ISBN 978-83-7658-042-5

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

Autor publikacji jest pracownikiem naukowym

Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego

Pracę zrealizowano w ramach tematu Zróżnicowanie regionalne w rozwoju rolnictwa oraz jego wpływ na problemy ekonomiczne i społeczne obszarów wiejskich w zadaniu Czynniki marginalizacji i konkurencyjności w strukturze społeczno-ekonomicznej polskiej wsi po akcesji do UE.

W publikacji scharakteryzowano wybrane cechy społeczno-demograficzne ludności wiejskiej w państwach Unii Europejskiej. Omówiono różnice pomiędzy ludnością wiejską w krajach Europy Zachodniej a zamieszkałą obszar nowych państw członkowskich. Zaprezentowano prognozy kierunku zmian dotyczących liczby ludności wiejskiej i zbiorowości rolników.

Korekta

Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-042-5

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(6)

Spis treĞci

Wprowadzenie...7

I. Zmiany demograficzne w krajach Unii Europejskiej w latach 1990-2007...9

II. Wybrane zagadnienia dotyczące obszarów wiejskich Unii Europejskiej...15

2.1. Definicje obszarów wiejskich...15

2.2. Zmiany liczby ludnoĞci wiejskiej w latach 1990-2007 ...18

2.3. Cechy spoáeczno-demograficzne ludnoĞci wiejskiej ...22

2.4. Charakterystyka gospodarstw rolnych...31

III. Regionalne zmiany liczby ludnoĞci na obszarach wiejskich do 2035 roku...36

3.1. Prognoza ludnoĞci opracowana przez ONZ ...36

3.2. Prognoza GUS dotycząca zmian liczby ludnoĞci wiejskiej w Polsce...39

Podsumowanie i wnioski...43

Literatura ...47

(7)

(8)

Wprowadzenie

W 2004 roku Unia Europejska powiĊkszyáa siĊ o osiem paĔstw z Europy Ğrodkowo-wschodniej oraz MaltĊ i Cypr. Rozszerzenie uznano za kres podzia- áów politycznych pomiĊdzy Wschodem a Zachodem. Trzy lata póĨniej terytorium Unii rozszerzono o dwa nowe kraje Europy poáudniowo-wschodniej, tj. BuágariĊ i RumuniĊ. Tym samym w krótkim okresie czasu spoáeczeĔstwo Wspólnoty powiĊkszyáo siĊ o ponad 100 milionów obywateli, tj. o jedną czwartą.

W okresie poprzedzającym proces akcesyjny najwiĊksze problemy stwa- rzaáy kwestie dotyczące rolnictwa i obszarów wiejskich. Miaáo to swoje uzasad- nienie w kontekĞcie znaczącego rozszerzenia skali dziaáaĔ skierowanych na wieĞ, bowiem objąü one miaáy swoim zasiĊgiem ponad czterdzieĞci procent ludnoĞci wiĊcej niĪ byáo to w latach przed integracją.

Jak podaje Komisja Europejska, w nowych paĔstwach czáonkowskich zamieszkiwaáo drugie tyle rolników (w przeliczeniu na jednostki pracy AWU), co we wczeĞniejszych paĔstwach Wspólnoty. àączna liczba gospodarstw rolnych w krajach Dwunastki byáa o ponad 40% wiĊksza niĪ w krajach PiĊtnastki.

Zgodnie z zaáoĪeniami Strategii LizboĔskiej oraz celami polityki spójno- Ğci krajów unijnych, rozwój kapitaáu ludzkiego i spoáecznego przyczynia siĊ do peániejszego wykorzystania zasobów pracy oraz wsparcia wzrostu konkurencyj- noĞci gospodarki.

Wspomniane cele realizowane są w gáównej mierze przez Europejski Fundusz Spoáeczny, którego nadrzĊdną misją jest wzmacnianie spójnoĞci gospodarczej i spoáecznej przez poprawĊ moĪliwoĞci zatrudnienia. W tym celu w jego ramach podejmowanych jest wiele mniejszych dziaáaĔ, wĞród których z punktu widzenia niniejszego opracowania najwaĪniejsze to:

x ksztaácenie ustawiczne oraz lepszy dostĊp do szkoleĔ, w szczególnoĞci dla pracowników o niskich kwalifikacjach i w starszym wieku,

x promowanie przedsiĊbiorczoĞci i innowacyjnoĞci,

x zapobieganie bezrobociu oraz zachĊcanie do aktywnoĞci w starszym wieku i dáuĪszej aktywnoĞci zawodowej,

x zwiĊkszenie mobilnoĞci pracowników,

x uáatwianie dostĊpu do opieki nad dzieümi i osobami bĊdącymi na utrzymaniu,

(9)

x zwiĊkszanie udziaáu migrantów w zatrudnieniu i wzmacnianie tym samym ich integracji spoáecznej.

Cechy demograficzne ludnoĞci stanowią waĪny punkt odniesienia w prze- biegu wiĊkszoĞci zachodzących przeobraĪeĔ gospodarczych, dlatego wspomniane wyĪej cele, zwáaszcza áączące siĊ ze zjawiskami o charakterze ekono- micznym (bezrobocie, zatrudnienie, mobilnoĞü pracowników) realizowane są w ramach Europejskiego Funduszu Spoáecznego.

Wzmacnianie spójnoĞci gospodarczej i spoáecznej, bĊdące jednym z fila- rów dziaáalnoĞci Unii Europejskiej, naleĪy rozpatrywaü nie tylko na poziomie miĊdzynarodowym, ale równieĪ, co uczyniono w niniejszej pracy, w podziale na tereny wiejskie i zurbanizowane.

Tereny wiejskie zajmują okoáo 90% powierzchni Wspólnoty i mieszka na nich ponad 25% ludnoĞci, wobec czego ich rozwój stanowiá i bĊdzie stanowiü waĪną dziedzinĊ polityki UE.

W pracy podjĊto próbĊ odpowiedzi na nastĊpujące pytania:

- jak przedstawiają siĊ obecne cechy spoáeczno-demograficzne ludnoĞci w paĔstwach Unii Europejskiej?

- czy badane cechy znacząco zmieniáy siĊ w ciągu ostatnich lat?

- czy istnieją róĪnice pomiĊdzy ludnoĞcią wiejską w krajach Europy Zachod- niej a zamieszkaáą obszar nowych paĔstw czáonkowskich?

- jaki bĊdzie kierunek zmian dotyczących liczby ludnoĞci wiejskiejL]ELRURZRĞFL rolników?

W celu ukazania róĪnic dotyczących cech spoáeczno-demograficznych ludnoĞci wiejskiej posáuĪono siĊ przede wszystkim danymi statystycznymi za- mieszczonymi w raportach Komisji Europejskiej pt.: Rural Development in the European Union z lat 2006-2009. AnalizĊ zmian liczby ludnoĞci ogóáem, wiej- skiej oraz rolniczej przeprowadzono na podstawie danych Eurostat oraz bazy FAOSTAT.

PrognozĊ zmian liczby ludnoĞci wiejskiej do 2035 roku w paĔstwach Unii Europejskiej oraz zmian liczby ludnoĞci rolniczej do 2020 roku opracowano na podstawie baz danych ONZ, FAO oraz Prognozy ludnoĞci na lata 2008-2035 Gáównego UrzĊdu Statystycznego.

(10)

I. Zmiany demograficzne w krajach Unii Europejskiej w latach 1990-2007

Jak podaje ONZ, obszar Europy w 2007 roku zamieszkiwaáo 731 milio- nów osób (11% ludnoĞci Ğwiata), a Ğrednia gĊstoĞü zaludnienia wynosiáa 32 osoby/km². W Unii Europejskiej zamieszkiwaáo ponad 67% ludnoĞci Europy, tj. 493 mln osób¹. Populacja dwudziestu siedmiu krajów Unii pomiĊdzy 1990 a 2007 roku zwiĊkszyáa siĊ o niespeána 5%. W okresie tym nastąpiá spadek udziaáu krajów UE w Ğwiatowej populacji z 8,9% do 7,4%. PogáĊbia siĊ wiĊc mniejszoĞciowy status krajów bogatych gospodarczo, które w swoich celach spoáeczno-gospodarczych znacznie wiĊksze znaczenie przywiązują do poprawy jakoĞci Īycia, niĪ prokreacji oddziaáującej na ogólną liczbĊ ludnoĞci.²

Rysunek 1. Liczba ludnoĞci w paĔstwach Unii Europejskiej (w milionach) oraz udziaá ludnoĞci UE w ludnoĞci Ğwiata (w procentach) w latach 1990-2007

472 478 481 490 493

460 465 470 475 480 485 490 495 500

1990 1995 2000 2005 2007

0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0

Liczba ludnoĞci UE-27 Udziaá w populacji Ğwiatowej

ħródáo: FAOSTAT , FAO, Statistics Division 2009 , 02.11.2009.

NajwiĊcej ludnoĞci wĞród dwudziestu piĊciu paĔstw UE w 2007 roku za- mieszkiwaáo w Niemczech (17% ogóáu mieszkaĔców Wspólnoty). NastĊpnie byáa to Francja, Wielka Brytania i Wáochy (okoáo 12-13% ogóáu). Wymienione cztery kraje zamieszkiwaáo áącznie 54% populacji caáej Unii.

Rozmieszczenie przestrzenne ludnoĞci Unii nie jest równomierne. ZaleĪy ono od wielu czynników: naturalnych (np. warunki wodne, warunki klima- tyczne), ekonomicznych (np. dogodne warunki kooperacji, cháonne rynki zbytu), politycznych, historycznych. NajgĊĞciej zaludnione są obszary zurbanizowane

1 UwzglĊdniając znaczny stopieĔ integracji krajów Unii Europejskiej moĪna powiedzieü, Īe Wspólnota byáa trzecim rynkiem na Ğwiecie pod wzglĊdem liczby ludnoĞci, po Chinach – 1311 mln i Indiach – 1124 mln.

2 Udziaá ludnoĞci piĊüdziesiĊciu krajów cechujących siĊ najwiĊkszym PKB per capita zmniejszyá z 15,8% w 1990 roku do 14,3% w 2007 roku.

(11)

i uprzemysáowione, a najrzadziej tereny rolnicze i silnie zalesione. Tak wiĊc naj- wiĊcej ludnoĞci mieszka w obszarze zaczynającym siĊ w póánocnych Wáoszech, ciągnącym siĊ przez zachodnie Niemcy, BelgiĊ, HolandiĊ i dalej do Wielkiej Brytanii, gdzie znajduje siĊ najgĊĞciej zaludniony region Unii Europejskiej Inner London. W 2007 roku Ğrednia gĊstoĞü zaludnienia na terytorium Wspólnoty wy- niosáa 114 osób/km².

W 2007 roku najbardziej zaludnione byáy maáe kraje, tj.: Malta, Holandia, Belgia. Z kolei trzy nastĊpne miejsca zajmowaáy: Wielka Brytania, Niemcy i Wáochy, czyli kraje cechujące siĊ relatywnie duĪym terytorium i znaczną liczbą ludnoĞci. Do najsáabiej zaludnionych naleĪaáy paĔstwa skandynawskie (Finlandia oraz Szwecja) i nadbaátyckie (Estonia, àotwa oraz Litwa).

Rysunek 2. GĊstoĞü zaludnienia^a w krajach Unii Europejskiej w 2007 roku (osób/km²)

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500

Finlandia Szwecja Estonia àotwa Litwa Irlandia Buágaria Cypr Grecja Hiszpania Rumunia Austria Sáowenia Francja WĊgry Sáowacja Portugalia Polska Dania Czechy Lukseburg Wáochy Niemcy Wlk Brytania Belgia Holandia

a GĊstoĞü zaludnienia na Malcie – 1281 osób/km².

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 10.03.2010.

Na malejący udziaá populacji paĔstw rozwiniĊtych gospodarczo w ogólnej liczbie ludnoĞci na Ğwiecie, najwiĊkszy wpáyw ma depresja urodzeniowa. Obser- wowany poziom reprodukcji w spoáeczeĔstwach europejskich nie gwarantuje pro- stej zastĊpowalnoĞci pokoleĔ. Aby ją zapewniü, wspóáczynnik dzietnoĞci powi- nien mieü wartoĞü 2,1, a wedáug danych Eurostat w 2006 roku ten wskaĨnik wy- nosiá 1,53. SpoĞród krajów czáonkowskich w 2007 roku jedynie w Irlandii zanotowano wartoĞü wspóáczynnika dzietnoĞci gwarantującą zastĊpowalnoĞü pokoleĔ.

Stosunkowo wysoki poziom páodnoĞci byá równieĪ we Francji (2,0) oraz paĔ- stwach skandynawskich (Norwegii, Szwecji, Danii – ok. 1,9). Najmniejszą wartoĞü wspóáczynnika dzietnoĞci odnotowano natomiast na Sáowacji – 1,32.

Wspóáczynnik dzietnoĞci w krajach Wspólnoty byá znacznie niĪszy niĪ Ğrednia Ğwiatowa (2,59) oraz niĪszy niĪ w niektórych krajach wysokorozwiniĊ-

(12)

tych (USA, Australia, Kanada), wyĪszy jednak niĪ w Japonii i krajach azjatyc- kich: Singapurze, Tajwanie, Korei Poáudniowej. NajwiĊksze wartoĞci wspo- mnianego wskaĨnika na Ğwiecie odnotowano w krajach afrykaĔskich.

Rysunek 3. Wspóáczynnik dzietnoĞci w Unii Europejskiej i wybranych paĔstwach w 2007 roku.

0 1 2 3 4 5 6 7 8

UE Singapur Japonia Ukraina Polska Australia USA ĝwiat Niger

ħródáo: The World Factbook 2007, Central Intelligence Agency.

Zmniejszającą siĊ liczbĊ urodzeĔ w krajach wysokorozwiniĊtych áączyü naleĪy przede wszystkim z coraz czĊstszym w wielu rodzinach odkáadaniem decyzji o posiadaniu dzieci. Od poáowy lat dziewiĊüdziesiątych Ğredni wiek kobiet rodzących dzieci w krajach Wspólnoty zwiĊkszyá siĊ o dwa lata wynosząc w 2006 roku 30 lat.

RównoczeĞnie coraz bardziej zaznaczyáo siĊ zjawisko odkáadania w cza- sie decyzji o zawarciu związku maáĪeĔskiego przez máode osoby. ĝredni wiek zawierania pierwszych maáĪeĔstw w 2007 roku wynosiá 28 lat w przypadku kobiet oraz 31 lat w odniesieniu do mĊĪczyzn. Tym samym w porównaniu do 1990 roku,Ğredni wiek wchodzących w związek maáĪeĔski kobiet i mĊĪczyzn Ğrednio zwiĊkszyá siĊ o 4 lata.

Coraz czĊstszym zjawiskiem jest tworzenie związków nieformalnych.

W ich efekcie liczba urodzeĔ pozamaáĪeĔskich zwiĊkszyáa siĊ w ostatnich latach dwukrotnie, co skutkowaáo tym, Īe w 2008 roku co trzecie dziecko narodziáo siĊ z nieformalnego związku rodziców. NajwiĊcej urodzeĔ pozamaáĪeĔskich odnotowano w Estonii (59% ogóáu urodzeĔ) i w Szwecji (55%), natomiast najrzadziej takie sytuacje zdarzaáy siĊ w Grecji (6% urodzeĔ).

Wspomniany trend spoáeczny oddzielający páodnoĞü od maáĪeĔstwa wiąĪe siĊ z emancypacją ekonomiczną kobiet. Podejmowanie przez kobiety pracy, chĊü samodzielnego kierowania swą karierą zawodową powoduje zerwa- nie tradycyjnych wiĊzów maáĪeĔstwa i rodziny, bowiem osiągane dochody

(13)

i moĪliwoĞü korzystania z pomocy socjalnej uniezaleĪniają kobiety od partne- rów. W krajach wysoko rozwiniĊtych znaczna czĊĞü rodziców tworzy związki partnerskie, które traktowane są tak samo jak maáĪeĔstwa³.

MieszkaĔców Unii Europejskiej, podobnie jak i obywateli innych krajów rozwiniĊtych, cechuje stale rosnąca przeciĊtna dáugoĞü Īycia. Wpáyw na to ma wiele czynników, a zwáaszcza poziom dochodów, styl Īycia, a równieĪ wysoki poziom opieki medycznej, co przekáada siĊ na malejącą liczbĊ zgonów niemowląt.

Przedstawioną obserwacjĊ potwierdzają dane Eurostatu. W latach 1997- -2006 wspóáczynnik umieralnoĞci niemowląt w paĔstwach Unii obniĪyá siĊ z 6,8 do 4,7 zgonów na 1000 urodzeĔ Īywych. Dla porównania, w Angoli – paĔstwie w poáudniowo-zachodniej Afryce, wspomniany wskaĨnik w 2007 roku wyniósá 184.

RównoczeĞnie zwiĊkszyá siĊ wskaĨnik dotyczący przewidywanego przeciĊtnego trwaniaĪycia obywateli Unii z 71,7 lat w 1990 roku do 76,1 lat w 2007 roku.

NajdáuĪej bĊdą Īyü mieszkaĔcy Szwecji (79,0 lat), Wáoch (78,7 lat) i Ho- landii (78,1 lat), najkrócej natomiast obywatele Litwy (64,9), àotwy (65,8) i Estonii (67,2).

Konsekwencją wydáuĪania siĊ przewidywanego przeciĊtnego trwania Īy- cia mieszkaĔców Wspólnoty jest staáy wzrost liczby osób w najstarszych rocz- nikach wieku.

WĞród krajów UE najwiĊkszym odsetkiem osób w wieku 65 lat i wiĊcej cechowaáy siĊ Wáochy oraz Niemcy (1/5 ogóáu ludnoĞci). Z kolei najmáodszą strukturĊ pod wzglĊdem wieku miaáo spoáeczeĔstwo Irlandii, gdzie co dziesiąta osoba miaáa 65 lat i wiĊcej, natomiast jedną piątą ogóáu ludnoĞci stanowiáy dzieci.

Zmniejszanie siĊ urodzeĔ, a w konsekwencji malejąca liczba dzieci, máo- dzieĪy i osób wchodzących na rynek pracy powoduje pomniejszanie siĊ zasobów pracowników w Europie. NastĊpują zmiany proporcji pomiĊdzy poszczególnymi grupami osób: máodych – dorosáych – starszych, w konsekwencji powoduje, Īe coraz mniejsza liczba pracujących utrzymuje rosnącą liczbĊ emerytów.

3 W krajach naleĪących do OECD 36% osób w wieku 20-34 lata mieszkaáo z rodzicami, 31%

byáo w związku maáĪeĔskim, 14% Īyáo samotnie, a 12% w związku kohibitacyjnym. ħródáo:

Cohabitation rate and prevalence of other forms of partnership, OECD, 2008.

(14)

Rysunek 4. Odsetek dzieci oraz osób w wieku 65 lat i wiĊcej wĞród ludnoĞci Unii Europejskiej w latach 1998-2008

14,0 14,5 15,0 15,5 16,0 16,5 17,0 17,5 18,0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 0-14 65 i wiĊcej

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 16.03.2010.

W 1998 roku na kaĪde 100 osób w wieku 15-64 lata przypadaáo 23 osoby w wieku 65 lat i wiĊcej, a w 2008 roku byáo to juĪ 25 osób. Prognozy ONZ za- káadają, Īe juĪ po 2035 roku Ğrednio dwie osoby w wieku 15-64 lata bĊdą mu- siaáy utrzymywaü jedną osobĊ w wieku powyĪej 65 lat.

Rysunek 5. Wspóáczynnik obciąĪenia demograficznego osobami w wieku 65 lat i wiĊcej w odniesieniu do ludnoĞci w wieku 15-64 lata w 2008 roku

0 5 10 15 20 25 30 35

Irlandia Sáowacja Cypr Polska Malta Czechy Lukseburg Rumunia Holandia Litwa Sáowenia Portugalia WĊgry Dania Hiszpania Wlk Brytania Finlandia àotwa Buágaria Francja Estonia Austria Belgia Szwecja Grecja Niemcy Wáochy

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 16.03.2010.

SpoĞród paĔstw Unii Europejskiej najwiĊksze obciąĪenie osobami w najstarszych grupach wiekowych odnotowano we Wáoszech i Niemczech, gdzie na kaĪdą osobĊ w wieku 15-64 lata przypadaáo Ğrednio 3 osoby w wieku 65 lat i wiĊcej. Najmniejsze obciąĪenie spoáeczne zaobserwowano w Irlandii, co po-

(15)

twierdza relatywnie máodą i najkorzystniejszą spoĞród paĔstw UE strukturĊ wieku obywateli tego kraju.

Przedstawione dane potwierdzają potrzebĊ reformy systemów zabezpie- czenia spoáecznego w paĔstwach Unii Europejskiej. O ile zwiĊkszenie páodnoĞci wĞród obywateli UE jest uwarunkowane wieloma czynnikami, na które nie moĪna w krótkim okresie skutecznie oddziaáywaü, to zwiĊkszenie liczebnoĞci siáy roboczej moĪna osiągnąü kilkoma sposobami.

Wybrane kraje w celu niedopuszczenia do zmniejszenia siĊ liczby pracu- jących, wywoáanej niĪem demograficznym, przeprowadziáy reformy systemu emerytalnegoáączące siĊ ze stopniowym wydáuĪaniem wieku, od którego moĪna uzyskaü Ğwiadczenia emerytalne. Jak podaje Komisja Europejska⁴ w ostatnich latach takie reformy przeprowadzono w Niemczech, Rumunii, Danii i na Mal- cie. W Austrii, Belgii, Estonii, Grecji, na àotwie oraz w Wielkiej Brytanii zaáo- Īono natomiast zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mĊĪczyzn.

W celu zwiĊkszenia aktywnoĞci zawodowej obywateli waĪne wydaje siĊ rozpowszechnienie pracy w niepeánym etacie, co moĪe byü szansą do wáączenia w rynek pracy kobiet posiadających maáe dzieci oraz osób w najstarszych grupach wiekowych⁵.

Nie naleĪy pomijaü waĪnego czynnika wpáywającego na poprawĊ konku- rencyjnoĞci pracowników na rynku pracy, jakim jest ustawiczne nauczanie⁶.

W najbliĪszych latach wiĊkszoĞü krajów UE stanie przed problemem skonstruowania wáaĞciwej polityki migracyjnej nastawionej na pokrycie zapotrzebowania rynku pracy. Dotyczyü to bĊdzie caáej gospodarki, bowiem poszu- kiwani bĊdą zarówno pracownicy do najprostszych prac, jak równieĪ w zawo- dach wymagających wysokich kwalifikacji.

SzansĊ na utrzymanie istniejącego potencjaáu demograficznego w krajach UE stwarzają takĪe ruchy migracyjne. W ostatnich latach to wáaĞnie dodatnie saldo migracji byáo zasadniczym czynnikiem przyrostu ogólnej liczby ludnoĞci Wspólnoty. Bez imigracji we Wáoszech, Niemczech, Sáowenii i Czechach wiel- koĞü populacji ulegáaby zmniejszeniu⁷.

4 Database The Mutual Information System on Social Protection (MISSOC), European Commission, http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/missoc_en.htm

5 Wedáug danych ONZ dotyczących 2006 roku w Holandii, Wielkiej Brytanii i Niemczech ponad jedna piąta kobiet pracowaáa na póá etatu, natomiast na Sáowacji, WĊgrzech czy w Czechach byáo to mniej niĪ 2% pracujących kobiet.

6 Eurostat podaje, Īe w 2008 roku niespeána 10% ludnoĞci Wspólnoty w wieku 25-64 lat byáo objĊtej ustawicznym nauczaniem. NajwiĊkszy odsetek osób dorosáych pobierających naukĊ odnotowano w Szwecji (32%), najmniejszy natomiast w Buágarii i Rumunii (1,3%).

7 W latach 1996-2007 cztery kraje Unii Europejskiej, tj.: Wáochy, Niemcy, Sáowenia i Cze- chy, cechowaáy siĊ wzrostem liczby ludnoĞci pomimo ujemnego przyrostu naturalnego.

(16)

II. Wybrane zagadnienia dotycz ące obszarów wiejskich Unii Europejskiej

2.1. Definicje obszarów wiejskich

W badaniu obszarów wiejskich i ich porównywaniu w poszczególnych krajach Unii Europejskiej najwiĊkszym problemem wydaje siĊ brak jednej, powszechnie stosowanej definicji sáuĪącej wyodrĊbnianiu tych terenów. W staty- styce europejskiej wyróĪniü moĪna trzy rodzaje definicji: administracyjną, mor- fologiczną oraz funkcjonalną⁸. W podejĞciu administracyjnym wieĞ rozumiana jest jako teren znajdujący siĊ poza granicami administracyjnymi miast. W mor- fologicznym – okreĞlana jest na podstawie udziaáu w populacji rzeczywistej lub do okreĞlonego progu gĊstoĞci zaludnienia. PodejĞcie funkcjonalne opiera siĊ natomiast na okreĞlonych wskaĨnikach socjoekonomicznych, reprezentujących specyfikĊ terenów wiejskich.

Ogólnoeuropejskie badania obszarów wiejskich wykorzystują najczĊĞciej dwa pierwsze podejĞcia. LudnoĞü wiejska wedáug metodologii ONZ definio- wana jest jako ludnoĞü, która nie mieszka w miastach. Z kolei ludnoĞü miejska okreĞlana jest wedáug indywidualnych kryteriów kraju. Wadą tego podejĞcia jest inne definiowanie obszarów miejskich przez poszczególne kraje, a wiĊc w konsekwencji inne kryteria wydzielania obszarów wiejskich.

Odmienną, w porównaniu do ONZ, klasyfikacjĊ obszarów wiejskich pro- ponuje OECD (patrz Tabela 1). Oparta jest ona o gĊstoĞü zaludnienia, a wiĊc wykorzystuje podejĞcie morfologiczne. Na lokalnym poziomie obszar wiejski wyróĪniany jest wtedy, gdy gĊstoĞü zaludnienia nie przekracza 150 osób na km². Na poziomie regionalnym wyróĪniono trzy typy obszarów wiejskich, tj.: regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, regiony poĞrednie oraz regiony w przewa- Īającym stopniu miejskie.

Pod koniec 2005 r. zaproponowano nowe podejĞcie, aby lepiej zdefinio- waü oĞrodki miejskie⁹. OĞrodek miejski w Europie okreĞlono jako jednostkĊ lo- kalną (np. gminĊ) o gĊstoĞci zaludnienia powyĪej 150 mieszkaĔców na km² i posiadającą wiĊcej niĪ 200 tys. mieszkaĔców. Wykorzystując wspomnianą definicjĊ zaáoĪono, Īe obszar sklasyfikowany jako region w przewaĪającym stopniu wiejski (PR) naleĪy zakwalifikowaü jako poĞredni (IR), jeĪeli na jego obszarze znajduje siĊ oĞrodek miejski, którego liczba ludnoĞci stanowi ponad 25% mieszkaĔców regionu. Z kolei obszary okreĞlane mianem poĞrednich (IR)

8 S. Depraz, Czy powstanie miĊdzynarodowa definicja obszaru wiejskiego w Europie?, [w:] WieĞ i Rolnictwo, nr 2 (139), IRWiR, Warszawa, 2008, str. 34-37.

9Regions at a Glance, OECD, Paris, 2005.

(17)

naleĪy zaliczyü do terenów w przewaĪającym stopniu miejskich (PU), jeĞli na ich obszarze znajduje siĊ oĞrodek miejski z liczbą mieszkaĔców przekraczającą 500 tys., co stanowi nie mniej niĪ 25% mieszkaĔców regionu.

Tabela 1. Klasyfikacja obszarów wiejskich wedáug OECD na poziomie regionalnym Rodzaje obszarów wiejskich Kryteria wyodrĊbniania Region w przewaĪającym stopniu wiejski

(predominantly rural regions – PR)

wiĊcej niĪ 50% ludnoĞci regionu mieszka Zjednostkach lokalnych sklasyfikowanych jako obszary wiejskie.

Region poĞredni (intermediate regions – IR)

od 15 do 50% ludnoĞci regionu mieszka Zjednostkach lokalnych sklasyfikowanych jako obszary wiejskie.

Region w przewaĪającym stopniu miejski (predominantly urban regions – PU)

mniej niĪ 15% ludnoĞci regionu mieszka Zjednostkach lokalnych sklasyfikowanych jako obszary wiejskie.

Obszary wiejskie na poziomie lokalnym – mniej niĪ 150 osób/km²

ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2008, Charakterystyka Obszarów Wiejskich w 2005 roku, GUS, Olsztyn, 2006, str. 29.

Zaletą metodologii OECD jest niewątpliwie doĞü áatwa i jednoznaczna porównywalnoĞü pomiĊdzy krajami. JednakĪe wyniki tej metody są czĊsto uwa- Īane za maáo odzwierciedlające charakter obszarów wiejskich, zwáaszcza w regionach gĊsto zaludnionych. Metodologia jest wiĊc w razie koniecznoĞci zastĊ- powana przez inne podejĞcia lub dostosowywana do istniejących potrzeb ba- dawczych.

Jedną z modyfikacji wprowadzonej przez OECD przy wyodrĊbnianiu ob- szarów wiejskich jest wykorzystanie kryterium bliskoĞci miasta. W tym podej- Ğciu analizowany jest czas dojazdu do miasta posiadającego powyĪej 50 tys.

mieszkaĔców. Na podstawie wartoĞci progowej ustalonej na poziomie 60 minut, podzielono regiony poĞrednie i tereny w przewaĪającym stopniu wiejskie na te, które poáoĪone są blisko miasta (czas dojazdu poniĪej 60 minut) oraz oddalone od miasta (czas dojazdu powyĪej 60 minut)¹⁰.

Eurostat, podobnie jak OECD, jako podstawĊ okreĞlenia miejsca zamieszkania ludnoĞci w badaniach siáy roboczej (Labour Force Survey) wykorzystuje gĊstoĞü zaludnienia. Przy wykorzystaniu tego czynnika wyodrĊbnia siĊ trzy kategorie¹¹:

x Obszary gĊsto zaludnione – zbiór sąsiadujących obszarów lokalnych, z któ- rych kaĪdy posiada gĊstoĞü zaludnienia przewyĪszającą 500 osób/km², a caá-

10 Por. Charakterystyka Obszarów Wiejskich w 2008 roku, GUS, Olsztyn, 2010, str. 42,43.

11Task Force on Core Social Variables, Final report, Eurostat, Luxembourg, 2007, str. 79, Por. Charakterystyka Obszarów Wiejskich w 2005 roku, GUS, Olsztyn, 2006, str. 33-35.

(18)

kowita liczba mieszkaĔców tej grupy terenów wynosi co najmniej 50 tys.

mieszkaĔców.

x Obszary poĞrednie – tereny nie zaliczające siĊ do obszarów gĊsto zaludnionych, które tworzą skupisko ziem lokalnych o gĊstoĞci zaludnienia wiĊkszej niĪ 100 osób/km² (w kaĪdym z obszarów). Speániaü muszą równieĪ jeden z dwóch warunków dodatkowych. Caákowita populacja tego zbioru to co najmniej 50 tys. mieszkaĔców lub tereny te poáoĪone są w sąsiedztwie obszaru gĊsto zaludnionego.

x Obszary sáabo zaludnione – nie naleĪą do omówionych wczeĞniej kategorii.

ZaáoĪono równieĪ, Īe tereny o powierzchni mniejszej niĪ 100 km², które nie posiadają gĊstoĞci zaludnienia przekraczającej 100 osób/km², ale są caáko- wicie zamkniĊte w obrĊbie obszaru gĊsto zaludnionego lub poĞredniego, naleĪy traktowaü jako czĊĞü jednego ze wspomnianych obszarów. JeĞli znajdują siĊ w granicach dwóch obszarów: gĊsto zaludnionego i poĞredniego, to naleĪy zakwalifikowaü je jako czĊĞü obszaru poĞredniego.

Istnieje wiele innych definicji obszarów wiejskich, które najczĊĞciej áączą siĊ z podejĞciem funkcjonalnym. WĞród wyróĪników które naleĪy braü pod uwagĊ przy okreĞlaniu terenów jako wiejskie najczĊĞciej wymienia siĊ¹²:

x uĪytkowanie ziemi,

x rzadką zabudowĊ i rozproszone osadnictwo, x charakter krajobrazu,

x miejsce zatrudnienia lub sektor, w którym pracuje ludnoĞü zamieszkująca dane terytorium,

x tradycyjny styl Īycia (bliski naturze) i zwyczaje,

x niski wskaĨnik wyposaĪenia w infrastrukturĊ oraz przewaga dziaáalnoĞci gospodarczej mającej charakter powierzchniowy nad punktową i liniową.

12 J. BaĔski, Geografia wsi – nową dyscypliną badawczą w polskiej geografii, Przegląd Geograficzny, Tom 74, Nr 3, str. 372-374.

(19)

2.2. Zmiany liczby ludnoĞci wiejskiej w latach 1990-2007

Wedáug danych ONZ przez ostatnie lata nastĊpuje niewielki, ale syste- matyczny spadek liczby i odsetka ludnoĞci wiejskiej w paĔstwach Unii Europej- skiej. Od 1990 roku liczba ludnoĞci na terenach wiejskich zmniejszyáa siĊ o nie- caáe 3%, a jej udziaá w ludnoĞci Wspólnoty spadá o 2 punkty procentowe.

Rysunek 6. Liczba ludnoĞci na wsi oraz udziaá ludnoĞci wiejskiej w ludnoĞci ogóáem w Unii Europejskiej w latach 1990-2007

28,5

28,0 27,5

26,9 26,5

26 26 27 27 28 28 29 29

1990 1995 2000 2005 2007

129000 130000 131000 132000 133000 134000 135000

Udziaá ludnoĞci wiejskiej (proc.) Liczba ludnoĞci na wsi (tys.)

ħródáo: World Urbanization Prospects: The 2007 Revision, 09.11.2009 oraz FAOSTAT, 09.11.2009.

W ujĊciu wedáug poszczególnych paĔstw wysokoĞü odsetka ludnoĞci wiejskiej jest silnie zróĪnicowana, od zaledwie 3% w Belgii do ponad poáowy ogóáu ludnoĞci w Sáowenii. Polska na tle innych krajów charakteryzuje siĊ relatywnie wysokim odsetkiem ludnoĞci wiejskiej, jednak jest on mniejszy niĪ w Portugalii, Grecji czy Irlandii.

Rysunek 7. Udziaá ludnoĞci wiejskiej w ludnoĞci ogóáem w krajach Unii Europejskiej w 2007 roku

2,7 5,9 10,3 13,6 15,5 17,5 18,7 22,9 23,0 26,5 26,5 29,2 30,3 30,6 32,0 32,1 32,9 33,1 33,2 37,0 38,7 39,0 39,3 41,1 43,6 46,0 51,2

0 10 20 30 40 50

Belgia Malta Wielka Brytania Dania Szwecja Luksemburg Holandia Francja Hiszpania Niemcy Czechy Buágaria Cypr Estonia àotwa Wáochy WĊgry Austria Litwa Finlandia Polska Irlandia Grecja Portugalia Sáowacja Rumunia Sáowenia

ħródáo: FAOSTAT, FAO, Statistics Division 2009, 02 November 2009.

(20)

PaĔstwa dawnej PiĊtnastki cechuje znacznie mniejszy odsetek ludnoĞci wiejskiej niĪ paĔstwa Dziesiątki przyjĊte do Unii w 2004 roku, a tym bardziej w porównaniu do Buágarii i Rumunii, choü w przypadku tych ostatnich dwóch paĔstw relatywnie wysoki odsetek ludnoĞci wiejskiej byá gáównie wynikiem du- Īego udziaáu tej populacji wĞród obywateli Rumunii.

Rysunek 8. Odsetek ludnoĞci wiejskiej w wybranych grupach paĔstw UE w 2000 oraz 2007 roku¹³

24,6 26,5 27,5

36,1 42,4

23,6 25,6 26,5

36,1 41,6

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

UE15 UE25 UE27 UE10 UE2

2000 2007

ħródáo: FAOSTAT , FAO, Statistics Division 2009 , 02 November 2009.

Biorąc pod uwagĊ licznoĞü ludnoĞci wiejskiej w poszczególnych krajach moĪna powiedzieü, Īe w 2007 roku co szósta osoba mieszkająca na terenach wiejskich Wspólnoty byáa narodowoĞci niemieckiej. LudnoĞü wiejska w szeĞciu krajach Unii, tj. Niemczech, Wáoszech, Polsce, Francji, Hiszpanii i Rumunii, sta- nowiáa blisko 70% ludnoĞci wiejskiej wszystkich 27 paĔstw (patrz Rysunek 9).

Przedstawiona kolejnoĞü paĔstw pod wzglĊdem liczby ludnoĞci wiejskiej nie zmieniáa siĊ zasadniczo przez ostatnie lata. W porównaniu do 1990 roku, zanotowano niewielkie zwiĊkszenie siĊ potencjaáu demograficznego na terenach wiejskich w szeĞciu wymienionych krajach (o 1,5 punktu procentowego). Miej- scami zamieniáy siĊ równieĪ Rumunia i Hiszpania, co áączyü naleĪy ze zwiĊk- szeniem siĊ liczby ludnoĞci wiejskiej w Hiszpanii (o 6%), przy jednoczesnym ubytku w Rumunii (o 9%).

13 UE15: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Wáochy.

UE25: UE15 oraz UE10 (Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, àotwa, Malta, Polska, Sáowacja, Sáowenia, WĊgry).

UE27: UE25 oraz UE2 (Buágaria, Rumunia).

(21)

Rysunek 9. LudnoĞü wiejska w UE wedáug przynaleĪnoĞci do poszczególnych paĔstw w 2007 roku

11,3

31,6 16,6

10,8 14,5

7,5 7,7

Pozostaáe

Rumunia Hiszpania

Francja Polska

Wáochy

Niemcy

ħródáo: FAOSTAT , FAO, Statistics Division 2009 , 02 November 2009.

Podsumowując, w okresie 1990-2007, wzrost liczby ludnoĞci na wsi odnotowano w trzynastu krajach Wspólnoty. NajwiĊkszy na Cyprze (15%) i Luk- semburgu (14%), czyli w krajach cechujących siĊ relatywnie niewielką liczbą ludnoĞci wiejskiej, gdzie stosunkowo niewielki przepáyw ludnoĞci pomiĊdzy miastem a wsią spowodowaá istotne zmiany w wysokoĞci wskaĨników demograficznych. W pozostaáych paĔstwach, tj. czternastu krajach Unii, najwiĊkszy ubytek liczby ludnoĞci wiejskiej odnotowano w Holandii (34%) i na Malcie (31%).

Tereny wiejskie kojarzone są przede wszystkim z rolnictwem. Tymcza- sem jak wskazują dane FAO osoby zawodowo czynne w rolnictwie, jak równieĪ osoby utrzymywane przez nich¹⁴Ğrednio stanowiáy w 2007 roku zaledwie 18%

ludnoĞci mieszkającej na terenach wiejskich. Najmniejszy odsetek ludnoĞci rolniczej odnotowano w Sáowenii, Niemczech oraz Luksemburgu, najwiĊkszy natomiast w Polsce i Belgii (patrz Rysunek 10).

Od poáowy lat dziewiĊüdziesiątych notowany jest trend spadkowy udziaáu ludnoĞci rolniczej wĞród ludnoĞci wiejskiej. W latach 1995-2007 udziaá osób zawodowo czynnych w rolnictwie i ich rodzin zmniejszyá siĊ w paĔstwach Wspólnoty z 28% do 18%.

14 Wedáug metodologii FAO ludnoĞü rolnicza, tj. osoby zawodowo czynne w rolnictwie, jak równieĪ osoby utrzymywane przez nich, niekoniecznie muszą zamieszkiwaü tereny wiejskie.

(22)

Rysunek 10. Udziaá ludnoĞci rolniczej wĞród mieszkaĔców wsi w krajach UE w 2007 roku

1,7 6,8 8,4 10,3 11,5 11,7 11,9 14,4 15,1 16,6 17,5 18,0 18,9 20,5 20,8 21,1 21,3 22,3 25,5 27,0 27,8 28,4 31,1 31,1 33,2 41,1 52,5

0 10 20 30 40 50

Sáowenia Niemcy Luksemburg Francja Austria Wáochy Finlandia Holandia Wielka Brytania Buágaria Sáowacja Szwecja Irlandia Cypr Malta Dania Rumunia Hiszpania Czechy Grecja Portugalia WĊgry àotwa Estonia Litwa Polska Belgia

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie FAOSTAT, FAO, Statistics Division 2009, 02 November 2009.

W rozpatrywanym okresie zmalaá równieĪ udziaá ludnoĞci rolniczej w odniesieniu do ludnoĞci ogóáem krajów Unii z 8% do 5%. Najmniejszy, nie prze- kraczający 2% ogóáu ludnoĞci, odsetek ludnoĞci rolniczej dotyczyá sytuacji w Sáowenii, na Malcie, w Belgii i w Luksemburgu, Wielkiej Brytanii oraz w Niemczech. Na tle tych paĔstw najwiĊkszy byá, blisko szesnastoprocentowy, odsetek ludnoĞci rolniczej w Polsce.

Rysunek 11. Udziaá ludnoĞci rolniczej w ludnoĞci ogóáem w krajach UE w 2007 roku

2,4 2,7 2,8 2,9 3,8 3,8 4,4 4,8 5,1 6,2 6,8 7,3 7,7 9,4 9,5 9,8 10,0 10,6 11,0 11,4 15,9

0,9 1,2 1,4 1,5 1,6 1,8

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Slowenia Malta Belgia Luksemburg Wielka Brytania Niemcy Francja Holandia Szwecja Dania Wáochy Austria Finlandia Buágaria Hiszpania Cypr Czechy Irlandia Sáowacja WĊgry Estonia Rumunia àotwa Grecja Litwa Portugalia Polska

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie FAOSTAT, FAO, Statistics Division 2009, 02 November 2009.

NaleĪy braü pod uwagĊ, Īe relatywnie niewielki odsetek ludnoĞci rolniczej w Belgii áączyá siĊ ze stosunkowo niewielkim odsetkiem ogóáu mieszkaĔ-

(23)

ców terenów wiejskich. W konsekwencji stosunkowo duĪo mieszkaĔców wsi wykonywaáo zawód rolnika. Odmienna sytuacja dotyczyáa Polski, gdzie relatywnie wysokiemu udziaáowi ludnoĞci wiejskiej towarzyszyá wysoki odsetek osób peániących zawód rolnika.

W 2007 roku jedną czwartą ogóáu ludnoĞci rolniczej we Wspólnocie stano- wiáy osoby narodowoĞci polskiej. W kolejnych krajach, tj. Hiszpanii, Wáoszech, Rumunii byáo po 9% zbiorowoĞci rolników Unii. Interesującym wydaje siĊ fakt, Īe od 1995 roku udziaá ludnoĞci rolniczej z Polski wĞród ogóáu zbiorowoĞci w Unii ulegá powiĊkszeniu. Fakt ten naleĪy wiązaü z relatywnie mniejszym ubytkiem tej grupy spoáeczeĔstwa w Polsce niĪ w pozostaáych krajach Wspólnoty. W latach 1995-2007 liczba osób zawodowo czynnych w rolnictwie, jak równieĪ osób utrzy- mywanych przez nich zmniejszyáa siĊ w Polsce o 27%, podczas gdy na przykáad w Sáowenii o 72%, Buágarii o 58% czy w Rumunii o 48%.

2.3. Cechy spoáeczno-demograficzne ludnoĞci wiejskiej

W 2009 roku Unia Europejska przeznaczyáa 13,5 miliarda euro (10% bu- dĪetu UE) na rozwój obszarów wiejskich. Kwota ta nie uwzglĊdnia wydatków związanych z rynkiem rolnym i pomocy bezpoĞredniej, których wartoĞü wynio- sáa ponad 41 miliardów euro (31% budĪetu UE)¹⁵. Gáównym beneficjentem Ğrodków związanych z rynkiem rolnym i pomocą bezpoĞrednią są rolnicy, ale naleĪy uwzglĊdniü, Īe poĞrednio równieĪ te dziaáania wpáywają na ogólny roz- wój obszarów wiejskich. W konsekwencji naleĪy uznaü, Īe dwie piąte budĪetu Unii bezpoĞrednio lub poĞrednio adresowane jest na obszary wiejskie lub do rolników.

Pomimo pokaĨnej skali pomocy na rzecz wsparcia rozwoju obszarów wiejskich statystyka dotycząca tych terenów jest uboga. Trudne jest zgromadze- nie zwáaszcza porównywalnych danych dotyczących ludnoĞci zamieszkaáej na obszarach wiejskich w poszczególnych krajach UE w zakresie jej szczegóáowej charakterystyki. Jedynym Ĩródáem wiedzy, które w sposób spójny i komplek- sowy opisuje sytuacjĊ na obszarach wiejskich UE oraz prezentuje wybrane dane dotyczące cech mieszkaĔców wsi jest raport wydawany przez DyrekcjĊ Gene- ralną Komisji Europejskiej ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich.

W wymienionym raporcie wykorzystano definicjĊ obszarów wiejskich zapropo- nowaną przez OECD, tj. wyodrĊbniono regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, regiony poĞrednie oraz w przewaĪającym stopniu miejskie.

15 Por. BudĪet ogólny Unii Europejskiej na rok finansowy 2009, Komisja Europejska, 2009.

(24)

W niniejszym rozdziale szczególną uwagĊ poĞwiĊcono regionom w prze- waĪającym stopniu wiejskim, uznano bowiem, Īe najbardziej odpowiadają one przyjĊtej w Polsce typologii tych obszarów. Tym samym czĊĞciowo wyáączono z analiz wsie podmiejskie, a wiĊc osiedla cechujące siĊ odmiennymi atrybutami i speániające inne funkcje niĪ wsie oddalone od stosunkowo duĪych centrów miejskich. WiĊksza gĊstoĞü zaludnienia na obszarach wiejskich wedáug kryterium OECD w porównaniu do wyliczeĔ GUS¹⁶Ğwiadczy o tym, Īe w pierwszym przypadku do tej grupy terenów wáączono równieĪ niewielkie miasteczka, które w polskich warunkach cechują siĊ sáaboĞcią infrastrukturalną.

W 2006 roku ponad poáowa powierzchni UE zostaáa zakwalifikowana jako obszary w przewaĪającym stopniu wiejskie. Interesującym wydaje siĊ fakt, Īe wiĊcej obszarów utoĪsamianych z terenami typowo wiejskimi znajdowaáo siĊ na terytorium krajów tzw. Dawnej PiĊtnastki, a nie dwunastu paĔstw przyjĊtych do Unii Europejskiej począwszy od 2004 roku.

Rysunek 12. Obszary wiejskie w Unii Europejskiej (UE27) w 2006 roku (w proc.)

36,6 54,4

0 9,0

10 20 30 40 50 60

PR IR PU

PR - Regiony w przewaĪającym stopniu wiejskie, IR - Regiony poĞrednie, PU - Regiony w przewaĪającym stopniu miejskie.

ħródáo: Rural Development in the European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.

NajwiĊkszym odsetkiem obszarów w przewaĪającym stopniu wiejskich cechowaáy siĊ paĔstwa charakteryzujące siĊ relatywnie niewielką liczbą ludno- Ğci (Irlandia 99%, Szwecja 90%, Finlandia 89%). àączyü to naleĪy ze wspo- mnianym kryterium wyodrĊbniania tych terenów, tj. gĊstoĞcią zaludnienia. Jed- noczeĞnie zatem w krajach terytorialnie maáych o duĪej gĊstoĞci zaludnienia, tj.: na Cyprze i Malcie oraz w Luksemburgu, obszary w przewaĪającym stopniu wiejskie byáy w zaniku.

16 W 2006 roku gĊstoĞü zaludnienia na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich wedáug kryterium OECD wynosiáa 74osób/km², a na terenach wiejskich wedáug GUS – 51 osób/km².

(25)

W 2006 roku Ğrednio co piąty mieszkaniec Wspólnoty zamieszkiwaá tereny w przewaĪającym stopniu wiejskie. Konsekwencją zastosowania wyáącznie kryterium gĊstoĞci zaludnienia przy wyznaczaniu terenów wiejskich spowodo- waáo, Īe równieĪ wiejska populacja byáa najliczniejsza na terenach miejskich.

Rysunek 13. LudnoĞü wiejska w Unii Europejskiej (UE27) w 2006 roku (w proc.)

36,5

44,3

19,2 0

10 20 30 40 50

PR IR PU

Rozkáad terytorialny ksztaátowania siĊ odsetka ludnoĞci mieszkającej na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich áączyá siĊ z omówioną juĪ po- wierzchnią tych terenów w poszczególnych krajach. W 2006 roku najwiĊcej ludnoĞci na omawianych obszarach byáo w Irlandii (72%), Sáowenii (58%) oraz Finlandii (53%), najmniej¹⁷ z kolei w Holandii (1%) i Wielkiej Brytanii (2%).

Struktura wieku ludnoĞci Unii Europejskiej byáa stosunkowo wyrównana, niezaleĪnie czy byáy to regiony posiadające charakter bardziej wiejski, czy teĪ miejski.

OdmiennoĞci w strukturze wieku uwidoczniáy siĊ przy analizowaniu po- jedynczych krajów, jak równieĪ przy podziale krajów wedáug kolejnoĞci wstą- pienia do Unii Europejskiej. W krajach przyjĊtych do UE począwszy od 2004 roku, w porównaniu do paĔstw wchodzących juĪ wczeĞniej w skáad Wspólnoty, odnotowano mniejszy odsetek ludnoĞci w najstarszej grupie wiekowej (65 lat i wiĊcej) oraz wiĊkszy odsetek ludnoĞci w wieku 15-64 lat.

17 Poza Cyprem, Luksemburgiem i Maltą, gdzie nie odnotowano terenów w przewaĪającym stopniu wiejskich.

(26)

Rysunek 14. Struktura wieku ludnoĞci wiejskiej w Unii Europejskiej (UE27) w 2007 roku (w proc.)

16,1 15,6 15,9

67,5 67,3 67,9

16,4 17,1 16,2

0%

20%

40%

60%

80%

100%

PR IR PU

0-14 15-64 65 i wiĊcej

W 2007 roku na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich stosunkowo najbardziej korzystną strukturą wieku cechowaáa siĊ ludnoĞü Irlandii, gdzie co piąta osoba posiadaáa mniej niĪ 15 lat oraz zaledwie co ósma miaáa 65 lat i wiĊcej. Odmienną sytuacjĊ zaobserwowano w trzech paĔstwach Wspólnoty, tj. we Wáoszech, Portugalii oraz Buágarii. W wymienionych krajach co piąta osoba posiadaáa 65 lat i wiĊcej, a niespeána co 8 naleĪaáa do zbiorowoĞci tworzącej najmáodszą grupĊ wiekową.

Rysunek 15. Struktura wieku ludnoĞci wiejskiej na terenach w przewaĪającym stopniu wiejskich w Unii Europejskiej w 2007 roku (w proc.)

16,1 16,0 16,1

67,6 65,7 69,7

16,4 18,3 14,2

0%

20%

40%

60%

80%

100%

EU27 EU15 EU12

0-14 15-64 65 i wiĊcej

(27)

Powszechnie obserwowanym trendem jest proces starzenia siĊ spoáe- czeĔstw Wspólnoty, który dotyczy zarówno obszarów wiejskich, jak i miejskich.

W latach 2000-2007 na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich nastąpiáo zmniejszenie siĊ odsetka osób w najmáodszej grupie wiekowej (o 2,5 punkty procentowe), a wzrósá udziaá osób w pozostaáych grupach (o 1,1 p.p. wĞród osób 15-64 lat oraz o 1,4 p.p. wĞród osób w wieku 65 lat i wiĊcej).

NaleĪy wspomnieü, Īe zmniejszenie siĊ odsetka dzieci i máodzieĪy w stosunkowo wiĊkszym zakresie dotyczyáo krajów Europy ĝrodkowej i Wschodniej, a zwáaszcza Polski, Rumunii, Sáowenii, WĊgier oraz Buágarii. Przyrost odsetka osób w najstarszych grupach wiekowych byá z kolei wyrównany i zaznaczyá siĊ w caáej Wspólnocie, a zwáaszcza w Niemczech, Rumunii, Wáoszech, Austrii, na WĊgrzech i w Buágarii.

Wedáug danych Komisji Europejskiej nie odnotowano zasadniczych róĪ- nic w poziomie wyksztaácenia pomiĊdzy terenami wiejskimi a zurbanizowa- nymi. W 2008 roku 2/3 ludnoĞci Wspólnoty posiadaáo wyksztaácenie ponadpodstawowe. Relatywnie lepiej wyksztaácona byáa ludnoĞü nowych paĔstw czáon- kowskich.

Rysunek 16. Odsetek osób posiadających wyksztaácenie ponadpodstawowe w Unii Europejskiej w 2008 roku

72,3 66,7 78,8 70,9 66,6 84,5 71,5 69,8 87,1

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

PR IR PU

EU27 EU15 EU12

Dysproporcje pomiĊdzy wyksztaáceniem ludnoĞci w paĔstwach „starej”

a „nowej” Unii silniej uwidoczniáy siĊ na terenach zurbanizowanych niĪ na terenach typowo wiejskich. àączyü to naleĪy z dynamicznymi przemianami spo- áeczno-ekonomicznymi zachodzącymi w krajach Europy ĝrodkowo-Wschod- niej, gdzie trudna sytuacja na rynkach pracy wymusiáa dąĪenie do podnoszenia

(28)

poziomu kwalifikacji. Trzeba jednak braü pod uwagĊ, Īe aspiracje edukacyjne máodzieĪy zamieszkującej tereny wiejskie w nowych paĔstwach czáonkowskich są czĊsto wynikiem planów migracyjnych, a nie zapotrzebowania lokalnego rynku pracy.

SpoĞród paĔstw Unii Europejskiej na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich relatywnie najlepszym poziomem wyksztaácenia charakteryzowaáa siĊ ludnoĞü w Polsce (86% osób z wyksztaáceniem ponadpodstawowym), Niem- czech (84%) oraz Szwecji (84%). W 2008 roku stosunkowo najsáabiej wyksztaá- cona ludnoĞü na terenach wiejskich byáa w Portugalii, gdzie wyksztaáceniem ponadpodstawowym legitymowaáa siĊ zaledwie 27% ludnoĞci.

Dla rozwoju gospodarki, innowacyjnoĞci, jak równieĪ zwiĊkszenia moĪ- liwoĞci zarobkowych ludnoĞci istotne wydaje siĊ podnoszenie poziomu kwalifikacji przez osoby dorosáe. W odniesieniu do populacji UE w 2008 roku nie- speána 10% ludnoĞci wiejskiej z grupy wieku 25-64 lata uczestniczyáo w ksztaá- ceniu ustawicznym. W porównaniu do 2002 roku nastąpiáo zwiĊkszenie odsetka osób objĊtych tą formą nauczania o blisko 3 punkty procentowe. Byá to wynik aktywizacji nauczania wĞród ludnoĞci krajów Europy Zachodniej, gdyĪ w paĔ- stwach Europy ĝrodkowej i Wschodniej odnotowano niewielki spadek odsetka dorosáych osób pobierających naukĊ.

Interesującym wydaje siĊ fakt, Īe w przypadku paĔstw PiĊtnastki odsetek dorosáych osób objĊtych dziaáaniami na rzecz podniesienia kwalifikacji byá wiĊkszy na terenach wiejskich niĪ na obszarach zurbanizowanych. àączyü to naleĪy z funduszami UE oraz krajowymi Ğrodkami na rzecz stymulowania rozwoju wsi, jak równieĪ z zaawansowanym procesem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w paĔstwach Europy Zachodniej. Inna sytuacja przedsta- wiaáa siĊ w „nowych” paĔstwach Wspólnoty, gdzie nie tylko stosunkowo mniej dorosáych osób uczestniczyáo w podnoszeniu kwalifikacji, a jednoczeĞnie byáy to osoby gáównie z terenów w przewaĪającym stopniu miejskich.

W 2008 roku najwiĊcej ludnoĞci wiejskiej objĊtej ustawicznym nauczaniem byáo w Szwecji (33%) i Danii (28%), natomiast najmniej dorosáych osób podnosiáo swoje kwalifikacje w Rumunii (1%) oraz Grecji (2%).

Rolnictwo w Unii Europejskiej stanowi w dalszym ciągu istotne miejsce zatrudnienia dla duĪej czĊĞci spoáeczeĔstwa wiejskiego (patrz Rysunek 17). Po- lityka Unii Europejskiej przez wiele lat miaáa na celu ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie, co odzwierciedlają statystyki zatrudnienia w poszczególnych grupach paĔstw. W krajach z tzw. „nowej” Unii w sektorze pierwszym w 2006 roku zatrudniona byáa co czwarta osoba mieszkająca na terenach w przewaĪającym stopniu wiejskich. W paĔstwach dawnej PiĊtnastki w rolnictwie, leĞnictwie i rybactwie zatrudniona byáa jedynie co dziesiąta osoba.

(29)

Rysunek 17. Struktura zatrudnienia wedáug sektorów w Unii Europejskiej w 2006 roku^a

aRegiony w przewaĪającym stopniu wiejskie.

Sektor pierwszy: rolnictwo, áowiectwo, leĞnictwo i rybactwo.

Sektor drugi: górnictwo, przemysá, zaopatrzenie w energiĊ, paliwa oraz wodĊ, budownictwo.

Sektor trzeci: usáugi prywatne i publiczne.

SpoĞród krajów Wspólnoty w 2006 roku najwiĊkszym udziaáem osób zatrudnionych w sektorze pierwszym cechowaáy siĊ Rumunia (41%), Buágaria (30%) oraz Portugalia (30%), najmniejszym natomiast Szwecja (3%) i Dania (5%). W grupie krajów Europy ĝrodkowej i Wschodniej jedynie w trzech krajach, tj. Sáowacji, WĊgrzech oraz Czechach, zatrudnienie w rolnictwie byáo na stosunkowo niskim poziomie, a tym samym zbliĪonym do paĔstw Europy Za- chodniej. Z kolei Portugalia, Grecja oraz Hiszpania pod wzglĊdem zatrudnienia odpowiadaáy bardziej modelowi rozpowszechnionemu w Europie ĝrodkowo- -Wschodniej, niĪ w krajach zachodnich. àączyü to naleĪy ze specyfiką rolnictwa tych krajów, gdzie uprawy owoców cytrusowych czy warzyw charakteryzują siĊ duĪym zapotrzebowaniem na siáĊ roboczą.

Tempo zmian w wysokoĞci odsetka osób zatrudnionych w rolnictwie równieĪ byáo niejednorodne. W porównaniu do 2000 roku w paĔstwach UE-15, gdzie ludnoĞü wiejska relatywnie rzadko pracowaáa w rolnictwie, zmniejszenie siĊ udziaáu osób pracujących w sektorze pierwszym byáo relatywnie niewielkie (o niecaáe 2 punkty procentowe). Odmienną sytuacjĊ odnotowano w paĔstwach Europyĝrodkowej i Wschodniej, w których spadek udziaáu osób zatrudnionych w rolnictwie, leĞnictwie i rybactwie wyniósá znacznie wiĊcej, bo blisko 12 punktów procentowych.

W 2007 roku 8% ludnoĞci aktywnej zawodowo Wspólnoty zamieszkaáej na terenach w przewaĪającym stopniu wiejskich byáa bezrobotna. Stopa bezro-

16,0 9,6

26,0

28,3 27,1

30,0

55,7 63,3

44,0

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

EU27 EU15 EU12

Sektor pierwszy Sektor drugi Sektor trzeci

(30)

bocia w miastach byáa nieznacznie mniejsza niĪ na terenach wiejskich, co w wiĊkszym stopniu zaznaczyáo siĊ w grupie krajów UE12, niĪ w przypadku krajów dawnej PiĊtnastki.

W 2007 roku spoĞród krajów Unii Europejskiej, najniĪszą stopĊ bezrobocia na terenach wiejskich odnotowano w Wielkiej Brytanii, na Litwie oraz w Austrii (nieco ponad 3% aktywnych zawodowo). Z kolei najwiĊcej wiejskich bezrobotnych byáo w Sáowacji (stopa bezrobocia wyniosáa tam 15%), Belgii (11%) oraz w Buágarii (10%).

Rysunek 18. Stopa bezrobocia w Unii Europejskiej w 2007 roku

7,6 7,0 7,2 7,1 7,0 7,1

8,5 7,5

6,2

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

PR IR PU

EU27 EU15 EU12

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di- rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.

W ostatnich latach odnotowano spadek bezrobocia w paĔstwach UE, przy czym to zjawisko stosunkowo silniej zaznaczyáo siĊ na terenach wiejskich niĪ na obszarach podmiejskich i miejskich. àączyü to naleĪy z polityką Unii mającą na celu aktywizacjĊ ekonomiczną obszarów wiejskich, gáównie przez konstruowanie programów pomocowych, które wspierają lokalne dziaáania prowadzone na rzecz rozwoju pozarolniczych inicjatyw gospodarczych. Takie priorytety byáy od wielu lat praktykowane w krajach dawnej PiĊtnastki, wobec czego na ich terenie stopa bezrobocia i poziom zatrudnienia na obszarach w przewaĪającym stopniu wiejskich zasadniczo nie róĪniáy siĊ od sytuacji na terenach zurbanizowanych.

Istotnym elementem badaĔ demograficznych są przestrzenne przepáywy ludnoĞci. Kraje Unii Europejskiej rozpatrywane áącznie cechowaáy siĊ dodatnim saldem migracji, zarówno na terenach wiejskich, podmiejskich, jak i miejskich.

Dane dotyczące 2005 roku oraz lat poprzednich wskazują, Īe wystĊpo- waáy odmiennoĞci w przepáywach migracyjnych na terenach wiejskich w paĔ-

(31)

stwach dawnej PiĊtnastki oraz krajach przyjĊtych do UE począwszy od 2004 roku. W paĔstwach tzw. „Starej Unii” wskaĨnik obrazujący saldo migracji na obszarze regionów w przewaĪającym stopniu wiejskich byá nie tylko dodatni, ale równieĪ wyĪszy niĪ notowany w regionach poĞrednich i typowo miejskich.

Z kolei w paĔstwach Dwunastki na terenach typowo wiejskich odnotowano ubytek migracyjny, w regionach poĞrednich – niewielkie saldo dodatnie, a na obszarach zurbanizowanych – najwiĊkszy przyrost migracyjny.

Rysunek 19. Saldo migracji w Unii Europejskiej w 2005 roku (na 1000 ludnoĞci)

2,3

3,8 4,6

5,9 4,9 4,9

2,6 0,6

-1,3

-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7

PR IR PU

EU27 EU15 EU12

ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Rural Development in the European Union, Di- rectorate-General for Agriculture and Rural Development, European Union, 2009.

Przedstawione dane wiązaü naleĪy z róĪnicami w stopniu rozwoju spo- áeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich we wspomnianych dwóch grupach paĔstw UE. Wsie w Europie Zachodniej, objĊte od wielu lat polityką mającą na celu wyrównanie poziomu Īycia z obszarami miejskimi, są równie atrakcyjne jako miejsce zamieszkania, co tereny zurbanizowane. Nie bez znaczenia jest równieĪ fakt rozwiniĊtej infrastruktury komunikacyjnej w paĔstwach PiĊtnastki, co bezpoĞrednio przekáada siĊ na czas i komfort podróĪowania, a wiĊc stymuluje rozwój obszarów poáoĪonych czĊsto nawet w dalszej okolicy miast. Z drugiej strony wprowadzane restrykcje dotyczące wjazdu samochodów, opáaty za par- kowanie, dáugi czas postoju w korkach ulicznych, haáas i stres związany z po- dróĪą są czynnikami zachĊcającymi do rozwijania dziaáaĔ biznesowych w okolicy miejsca zamieszkania oraz korzystania z lokalnej infrastruktury usáugowo- -bytowej.