskich jako przykáadu zrównowaĪenia i racjonalnoĞci postĊpowania w danych warunkach.

D. Wzrost zrównowaĪony ekologicznie. Koncepcja rozwoju spoáeczno- -gospodarczego, w tym rolnictwa, podkreĞlająca potrzebĊ maksymalizacji korzy- Ğci rozwoju gospodarczego i ochrony zasobów naturalnych w okresie dáugim.

E. Wzrost zrównowaĪony ekonomicznie. Koncepcja wskazująca na potrzebĊ zrównowaĪonego rozwoju roĪnych gaáĊzi produkcji, zatrudnienia, docho- dów, interesów Ğrodowiska itp. Priorytet celów jednostek musi byü skorelo- wany z potrzebami caáego spoáeczeĔstwa.

F. Strategia polaryzacji dwubiegunowej. Koncepcja powiązana z liberali- zmem rynkowym i procesami strukturalnymi w gospodarce. W rolnictwie dotyczy zmian struktury agrarnej i okreĞlana jest jako strategia kontrolowanych przeksztaáceĔ strukturalnych rolnictwa rodzinnego.

G. Strategia ewolucji naturalnej. W rolnictwie rodzinnym istnieje wewnĊtrzny mechanizm zmian strukturalnych, którego podstawą są zmiany pokoleniowe oraz naturalne dochodzenie poszczególnych gospodarstw do stadium dojrza- áoĞci, nastĊpnie schyáku lub degradacji. Szczególne znaczne mają tu siáy zmieniające otoczenie gospodarstw.

H. Mechanizm zmian kontrolowanych. Aktywne paĔstwo i aktywna polityka moĪe programowaü i realizowaü politykĊ restrukturyzacji modernizacji rolnictwa (zwykle na wyĪszych szczeblach rozwoju gospodarczego).

I. Rozwój indukowany. Wymuszony rozwój rolnictwa ze szczególnym uwzglĊdnieniem Ğrodków produkcji wnoszonych do rolnictwa z zewnątrz.

Model ten jest szczególnie popularny w krajach znajdujących siĊ na niĪszym poziomie rozwoju gospodarczego.

J. Od rolnictwa do agrobiznesu. Rozwój gospodarczy oznaczający Ğcisáe powią- zanie wszystkich elementów gospodarki ĪywnoĞciowej w zintegrowany system produkcji, dystrybucji i konsumpcji ĪywnoĞci (agrobiznes). System ten jest w Polsce na relatywnie niskim poziomie rozwoju i charakteryzuje siĊ dominacją rolnictwa zarówno w zasobach produkcyjnych, jak i wytwarzania ĪywnoĞci w caáym áaĔcuchu: od pola rolnika, produkcji rolniczej i związanych z tym na- káadów do przemysáów przetwórczych, handlu i przechowalnictwa oraz konsumpcji ĪywnoĞci i zuĪycia produktów rolniczych (agrobiznes).

(19)

K. RównowagaĞrodowiskowa i spoáeczna. Koncepcja nawiązująca do rozwoju rolnictwa i jego funkcji w wytwarzaniu, a takĪe zachowaniu dóbr publicznych oraz wykorzystania uĪytecznoĞci zasobów naturalnych, w tym przypadku ziemi.

OkreĞlenie polskiej narodowej strategii w zakresie polityki rolnej w warunkach rzeczywistego i aktywnego czáonkostwa Polski w UE moĪe byü doko- nane róĪnymi sposobami. Gáównym elementem konstrukcyjnym rozumienia tej kwestii jest zdefiniowanie przebiegu i uwarunkowaĔ ksztaátujących wspóáczesną Ğwiatową drogĊ rozwoju rolnictwa i aktualne oraz przyszáe miejsce na tej drodze rolnictwa polskiego. Wspóáczesne doĞwiadczenia Ğwiatowe wskazują, Īe rozwój gospodarczy i spoáeczny kaĪdego kraju w coraz szerszym zakresie zaleĪny jest zarówno od uwarunkowaĔ charakterystycznych dla kraju, jak teĪ od miĊdzyna- rodowej wspóápracy gospodarczej, integracji regionalnej (np. Unia Europejska) oraz procesów globalnych zachodzących w skali Ğwiatowej. W przypadku Pol- ski dotyczy to Ğwiatowych procesów i tendencji rozwoju wsi oraz rolnictwa, a takĪe konsekwencji, doĞwiadczeĔ i nauk, jakie wynikają z tego dla kraju. Po- równania, konfrontacja i zwiĊkszająca siĊ presja na przyspieszenie procesów wyrównawczych (konwergencyjnych) w skali poszczególnych regionów Ğwiata i w skali Ğwiatowej jest coraz mocniej akcentowaną siáą mobilizacji rozwojowej gospodarki Ğwiatowej. Polska weszáa w ten proces w ostatnich latach, tj. do 2009 r. w sposób dynamiczny (np. zmiany relacji zatrudnienia i migracji kraj – zagranica).

Analiza Ğwiatowych tendencji rozwoju gospodarczego i rolnictwa wskazuje, Īe są one powiązane z poziomem rozwoju gospodarczego danego kraju (obszaru). Polska znajduje siĊ na Ğrednim miejscu w Ğwiatowej hierarchii (drodze) rozwojowej: wg Banku ĝwiatowego jest to wartoĞü PKB w granicach 14-16 tys. USD na 1 mieszkaĔca kraju rocznie licząc wedáug parytetu siáy na- bywczej dolara USA. Z tego wynika najistotniejszy wniosek: Polska wyszáa z duĪej grupy krajów najbiedniejszych, zaĞ w peáni nie weszáa do grupy krajów bogatych (naleĪy do najbiedniejszych paĔstw wyĪej rozwiniĊtych).

Taki poziom rozwoju gospodarczego Polski, rodzi praktyczne konsekwencje, zarówno w zakresie moĪliwoĞci finansowania i przyspieszenia rozwoju gospodarczego, tj. potrzeby akumulacji lub uzyskania np. poprzez kredyty lub pomoc inwestycyjną, Ğrodków na cele rozwojowe. JednoczeĞnie nisko rozwiniĊ- te gospodarczo kraje Ğwiata uzyskują pomoc finansową lub odpowiednie przy- wileje dla realizacji celów rozwojowych, tj. przejĞcia od niskiego do wyĪszego poziomu rozwoju gospodarczego (wyĪszej wartoĞci PKB). Polska plasuje siĊ powyĪej duĪej grupy krajów biednych, a poniĪej grupy krajów bogatych i znajduje siĊ w niekorzystnym miejscu w ekonomicznej hierarchii rozwojowej Ğwia- ta. Zasady integracji europejskiej, w tym zasada solidarnoĞci i pomocy rozwojowej, a takĪe dynamika rozwoju kraju, lub odpornoĞü na zjawiska kryzysowe,

(20)

stwarzają Polsce korzystne warunki przyspieszenia rozwoju gospodarczego (w tym takĪe przez system finansowania WPR i rozwoju obszarów wiejskich).

Krajowa polityka rolna dotyczy szczególnie zasad i tendencji rozwoju rolnictwa rodzinnego. JednoczeĞnie okreĞlenie polskiej narodowej strategii w zakresie rolnictwa i polityki rolnej wymaga uwzglĊdnienia siá rozwojowych o charakterze globalnym (Ğwiatowym), mających znaczenie dla obecnego oraz przyszáego rozwoju rolnictwa polskiego, gospodarki ĪywnoĞciowej i obszarów wiejskich.

a) Systematycznie zwiĊksza siĊ popyt na ĪywnoĞü. Przy stabilizacji lub wzroĞcie liczby ludnoĞci i zwiĊkszającym siĊ dochodzie, procesom tym towarzyszą zmiany poziomu i struktury popytu oraz nowe wymagania konsumentów, np. wzrost popytu na produkty o wyĪszym stopniu przetwarzania, bezpieczeĔstwa zdro- wotnego, jakoĞci itp., oraz zmiana priorytetu produkcji ĪywnoĞci na rzecz potrzeb konsumentów i popytu na ĪywnoĞü.

b) ĝwiatowy proces polaryzacji gospodarstw i farm, a w związku z postĊpem technicznym i organizacyjnym coraz mniej gospodarstw wytwarza coraz wiĊk- szą czĊĞü Ğwiatowej produkcji ĪywnoĞciowej. To powoduje, iĪ bez tworzenia moĪliwie peánego lub czĊĞciowego zatrudnienia poza rolnictwem, zmniejszają siĊ szanse rozwiązania problemu dochodowego rolnictwa.

c) Obserwuje siĊ odchodzenie od interwencjonizmu paĔstwowego, postĊpuje liberalizacja handlu oraz globalizacja rynków Ğwiatowych i lokalnych.

d) WystĊpuje tendencja zachowania wysokiej jakoĞci Ğrodowiska, co skutkuje wprowadzeniem róĪnych regulacji prawnych i ekonomicznych ograniczających niekorzystne praktyki produkcyjne w rolnictwie.

e) Pojawiają siĊ nowe moĪliwoĞci wzrostu produkcji rolniczej i ĪywnoĞciowej w wyniku stosowania nowoczesnych technologii i zwiĊkszenia wykorzystania istniejącego potencjaáu produkcyjnego, nowej infrastruktury przetwórczej, transportowej i marketingowej na rynkach krajowych oraz miĊdzynarodowych.

f) Rządy zwracają uwagĊ na warunki produkcji, system cenowy oraz walkĊ z ubóstwem ludnoĞci rolniczej.

Na tym tle obecne i przyszáe problemy rolnictwa polskiego, traktowane jako integralny element gospodarki narodowej wskazują, Īe Polska przechodzi do stanu gospodarki, kiedy priorytety rozwoju o najwiĊkszej dynamice i moĪli- woĞciach kreacji dóbr i usáug w coraz mniejszym zakresie dotyczą rolnictwa, zaĞ w coraz wiĊkszym wskazują na dominacjĊ nowych siá rozwojowych: tele- komunikacji, informatyki, transportu, usáug, ksztaácenia, ochrony Ğrodowiska itp. Dla kraju tej wielkoĞci i na tym stopniu rozwoju co Polska, o duĪym znaczeniu gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej, jest to istotny element ogólnej strategii dotyczącej przyszáoĞci. Ogólne problemy strategii rozwojowej kraju wpáywa- ją i bĊdą coraz mocniej wpáywaáy oraz zmniejszaáy dotychczasową rolĊ i funkcje gospodarki rolniczej zarówno na obszarach wiejskich, jak teĪ w systemie

(21)

gospodarki ĪywnoĞciowej i wspóápracy miĊdzynarodowej. Stanowi to nowe przesáanki dyskusji i kreacji strategii rozwojowej rolnictwa polskiego w okresie dynamizacji procesów integracyjnych i globalizacyjnych oraz zachodzących przemian demograficznych i wyĪywieniowych Polski, Europy i Ğwiata.

IstotĊ narodowej strategii rozwojowej tworzą potrzeby, szanse i moĪliwo- Ğci, tempo i struktura rozwoju gospodarczego. Ogólny rozwój gospodarczy, jego stabilna dynamika i zrównowaĪona struktura są najistotniejszym elementem strategii rozwojowej wsi, rolnictwa, obszarów wiejskich i gospodarki Īywno- Ğciowej. JednoczeĞnie z charakteru, struktury i dynamiki gospodarczej powstają takĪe ograniczenia w rolnictwie o charakterze strategicznym. WiąĪą siĊ one z rezultatami mechanizmów rozwojowych rolnictwa wymuszających przemiany strukturalne i ich pozytywne oraz negatywne konsekwencje. Najtrudniejsze związane z tym problemy dotyczą np. przemian w strukturze agrarnej, zatrud- nieniu rolniczym i bezrobociu oraz ograniczeniach dochodowych i inwestycyjnych w procesie restrukturyzacji rolnictwa.

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2006 r.) okreĞliáo strategiĊ rozwoju kraju w latach 2007-2015 przedstawiając jej uwarunkowania i przesáanki (sytuacja spoáeczno-gospodarcza, specyfika sytuacji Polski – atuty i sáabe strony, Polska w Ğwiecie i UE, szanse i zagroĪenia oraz podstawowe dylematy rozwojowe, wizjĊ rozwojową do 2015 r., a takĪe cel gáówny i priorytety strategii narodowej (wzrost konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci gospodarki, poprawa stanu infrastruktury technicznej i spoáecznej, wzrost zatrudnienia i jego jakoĞci, bu- dowa zintegrowanej wspólnoty spoáecznej i bezpieczeĔstwa, rozwój obszarów wiejskich oraz rozwój regionalny i podniesienie spójnoĞci terytorialnej), uwarunkowania jej finansowania oraz system realizacji strategii.

W nawiązaniu do podejĞcia Ministerstwa Rozwoju Regionalnego moĪna okreĞliü teĪ narodową strategiĊ Polski w zakresie polityki rolnej jako zestawu narzĊdzi i sposobów realizacji sformuáowanego oraz przyjĊtego postĊpowania i moĪliwoĞci prowadzenia polityki rolnej przez PolskĊ w ramach WPR. WystĊ- puje tu potrzeba wizji i strategii rozwoju kraju, gdyĪ gospodarka podlega transformacji, restrukturyzacji, umocnieniu rynkowemu i wspóápracy miĊdzynaro- dowej, zaĞ przyspieszenie dynamiki rozwojowej oznacza zwiĊkszenie efektyw- noĞci wykorzystania zasobów i moĪliwoĞci produkcyjnych oraz usáugowych kraju, co usprawnia system instytucjonalny i regulacyjny gospodarki, zaĞ wsparcie UE kreuje aktywną szansĊ przyspieszonego rozwoju gospodarczego i spo- áecznego Polski.

Strategia rozwoju obszarów wiejskich podkreĞla potrzebĊ oĪywienia gospodarczego tych obszarów przede wszystkim poprzez rozwój pozarolniczej przedsiĊbiorczoĞci i aktywnoĞci gospodarczej oraz wspieranie modernizacji

(22)

przetwórstwa rolno-spoĪywczego. Innym elementem jest wzrost konkurencyj- noĞci gospodarstw rolnych i ich dostosowanie do wymogów i warunków gospodarowania charakterystycznych dla krajów UE (europejski model rolnictwa, integracja produkcyjna, wsparcie máodych rolników, poprawa dochodowoĞci gospodarstw, unowoczeĞnienie produkcji rolniczej oraz organizacji i ekonomiki jednostek produkcyjnych) itp. PodkreĞla siĊ rozwój i poprawĊ infrastruktury technicznej i spoáecznej na obszarach wiejskich, wzrost wartoĞci kapitaáu ludz- kiego oraz aktywizacji zawodowej mieszkaĔców wsi. Szczegóáowe ustalenia podsumowują i rekomendują wskazania, propozycje formuáowane oraz doku- mentowane przez nauki rolnicze i ekonomiczno-rolnicze oraz doĞwiadczenia polskie i zagraniczne.

W związku z szansą szybkiego rozwoju kraju oraz duĪych opóĨnieĔ rozwojowych w stosunku do krajów np. UE-15, potrzebna jest strategia rozwoju, która wyznacza i porządkuje cele oraz priorytety w perspektywie Ğredniookre- sowej. W tej perspektywie strategia rozwoju kraju i rolnictwa, a takĪe uwarunkowania tego rozwoju dają siĊ w duĪym zakresie definiowaü, interpretowaü i wy- korzystywaü do formuáowania i realizacji Narodowej Strategii Polski w zakresie polityki rolnej zajmującej siĊ przede wszystkim ustalaniem celów i narzĊdzi realizacji tej polityki. JednoczeĞnie ujĊcie w takiej perspektywie pozwala na bieĪące precyzowanie zarówno ogólnych zasad rozwoju gospodarczego kraju (wzrost gospodarczy, modernizacja gospodarki, jej konkurencyjnoĞü i innowacyjnoĞü), jak teĪ okreĞlenie dalszego rozwoju kraju i warunków jego realizacji, dziĊki umocnieniu polskiej gospodarki w UE i na Ğwiecie. Z tego wynika postulat takiego postĊ- powania, zgodnie z wymogami Strategii LizboĔskiej, by Polska dysponowaáa jasno zdefiniowaną polityką gospodarczą umoĪliwiającą zmniejszenie dystansu rozwojowego w stosunku do innych krajów UE.

To warunkuje strategiczną zasadĊ i potrzebĊ przyspieszenia procesów modernizacyjnych kraju i jego awansu cywilizacyjnego. W szczególnoĞci no- woczesna polityka rozwoju jest konieczna dla wykorzystania czáonkostwa Pol- ski w Unii Europejskiej. Strategia Rozwoju Kraju ma byü, zgodnie ze wstĊpny- mi przewidywaniami rozwoju Polski w latach 2013-2025, nadrzĊdnym wielolet- nim impulsem postĊpu spoáeczno-gospodarczego, stanowiącym odniesienie do innych strategii i programów rządowych. Strategia rozwoju kraju 2007-2015 (SRK) okreĞla cele i priorytety rozwoju spoáeczno-gospodarczego Polski oraz warunki, które mają to zapewniü. Na tej podstawie formuáowane są inne strategie i programy, np. Narodowa Strategia SpójnoĞci (Narodowa Strategia Ramy Odniesienia) i Krajowy Plan Strategiczny Obszarów Wiejskich (w perspektywie finansowej na lata 2007-2013 z zastosowaniem reguáy wydatkowania Ğrodków

(23)

n+2 lata). SRK umoĪliwia integracjĊ i koordynacjĊ polityki spójnoĞci, m.in. ze Wspólną Polityką Rolną.

Strategia Rozwoju Kraju definiuje wizjĊ Polski do 2015 r., a jej istotą jest okreĞlenie Polski w 2015 r., jako kraju o wysokim poziomie i jakoĞci Īycia oraz silnej i konkurencyjnej gospodarce. Nastąpi wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia, rozwinie siĊ gospodarka oparta na wiedzy, rozbudowana zostanie infrastruktura techniczna i spoáeczna. Kraj powinien byü uporządkowany przestrzennie, chronią- cy zasoby Ğrodowiska naturalnego i prowadzący politykĊ zrównowaĪonego rozwoju. Gáównym celem strategii rozwojowej jest podniesienie poziomu i jakoĞci Īycia mieszkaĔców Polski: poszczególnych obywateli i rodzin. PaĔstwo bĊdzie dąĪyáo do zachowania spójnoĞci spoáecznej, gospodarczej i terytorialnej. Tak optymi- stycznie sformuáowane cele i nadzieje ich realizacji w tych kierunkach i terminach, są wskaĨnikiem nadmiernego optymizmu przy formuáowaniu tych programów i są przedwczesne w stosunku do realnych szans ich wykonania (szczególnie w warunkach i zasadach obecnego funkcjonowania gospodarki polskiej).

Z zaáoĪeĔ wynikają priorytety grupujące kierunki i gáówne dziaáania umoĪliwiające realizacjĊ i osiągniĊcie wymienionego gáównego celu SRK:

wzrostu konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci gospodarki; poprawy stanu infrastruktury technicznej i spoáecznej; wzrostu zatrudnienia, budowy zintegrowanej wspólnoty spoáecznej i jej bezpieczeĔstwa; rozwoju obszarów wiejskich; rozwoju regionalnego i podniesienia spójnoĞci terytorialnej. Analiza priorytetów strategii rozwoju obszarów wiejskich wskazuje, Īe dotychczasowa polityka nie do- prowadziáa do zmniejszenia róĪnic w poziomie rozwoju miast i wsi, róĪnice te zostaáy pogáĊbione. Tymczasem obszary wiejskie mają staü siĊ konkurencyjną alternatywą zamieszkania i prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej, zaĞ praca i zamieszkanie na wsi oraz w maáych miasteczkach moĪe staü siĊ prawdziwą alternatywą dla duĪych miast. PostĊpowanie wobec obszarów wiejskich uwzglĊdnia zarówno rolniczy, jak i pozarolniczy rozwój wsi, tym niemniej Ğwia- towe tendencje rozwojowe w zakresie przestrzennym Ğwiata wskazują na staáą i ciągáą dynamikĊ rozwojową aglomeracji wielkomiejskich. Nic nie wskazuje, aby w najbliĪszych dekadach ulegáo to zmianie.

Strategia Rozwoju Kraju formuáuje gáówny jej cel, tj. podniesienie poziomu i jakoĞci Īycia mieszkaĔców Polski. Jej istotą jest przyjĊcie wizji Polski w 2015 r. jako kraju dąĪącego do perspektywy i warunków osiągniĊcia moĪliwie wysokiego poziomu PKB na jednego mieszkaĔca kraju UE. Szanse takie zwią- zane są z szybko zmieniającymi siĊ uwarunkowaniami zewnĊtrznymi rozwoju Polski wynikającymi z procesu globalizacji rynku produktów, usáug i wiedzy oraz moĪliwoĞci globalnej sprzedaĪy towarów i usáug. JednoczeĞnie Polska dys- ponuje duĪymi moĪliwoĞciami realizacji takiego celu: dobra z tego punktu wi-

(24)

dzenia lokalizacja kraju, dobrze wyksztaáceni pracownicy, niskie koszty pracy, stabilnoĞü gospodarcza i polityczna wynikająca z czáonkostwa UE, znaczenie oczekiwania szybkiego wzrostu gospodarczego itp. Tym niemniej, jakikolwiek wiĊkszy zakres procesów wyrównawczych (konwergencyjnych) jest niemoĪliwy do peánej realizacji w perspektywie do 2015 r. To wpáywa na potrzebĊ i moĪli- woĞci realnego okreĞlenia narodowej strategii Polski w zakresie polityki rolnej i warunków jej realizacji.

Skuteczna realizacja rolniczo-wiejskiej czĊĞci Strategii Rozwoju Kraju wymaga zrozumienia potrzeby weryfikacji tradycyjnego XX-wiecznego podejĞcia do ogólnej polityki gospodarczej, w tym do polityki rolnej. Obecny okres rozwoju gospodarczego coraz szybciej nabiera integracyjnego i globalnego charakteru, a sukces zaleĪy od skutecznoĞci realizowanej strategii gospodarczej (w tym rolniczo-ĪywnoĞciowej) na europejskim i globalnym rynku produktów, usáug, pracy i wiedzy. Rolnictwo, gospodarka ĪywnoĞciowa, agrobiznes tradycyjnie czĊĞciej odwoáują siĊ do doĞwiadczeĔ przeszáoĞci aniĪeli przyszáoĞci, tj. potrzeby anali- zowania, przewidywania i realizowania nowych uwarunkowaĔ rozwojowych gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej, jakie dotyczą i bĊdą dotyczyáy XXI wieku.

W Polsce w latach 2003-2004 podjĊte zostaáy prace nad planem rozwoju kraju na lata 2004-2006, nastĊpnie zaĞ na lata 2007-2013. W 2005 r. Minister- stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowaáo dokument pt. „Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy roku 2020)”. Wskazuje siĊ tam, Īe integracja europejska stworzyáa nowe warunki dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a Strategia odnosi siĊ do najwaĪniej- szych zagadnieĔ związanych z programowaniem kierunków rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w Ğredniej perspektywie czasowej. Dokument podkreĞlaá zgodnoĞü polskiej polityki rolnej z kierunkiem realizowanej wówczas reformy WPR i káadá nacisk na zrównowaĪony rozwój rolnictwa oraz zwiĊkszenie znaczenia obszarów wiejskich, przez wprowadzenie nowych instrumentów i rozwiązaĔ. UwzglĊdniono kierunki reformy wspólnotowej polityki rozwoju obszarów wiejskich. Polityka ta káadzie obecnie wiĊkszy nacisk na zrównowa- Īony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich.

Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 defi- niuje gáówne problemy i zagroĪenia oraz szanse rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, a takĪe wskazuje ich Ĩródáa. Ich charakterystyka odnosi siĊ zarówno do zagadnieĔ bieĪących, jak i tych, które mogą pojawiü siĊ w przyszáoĞci – do roku 2020. Jako cel nadrzĊdny strategii uznano poprawĊ warunków Īycia i pracy mieszkaĔców wsi poprzez wzrost gospodarczy. W zakresie rolnictwa cele przy- jĊtej wówczas strategii objĊáy: wspieranie zrównowaĪonego rozwoju obszarów

(25)

wiejskich, poprawĊ konkurencyjnoĞci rolnictwa, wzmocnienie przetwórstwa rolno-spoĪywczego w kierunku poprawy jakoĞci wyĪywienia.

JeĞli chodzi o przyszáoĞü to w latach 2007-2013 w Polsce przewiduje siĊ realizacjĊ modelu wielofunkcyjnego rozwoju wsi i wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa. Wspieranie zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich nastąpiü ma przez zróĪnicowanie dziaáalnoĞci w celu zapewnienia alternatywnych Ĩró- deá dochodów, ksztaátowanie produkcji rolnej w zgodzie z wymogami Ğrodo- wiska i zachowaniu walorów krajobrazowych. WaĪną rolĊ odgrywaü ma poprawa infrastruktury spoáecznej i technicznej na obszarach wiejskich. Wszyst- kie te dziaáania sáuĪyü mają zmniejszeniu bezrobocia, w tym strukturalnego, na obszarach wiejskich.

Za element zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich Strategia uznaáa poprawĊ konkurencyjnoĞci rolnictwa, a w efekcie wzrost jego dochodowoĞci. Cha- rakter priorytetowy mają mieü dziaáania sáuĪące poprawie efektywnoĞci i dochodowoĞci gospodarstw rolnych poprzez ich modernizacjĊ i zmianĊ struktur rolnych. Kolejny cel Strategii, odnosi siĊ do wzmocnienia wybranych gaáĊzi prze- twórstwa rolno-spoĪywczego w kierunku poprawy jakoĞci i bezpieczeĔstwa Īyw- noĞci. Wsparcie ma byü udzielane na inwestycje związane z modernizacją zakáa- dów przetwórczych. Wspierany bĊdzie marketing oraz promocja polskich artyku- áów rolnych podobnie jak wspieranie produktów tradycyjnych i regionalnych.

Rolniczo-ekonomiczna interpretacja integracyjnego (a takĪe globalizacyj- nego) punktu (czasu zwrotnego) jest szansą dla sformuáowania ogólnych zasad strategii gospodarki rolniczej w Polsce. StrategiĊ taką i jej uwarunkowania moĪemy obecnie zdefiniowaü jako konwergencyjno-rozwojową, tj. dogania- nia i modernizacji doganiającej, wyrównującej oraz równowaĪącej polską gospodarkĊ rolniczo-ĪywnoĞciową i obszarów wiejskich. Oznacza to, Īe jest szansa sformuáowania zintegrowanej syntezy wspóáczesnych uwarunkowaĔ, koncepcji i dróg rozwoju rolnictwa w warunkach UE oraz procesu globali- zacji. OkreĞla to nowe uwarunkowania strategii (filozofii) rozwoju polskiej gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej znajdującej siĊ w procesie integracyj- nym jako gospodarka ĪywnoĞciowa (agrobiznes) i rolnicza gospodarka nie- ĪywnoĞciowa (wáókna, biopaliwa, produkcja niszowa, agroturystyka itp.

Rezultatem takiego postĊpowania jest moĪliwie wyraĨne zwiĊkszenie szans racjonalizacji wykorzystania czynników produkcji w caáej gospodarce, wzrostu wydajnoĞci pracy, dochodów itp., tj. przyspieszenie wspóáczesnych procesów restrukturyzacyjnych i rozwojowych rolnictwa polskiego.

MoĪe to byü jednoczeĞnie strategia realizacji modelu rolnictwa wspie- rającego rozwój gospodarczy kraju dla moĪliwie szybkiego wzrostu PPP GNP, tj. strategii wykorzystania wszelkich moĪliwoĞci wzrostu gospo-

(26)

darczego i zwiĊkszenia wydajnoĞci pracy w caáej gospodarce narodowej i wszystkich formach aktywnoĞci gospodarczej, w rolnictwie i w caáym agrobiznesie. ZaĞ praktyczne uplasowanie (miejsce) rolnictwa polskiego w UE-27 i oznacza intensywną produkcjĊ roĞlinną (zboĪa, roĞliny okopowe, pasze), chów bydáa mlecznego i miĊsnego, chów trzody chlewnej, produkcjĊ ogrodniczą i specjalną (intensywną). Przykáad Holandii, Danii, Szwecji, Fin- landii wskazuje, Īe jest to moĪliwe.

1.B. Ocena zgodnoĞci celów strategicznych rolnictwa polskiego z celami reformowanej WPR

Cele i sposoby okreĞlania narodowej strategii Polski w zakresie rolnictwa i polityki rolnej wynikają z roli i miejsca w rolnictwie i w caáej gospodarce narodowej (a takĪe rozwoju spoáecznym i politycznym) systemu rolnictwa rodzinnego (cháopskiego). Polska ekonomia agrarna prezentuje oceny drogi rozwojowej rolnictwa rodzinnego, siá decydujących o zmianach tej gospodarki, uwarun- kowaĔ oraz zewnĊtrznych i wewnĊtrznych mechanizmów tych zmian, roli nowych procesów integracyjnych i globalizacyjnych, relacji pomiĊdzy rozwojem gospodarki rodzinnej a strategią i programami gospodarczymi rolnictwa, przy- száoĞcią tej gospodarki itp. Z punktu widzenia ksztaátowania, interpretacji i realizacji narodowej strategii w zakresie polityki rolnej w procesie integracji europejskiej, w odróĪnieniu od paĔstw UE-15, Polska nie zakoĔczyáa dotąd rozwoju od spoáeczeĔstwa cháopskiego (rolniczego) do spoáeczeĔstwa przemysáowego i usáugowego. PaĔstwa UE-15 przeszáy tą klasyczną drogĊ rozwojową (etapy rozwoju ekonomicznego) od spoáeczeĔstw rolniczych do spoáeczeĔstw poprze- mysáowych, co znajduje swój wyraz zarówno w poziomie i strukturze zatrudnienia, jak teĪ poziomie i strukturze PKB. Rolnictwo polskie charakteryzuje siĊ jednoczeĞnie opóĨnieniem rozwoju produkcyjnego i strukturalnego w stosunku do paĔstw Unii.

Przypomnieü naleĪy, Īe w gospodarce Ğwiatowej do najbardziej charakterystycznych zjawisk naleĪą tendencje do regionalnej wspóápracy i integracji gospodarczej. Ma to związek z rosnącym umiĊdzynarodowieniem Īycia gospodarczego i zwiĊkszającym siĊ spoáecznym podziaáem pracy. Obecnie Pol- ska nie moĪe rozwijaü siĊ bez powiązaĔ gospodarczych z innymi krajami. Pro- ces ten stwarza szanse rozwojowe, które wynikają z korzyĞci osiąganych miĊ- dzy innymi w wyniku rozszerzenia zbyt maáych rynków wewnĊtrznych lub uzyskiwania innych Ĩródeá finansowych. Zakres tych wspóázaleĪnoĞci wymu- sza zwiĊkszenie stopnia otwarcia wzglĊdem gospodarki Ğwiatowej, co staje siĊ

(27)

takĪe warunkiem szybszego rozwoju gospodarczego. Rozwój gospodarczy kraju jest moĪliwy w warunkach zwiĊkszenia związków handlowych, kooperacyj- nych, technologicznych, inwestycyjnych i naukowych z innymi obszarami Ğwiata. W Polsce nie jest powszechne zrozumienie tych wspóázaleĪnoĞci.

Znajduje to swój wyraz w trudnoĞciach wspóápracy krajów sąsiedzkich w zakresie handlu rolnico-ĪywnoĞciowego, jak teĪ niedocenianiu praktycznych i rozwojowych szans wynikających z czáonkostwa Polski w UE, realnym i rze- czywistym klubie bogatych paĔstw.

Obecnie ksztaátowane są trwaáe zasady i uwarunkowania narodowej strategii (polityki rolnej) w powiązaniu z celami WPR. Dotyczy to nastĊpujących zasad: wspólnego rynku (swobodny przepáyw produktów rolnych miĊdzy krajami czáonkowskimi),preferencji Wspólnoty (pierwszeĔstwo zbytu produktów rolnych na rynku krajów Wspólnoty, tj. ochrona rynku wewnĊtrznego przed im- portem); solidarnoĞci finansowej (zobowiązanie wszystkich krajów czáonkow- skich do partycypowania w kosztach wspólnej polityki rolnej).

Istnieją teĪ obszary, które wykraczają poza priorytety unijne i naleĪą do krajowej polityki rolnej, np. polityka edukacyjna, ochrona Ğrodowiska naturalnego, polityka rozwoju regionalnego, program zalesieĔ, wczeĞniejsze emerytury.

W ten sposób wystĊpują praktycznie polityki: a) zastrzeĪone dla UE (wspólny rynek, monopol przetworów rolnych, solidarnoĞü finansowa), b) zastrzeĪone dla rządów narodowych (edukacja rolnicza, polityka socjalna) oraz c) dla rządów krajowych i regionów (ochrona Ğrodowiska, jakoĞü terenów wiejskich, wspieranie rolnictwa wielofunkcyjnego i zrównowaĪonego). Prostota i jasnoĞü nie jest przy tym charakterystyczną cechą WPR.

Procesy rozwojowe rolnictwa oznaczają zmiany, restrukturyzacjĊ, ich ewo- lucjĊ i uwarunkowania oznaczające, Īe wystĊpują szanse i wyzwania, jakich dotąd rolnictwo polskie nie doĞwiadczaáo. WystĊpują jednoczeĞnie znaczne opóĨnienia procesu unowoczeĞnienia tego dziaáu gospodarki w stosunku np. do krajów Europy Zachodniej. Jest to waĪny praktyczny punkt wyjĞcia do formuáowania i realizacji narodowej strategii w zakresie polityki rolnej obecnie i w przyszáoĞci. Do wymienionych zestawów uwarunkowaĔ kreacji strategii rozwojowej rolnictwa w obecnym okresie dodaü moĪna potrzebĊ wykorzystania podstawowych oraz trwaáych doĞwiadczeĔ wynikających dla rolnictwa i jego strategii z doĞwiadczeĔ uzyskanych w początkach XXI wieku. Odnoszą siĊ one do:

wspóázaleĪnoĞci rozwoju rolnictwa z rozwojem gospodarczym i wszystkimi czynnikami i ograniczeniami tego rozwoju;

í trwaáych zmian techniczno-organizacyjnych i strukturalnych w rolnictwie, w tym szczególnego procesu coraz szybszych zmian koncentracyjnych w rolnictwie na wyĪszych poziomach rozwoju gospodarczego;

(28)

trudnoĞci i kontrowersji dotyczących rynku ĪywnoĞciowego, ekonomii produkcji, procesów transformacyjnych, integracyjnych i globalizacyjnych w rolnictwie;

ksztaátowania siĊ nowych uwarunkowaĔ rozwoju rolnictwa związanych z nową industrializacją, gospodarką usáugową, informatyczną i gospodarką opartą na wiedzy;

ksztaátowania siĊ uwarunkowaĔ rozwoju gospodarki rolnej i ĪywnoĞciowej wynikających z handlu i wspóápracy miĊdzynarodowej oraz integracji regionalnej;

braku jednolitego modelu i jednolitej strategii postĊpowania i rozwiązaĔ, któ- re mogáyby byü uznane za pewne, trwaáe, przy ciągáym przekonaniu o kryzysie rolnym, kryzysie ĪywnoĞciowym, kryzysie cháopskim itp.

Analiza doĞwiadczeĔ Ğwiatowych, tj. praktycznie przeszáoĞci gospodarczej, jest niezbĊdna w procesie kumulacji wiedzy i doĞwiadczeĔ dla poszukiwa- nia nowych sposobów efektywnego dziaáania z punktu widzenia przyszáoĞci.

Jest to jedna z zasad okreĞlania kaĪdej strategii rozwojowej. Cele i droga realizacji strategii agrarnej w obecnych uwarunkowaniach pozwala na okreĞlenie przyszáoĞci, która nas czeka lub do której dąĪymy. Wynika to takĪe z tego, Īe europejskie i Ğwiatowe uwarunkowania rozwojowe w coraz szerszym zakresie okreĞlają drogĊ i moĪliwoĞci rozwojowe polskiego rolnictwa w dziedzinie:

efektów rozwoju gospodarczego, postĊpu technicznego, nauki i ekonomiki produkcji,

efektów skali i ekonomii produkcji, nakáadów i gospodarowania zasobami,

efektów ekonomicznych: wydajnoĞci, dochodów, racjonalizacji zasad gospodarowania,

siá konwergencyjnych ujednolicających proces rozwojowy rolnictwa Ğwiato- wego i jego konsekwencje, w tym procesy wyrównawcze i koncentracyjne (skala produkcji).

Wspóáczesne uwarunkowania rozwoju rolnictwa polskiego okreĞlają wy- bór i realizacjĊ strategii rozwoju drogą wyznaczaną przez stan rolniczej gospodarki rodzinnej: cháopskiej i farmerskiej. Zestaw argumentów i uzasadnieĔ do- kumentujących realnoĞü i wáaĞciwoĞci procesów koncentracyjnych wskazuje, Īe obecne tendencje i uwarunkowania rozwoju gospodarki polskiej wymagają ak- ceptacji nowego paradygmatu funkcjonowania kaĪdej dziaáalnoĞci gospodarczej, tj. efektywnoĞci, konkurencyjnoĞci, nowoczesnych technologii, produktów, organizacji itp. Proces transformacji i procesy integracyjne, szczególnie kolejne doĞwiadczenia realizacji WPR, wykazują duĪą lukĊ rozwojową pomiĊdzy sta- nem cháopskiej gospodarki rodzinnej, z jaką w wiĊkszoĞci mamy do czynienia w Polsce a dotychczasową rekonstrukcją i unowoczeĞnieniem tej gospodarki.

(29)

Gospodarka rodzinna w Polsce, podstawowa czĊĞü systemu agrarnego kraju, przeĪywa trudnoĞci przystosowawcze, których przezwyciĊĪenie jest niemoĪli- wie przy zachowaniu zasady jej obrony i zachowaniu oraz wspieraniu w dotych- czasowym ksztaácie strukturalnym, produkcyjnym i organizacyjnym.

Wskazuje to na sáusznoĞü zasad i form nowego modelu, strategii i ewolucji rolnictwa rodzinnego sformuáowanych i realizowanych zarówno w okresie transformacji systemowej, jak teĪ obecnego okresu integracji gospodarczej. Mo- del taki, na podstawie doĞwiadczeĔ Ğwiatowych, widzieü moĪna, jako system farmerskich gospodarstw rodzinnych (przejĞcie od charakteru cháopskiego do charakteru farmerskiego), zróĪnicowanych, dobrze wyposaĪonych i zorganizo- wanych, znajdujących siĊ w ciągáej zmianie i ewolucji oraz zintegrowanych w jednostkach systemu agrobiznesu.

W Polsce przejĞcie do gospodarki rynkowej i nastĊpnie czáonkostwo w Unii Europejskiej uksztaátowaáo nową sytuacjĊ w rozumieniu zasad rozwojowych, strategii i przyszáoĞci rolnictwa. W szczególnoĞci uksztaátowaáy siĊ dwa podejĞcia (rozumienia) drogi rozwojowej gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej w obecnym czasie: a) droga industrialna (charakterystyczna dla okresu indu- strializacji i postidustrializacji), jaką przebyáy kraje wyĪej i najwyĪej rozwiniĊte, w tym wszystkie paĔstwa UE i b) droga okreĞlana, jako ekologiczna. Zasadą drogi pierwszej, najogólniej biorąc, jest zaáoĪenie, iĪ rolnictwo rozwija siĊ we- dáug pewnych prawidáowoĞci zaleĪnych od poziomu rozwoju gospodarczego i w tym sensie jest to droga jednolita i powtarzalna. Koncepcja drogi ekologicznej akcentuje ocenĊ o wyczerpaniu siĊ moĪliwoĞci rozwojowych drogą indu- strialną (praktycznie doĞcigania krajów rozwiniĊtych) i wzrost znaczenia drogi okreĞlanej jako rozwój ekologiczny, zrównowaĪony, akcentujący problemy ochronyĞrodowiska przyrodniczego i spoáecznego, a nie potrzeby intensyfikacji nakáadów, uprzemysáowienia i modernizacji o charakterze przemysáowym.

Z drugiej strony, pojawiáy siĊ nowe moĪliwoĞci ksztaátowania rolnictwa uprze- mysáowionego.

Uznaü moĪna argumentacjĊ wskazującą na sáusznoĞü obu stanowisk doty- czących charakteru (strategii) rozwoju rolnictwa polskiego, poniewaĪ bezpo- Ğrednia argumentacja na rzecz kaĪdej z tych dróg jest tu poprawna. Zasada, jaką moĪna obecnie sformuáowaü, dotyczy wykorzystania wszelkich szans i moĪli- woĞci wynikających z walorów rolnictwa funkcjonującego zarówno w formach tradycyjnych, formach przyrodniczo i spoáecznie zrównowaĪonych oraz rolnictwa typu industrialnego i naukowo-technicznego, z jednoczesną realizacją szans, jakie tkwią w koncepcji rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego. Koncepcja rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego wprowadza do relacji przyrodniczo-

(30)

-technicznych relacje spoáeczne, które komplikują rozumienie i szanse tworzenia zrozumiaáej i realnej strategii rozwoju gospodarczego oraz gospodarki rolniczo-ĪywnoĞciowej. PrzejĞcie do drogi industrialno-ekologicznej jest jednocze- Ğnie postĊpem umoĪliwiającym rozszerzenie narzĊdzi ekologicznych zarówno w rolnictwie i gospodarce ĪywnoĞciowej, jak i w otoczeniu gospodarki rolnej.

PostĊp produkcyjny, uwalniający od potrzeby uĪytkowania czĊĞci zasobów ziemi, jest jednym z najefektywniejszych narzĊdzi zrównowaĪonego i ekologicz- nego rozwoju rolnictwa.

Koncepcja ogólnej drogi rozwojowej Ğwiatowego rolnictwa rodzinnego (w tym takĪe cháopskiego) na podstawie poziomu rozwoju gospodarczego kraju lokuje tĊ gospodarkĊ na drodze Ğwiatowej rozumianej ekonomicznie, na której ustaliü moĪna jej miejsce, uwarunkowania rozwoju (w tym takĪe ewolucjĊ rolnictwa) kreujących gospodarkĊ rodzinną oraz pojawienie siĊ i dziaáanie uwarun- kowaĔ ograniczających i koĔczących ten rozwój w formie ewolucji do nowych rozwiązaĔ modelowych (obecnie agrobiznesu). ĝwiadomoĞü tej drogi pozwala na jednoczesne pozytywne traktowanie obu strategii: koniecznoĞci modernizacji rolnictwa, tj. praktycznie modernizacji intensyfikacyjno-przemysáowej rolnictwa cháopskiego na niĪszych szczeblach rozwoju gospodarczego danego kraju i ko- niecznoĞü utrwalania cech modelu rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego w warunkach przyspieszonej utraty charakteru cháopsko-farmerskiego i farmerskiego w krajach najwyĪej rozwiniĊtych o decydującej roli rolnictwa industrialnego.

JeĞli okreĞlamy Ğwiatowe doĞwiadczenia i tendencje rozwoju rolnictwa, to podstawowe dziaáania sprowadzają siĊ do traktowania tego dziaáu jako integralnej czĊĞci gospodarki narodowej: stan i rozwój tej gospodarki okreĞla uzyskiwany poziom dochodu narodowego (spoáeczna wydajnoĞü pracy), zaĞ rozwój gospodarki, w tym takĪe rolnictwa, odbywa siĊ wedáug pewnych etapów (szczebli) w skali Ğwiatowej. Gáównym czynnikiem takiego przejĞcia jest obecnie zarówno proces uprzemysáowienia, jak teĪ wzrost sfery usáug oraz integracja i globalizacja Ğwiatowego postĊpu technicznego i gospodarki Ğwiatowej. W tym nurcie plasuje siĊ równieĪ gospodarka ĪywnoĞciowa (rolnictwo i agrobiznes), podlegając odpowiednim przeksztaáceniom, zmianom strukturalnym i zmianom roli, jaką odgry- wają one w gospodarce. UmoĪliwia to takĪe okreĞlenie miejsca Polski na Ğwiato- wej drodze rozwoju gospodarczego, takĪe wsi i rolnictwa oraz zdefiniowanie eta- pów tej ewolucji i podstawowych kierunków rozwojowych w bliĪszej i dalszej przyszáoĞci.

W zaleĪnoĞci od poziomu rozwoju gospodarczego wszystkie kraje Ğwiata przechodzą procesy transformacyjne, tj. przejĞcie od danego etapu rozwojowego do etapu nastĊpnego, czyli wyĪszego na skali PKB, wydajnoĞci pracy i do-

(31)

chodów w rolnictwie. Pierwszy – ewolucjĊ (transformacjĊ) od cháopa do rolnika i przejĞcie od tradycyjnego, charakterystycznego dla niĪszych etapów rozwoju ekonomicznego, rodzinno-cháopskiego rolnictwa do rolnictwa w czĊĞci powią- zanego z rynkiem i zwiĊkszającą siĊ produkcją towarową. Drugi oznacza ewo- lucjĊ od rolnika do farmera, tj. dalszy etap transformacji od cháopa do farmera i rolnictwa farmerskiego, o nowoczesnym wyposaĪeniu technicznym, stosują- cym nowe technologie produkcyjne i duĪym powiązaniem z rynkiem (radykalne zmniejszenie produkcji rolniczej na potrzeby wyĪywienia rodziny). Trzeci – przejĞcie od wymienionych typowych farm rodzinnych do farm handlowych (towarowych). Gáówną ich cechą jest praktycznie peáne powiązanie z rynkiem, tj. zanik funkcji produkcji ĪywnoĞci na potrzeby wáasne. Czwarty – ewolucjĊ od farm towarowych do farm i przedsiĊbiorstw agrobiznesu, tj. praktycznie prze- mysáowego systemu organizacji produkcji (agrobiznesu).

Wszystkie te procesy zachodzą w Polsce w jednym czasie historycznym (obecne dekady) i ekonomicznym (Ğredni poziom rozwoju gospodarczego).

Ksztaátuje to w Polsce dodatkowe trudnoĞci przystosowania wsi i rolnictwa do poziomu i kierunków procesów rozwojowych krajów znajdujących siĊ na wyĪ- szym poziomie gospodarczym. Wyznacznikiem tych procesów jest powiązanie z rynkiem i zdolnoĞü gospodarstw rolnych do adaptacji związanych z tym wy- mogów produkcyjno-ekonomicznych. Proces ten uznaje siĊ za podstawowy wy- znacznik okreĞlający formuáowanie strategii rozwojowej rolnictwa i polskiej gospodarki ĪywnoĞciowej w najbliĪszych dekadach zwiĊkszenia poziomu rozwoju gospodarczego oraz procesów integracyjnych i wyrównawczych w ramach Unii Europejskiej.

WystĊpujące tu procesy i trudnoĞci w Polsce wynikają zarówno z dotych- czasowych historycznych uwarunkowaĔ rozwoju gospodarczego, przy czym nie uksztaátowaá siĊ, w odróĪnieniu od krajów najwyĪej rozwiniĊtych, wysoki poziom rozwoju gospodarczego, tj. poziom i struktura ekonomiczna kraju, z drugiej zaĞ uksztaátowaáa siĊ znaczna wiedza i efekt demonstracyjny poziomu wytwarzania i konsumpcji krajów wysoko rozwiniĊtych. W poáączeniu z losami historycznymi ziem polskich i znacznym udziaáem cech gospodarczych, socjalnych i kulturalnych charakterystycznych dla etapów niĪszego rozwoju gospodarczego, stanowi to ograniczenia strategii szybkiego tempa rozwoju nowocze- snej struktury gospodarki, produkcji, usáug i funkcjonowania kraju. Ten charakter przejĞciowy pomiĊdzy niskimi a wysokimi etapami rozwoju gospodarczego jest w tej chwili szczególną cechą Polski i Ĩródáem trudnoĞci o charakterze ekonomicznym i spoáecznym.

ĝwiatowa droga rozwoju rolnictwa jest drogą wzrostu gospodarczego i związanych z tym konsekwencji, zaĞ caáa strategia (filozofia) rozwoju tego