Prawne źródła wolności słowa w Polsce

Jacek Janusz Mrozek

Prawne źródła wolności słowa w

Polsce

Studia Prawnoustrojowe nr 22, 281-287

2013

Ja c e k Jan usz Mrozek

In sty tu t D ziennikarstw a i Kom unikacji Społecznej

Wydział H um anistyczny UWM

P r a w n e źró d ła w o ln o śc i sło w a w P o lsc e

Za pierw szą klasyczną obronę wolności słowa drukowanego należy uznać

słynny pam flet Areopagitica angielskiego poety Jo h n a M iltona, skierow any

przeciwko obowiązkowi uzyskiw ania uprzedniej zgody władz n a wszelkie

publikacje, czyli licencjonow ania druków 1. W 1695 r. p a rla m e n t Anglii

stw ierdził, iż system licencjonowania p rasy przynosi więcej szkód niż pożyt­

ku i w ystarczającym narzędziem będą praw a powszechnie obowiązujące, do­

tyczące zniesław ienia osobistego i podburzającego2.

W śród m yślicieli stających w obronie wolności słowa m ożna również wy­

m ienić Jo h n a Locke’a3, Alexisa de Tocqueville’a4 i Jo h n a S tu a rta M illa5. To

w łaśnie Mill zajął się isto tą wolności, podczas gdy inni filozofowie liberalni

interesow ali się raczej jej przejaw am i, czyli tym , co obywatel mógł bez ogra­

niczeń czynić i czego nie wolno m u było zabronić. Zdaniem M illa każdy

członek społeczeństw a odpowiedzialny je s t przed społeczeństwem za tę część

postępow ania, k tó ra dotyczy wyłącznie jego samego, każdy bowiem m a suw e­

re n n ą władzę n a d sobą, n a d swoim ciałem i um ysłem 6.

Powyższa zasada została uw zględniona w uchwalonym w 1776 r. doku­

m encie B ill o f R ights o f Wirginia State, k tóry stanow ił m .in.: „wolność p rze­

kazyw ania m yśli i opinii je s t praw em najcenniejszym każdego człowieka;

każdy obywatel może mówić, pisać, wydawać swobodnie z w yjątkiem naduży­

cia tej swobody w przypadkach określonych praw em ”. 26 sierp nia 1789 r.

1 Zob. J. M ilton, A reo p a g itica . M o w a d o P a r la m e n tu A n g ie lsk ie g o w obronie w olności

d r u k u , „Znak” 1993, nr 6, s. 4 8 -5 5 ; T. G oban-Klas, P re ku rso rzy lib e ra ln e j koncepcji p ra s y,

„Zeszyty P rasozn aw cze” 1990, nr 1, s. 45.

2 M. U rbańczyk, G ranice w olności słow a. Z e stu d ió w n a d k o n cep cja m i k la s y k ó w lib era ln ej

filo zo fii, „Czasopismo Praw no-H istoryczne” 2006, nr 1, s. 31.

3 Zob. J. Locke, L is t o tolerancji, W arszaw a 1963.

4 Zob. A. de Tocqueville, O d e m o kra cji w A m eryce, t. I i II, W arszawa 1996. 5 Zob. J. S. M ill, U ty lita ry zm . O w olności, W arszawa 2005.

6 K. Pyclik, L ib e r a ln a k o n ce p cja p r a w a p o d m io to w eg o w olności s u m ie n ia i w y zn a n ia .

282

powtórzyła te sform ułow ania fran cuska D eklaracja P raw Człowieka i Oby­

w atela, wywodząc m .in. wolność słowa z praw a natury. Z kolei 5 stycznia

1791 r. polski Sejm C zteroletni uchw alił P raw a K ardynalne Niewzruszone,

których art. XI stanowił: „głos wolny każdem u obywatelowi, naw et nie na

zjazdach publicznych tudzież m yśli lub zdania swego, czy to pism em czy

drukiem wydane, a to z podpisem im ienia swego, w aruje się, bez potrzeby

zezwolenia aprobacji, słowem: bez żadnej pod jakim kolw iek nazw iskiem ”

.

Ponadto zliberalizowano wówczas cenzurę świecką, jednocześnie respektując

praw o do cenzurow ania pism teologicznych Kościoła katolickiego. Zniesiono

też przyw ileje wydawnicze, dotyczące zarówno z a k ła d a n ia d ru k a rń , ja k

i w ydaw ania określonych dzieł, w tym monopole prasow e, powszechną ochro­

n ą p raw n ą objęto n ato m ia st dzieła piśm iennicze jako przedm iot własności

autorskiej i wydawniczej, co stanow iło nowość

.

W Rzeczypospolitej szlacheckiej wolność słowa obejmowała dwa aspekty

życia publicznego: pierwszym była ochrona in te resu ogólnego, czyli państw a,

jego instytucji i religii panującej; drugim ochrona dobrego im ienia, czyli osób

prywatnych. W zależności więc od tego, czyje dobro zostało naruszone i w jak i

sposób, ścigano je z u rzęd u jako przestępstw o publiczne bądź też, n a po dsta­

wie oskarżenia pryw atnego, jako przestępstw a pryw atne. Ponadto niektóre

z tych przestępstw traktow ano jako krym inalne, tj. zagrożone k aram i u z n a ­

w anym i za surowsze (śmierć, obcięcie członków, chłosta, infam ia, czyli u tra ta

czci powodująca śm ierć cywilną) oraz półkrym inalne, skutkujące k a ra m i pie­

niężnym i i niehańbiącym i k a ra m i pozbaw ienia wolności w postaci zam knię­

cia w wieży

.

Po raz pierw szy przepisy p raw ne dotyczące ochrony wolności słowa

w Polsce porozbiorowej zostały określone w dekrecie N aczelnika P ań stw a

z dnia 7 lutego 1919 r. w przedmiocie tymczasowych przepisów prasowych

.

Obowiązywał on na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego

, zaś n a pozostałych

terenach funkcjonowały ustaw y prasowe państw zaborczych

, a mianowicie:

w byłym zaborze au striack im - u staw a prasow a z dnia 17 grud nia 1862 r.

,

7 Cyt. za W. Pisarek, Wolność słow a a w olność p ra sy, „Zeszyty Prasoznaw cze” 2002, nr 1-2, s. 9.

8 J. Szczepaniec, S e jm W ielki wobec za g a d n ie ń c en zu ry i w olności sło w a , „Acta U n iversi- ta tis W ratislaviensis. Prace L iterack ie” 1991, nr 31, s. 183; Zob. J. Tazbir, S ta ro p o lsk ie gra n ice

sw obody sło w a i c zy n u , „Odra” 1992, nr 12, s. 2 4 -2 9 .

9 Z. N aw orski, W olność sło w a w R zeczp o sp o litej szla ch eckiej i j e j p r a w n e o graniczenia, „Gdańskie S tu dia P raw nicze” 2006, nr 15, s. 451.

10 D ekret N aczeln ika P ań stw a z dn ia 2 lutego 1919 r. w przedm iocie tym czasow ych prze­ pisów prasow ych (Dz.Pr.P.P. nr 14, poz. 186).

11 Zob. A. M arczew ski, P ra w o d a w stw o p ra so w e w Polsce odrodzonej, „Gazeta A d m in istra­ cji i Policji P aństw ow ej” 1923, nr 42, s. 4.

12 Zob. J. Now otny, P ra w o p ra so w e, „Przegląd P raw a i A d m in istracji” 1918, nr 1 -2 , s. 186-213; nr 5 -7 , s. 3 4 8 -3 6 9 .

13 Zob. J. R osenblatt, R e fo rm a p r a w a prasow ego, „Czasopismo P raw nicze i Ekonom iczne” 1900, nr 1/2, s. 7 2 -1 0 4 .

w byłym zaborze pruskim - u staw a prasow a z dnia 7 m aja 1874 r.14 Dopiero

10 m aja 1927 r. P rezydent Rzeczypospolitej Polskiej wydał rozporządzenie

0 praw ie prasow em 15. Rozporządzenie to stało się przedm iotem obrad sejm u

1 zostało uchylone, dlatego też rząd nie ogłosił tej uchw ały w „Dzienniku

U staw ”. Jed n ak że przepisy te obowiązywały bezpraw nie do lutego 1930 r.,

kiedy rząd K. B a rtla zdecydował się n a ogłoszenie uchylenia tego rozporzą­

dzenia16, co spowodowało przywrócenie mocy tymczasowych oraz zaborczych

przepisów prasow ych17. Wreszcie 21 listopada 1938 r. P rezydent Rzeczypo­

spolitej Polskiej wydał rozporządzenie z mocą ustaw y - Prawo prasow e18.

Po II wojnie światowej zaczęto zastanaw iać się nad całym ustaw odaw ­

stw em przedw ojennym w kontekście zm ian ustrojowych i społecznych19. Co

p raw da praw o prasow e z 1938 r. nie zostało uchylone żadnym ak tem p raw ­

nym, ale nie uznaw ano w tedy K onstytucji kwietniowej20, tra k tu ją c j ą jako

bezpraw ną. Wyłoniło się wówczas zagadnienie obowiązywania tego praw a21.

K w estią tą zajęli się J. Litw in22, Z. Papierkow ski23, B. M ichalski24 i K. S tę ­

14 T. Kur, Teoria i p r a k ty k a u s ta w o w olności p r a s y w Polsce, „Zeszyty N aukow e U n iw ersy­ te tu W arszaw skiego. P rasozn aw stw o” 1956, nr 2, s. 262; M. S zulczew ski, U sta w o d a w stw o

p ra so w e, „Zeszyty N aukow e U n iw ersy tetu W arszaw skiego. P rasozn aw stw o” 1956, nr 2, s. 252.

15 Rozporządzenie P rezyden ta Rzeczypospolitej Polskiej z dn ia 10 m aja 1927 r. o prawie prasow em (D z.U . nr 45, poz. 398 z późn. zm.). Zob. też rozporządzenie M in istra Spraw iedliw ości z dnia 28 m aja 1927 r. w spraw ie w yk onan ia rozporządzenia P rezyd en ta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 m aja 1927 r. o praw ie prasow em (D z.U . nr 49, poz. 442); H. Lieberm an,

P erypetie d e k r e tu p rasow ego, „Palestra” 1928, nr 1, s. 1-2; A. Lutw ak, R ys y c h a ra k te ru tzw. d e kr etó w p r a s o w y c h z d n ia 10 m a ja 1 9 2 7 ro k u , „Głos P raw a” 1927, nr 5 - 6 , s. 1 8 5 -1 8 6 ;

A. M arczew ski, P o lskie p ra w o p rasow e. S ta n d o tych cza so w y i n o w a u sta w a , „Gazeta A dm ini­ stracji i Policja P aństw ow ej” 1927, nr 5, s. 4 0 7 -4 0 8 ; W. Wolter, K ilk a u w a g o p ra w ie p ra s o w ym , „Gazeta A dm inistracji i Policji P aństw ow ej” 1928, nr 7, s. 1 4 -1 5 .

16 Zarządzenie P rezyd en ta Rzeczypospolitej Polskiej z dn ia 28 lutego 1930 r. w spraw ie ogłoszen ia uchw ały Sejm u uchylającej rozporządzenie P rezyd en ta R zeczypospolitej Polskiej z dnia 10 m aja 1927 r. (D z.U . nr 13, poz. 92). Zob. T. Molkner, U chylenie d e k r e tu prasow ego, „Głos Adw okatów ” 1930, nr V -V I, s. 1 9 4-200; W. C zapiński, P ra w o p ra so w e, „Gazeta A dm ini­ stracji i Policji P aństw ow ej” 1930, nr 17, s. 8 -9 .

17 F. Ryszka (red.), H isto ria p a ń s tw a i p r a w a P o lski 1918-1939. C zęść I - P ra w o p ra so w e, W arszawa 1962, s. 2 5 3 -2 5 4 .

18 D ekret P rezyd en ta Rzeczypospolitej Polskiej z m ocą u sta w y z dn ia 21 listopad a 1938 r. - Prawo prasow e (D z.U . nr 89, poz. 608).

19 Por. S. Rozm aryn, P o lskie p ra w o p a ń s tw o w e , W arszawa 1949, s. 149 i n.; Z. Fenichel,

N ie u c h ylo n e, a je d n a k n ie o b o w ią zu ją ce u s ta w y , „P aństw o i P raw o” 1947, nr 1, s. 54;

A. Bachrach, J. M arowski, Z z a g a d n ie ń p ra w o r zą d n o ś ci, „Nowe Praw o” 1955, nr 5, s. 8.

20 Zob. J. C zerw iński, W olność p r a s y w św ie tle n o w e j k o n sty tu c ji, GSW 1935, nr 2 5 -2 6 , s. 3 6 8 -3 6 9 .

21 K. Stępińska, C zy now e p ra w o p ra so w e j e s t p o trzeb n e? , „Prasa P olska” 1959, nr 10, s. 4 i n.; M. Szulczew ski, P ra w o p ra so w e sta re czy p rzesta rza łe? , „Prawo i Zycie” 1965, nr 23, s. 2; Cz. P rzym usiń ski, Jeszcze o „ sp ro sto w a n iu ”, „Prawo i Zycie” 1960, nr 2, s. 4.

22 J. L itw in, W sp ra w ie m ocy o b o w ią zu ją ce j n iek tó ryc h u s ta w p rz ed w o je n n y c h , „Palestra” 1957, nr 3, s. 25.

23 Z. Papierkow ski, C zy p ra w o p ra so w e o b o w iązuje?, „Palestra” 1957, nr 3, s. 4 -5 .

24 B. M ichalski, O b o w ią zyw a n ie d e k r e tu pra so w eg o z 1938 ro k u - p ro b le m k o n tr o w e r sy jn y , „Państwo i Praw o” 1966, nr 4 -5 , s. 7 0 2 -7 0 3 .

284

p iń sk a

. Ówczesne orzeczenia sądów potw ierdzały obowiązywanie przedw o­

jen n y ch przepisów prasow ych

, za w yjątkiem przepisów karn ych dek retu

prasowego, które straciły sw ą moc w raz z wejściem w życie w 1970 r. przepi­

sów w prowadzających kodeks k a rn y

. W szelkie próby kodyfikacji praw a

prasowego podejm owane w tym czasie okazały się nieudane

.

W okresie PRL m edia poddano bardzo silnej kontroli państw ow ej

i p artyjnej

, a większość dzienników i czasopism była w ydaw ana przez RSW

„P rasa - K siążka - Ruch”, której głównym udziałowcem była Polska Zjedno­

czona P a rtia Robotnicza

. W konsekwencji stanow iska sek retarzy redakcji

obsadzano ludźm i z nom en k latu ry

. Podobna sytuacja panow ała w radiofo­

nii i telewizji

.

Dopiero w raz z pow staniem NSZZ „Solidarność”

rozpoczęto dyskusję

0 cenzurze i zainspirow ano inicjatyw y legislacyjne w zakresie funkcjonowa­

n ia p rasy

. Je d n a k jedynym uchw alonym w tedy aktem norm atyw nym była

u sta w a o kontroli prasy, publikacji i widowisk

. Potem opozycja zm uszona

25 K. Stępińska, P o szu k a jm y w ła śc iw y ch ro z w ią z a ń , „Prasa P olska” 1960, nr 1, s. 5 -6 . 26 Zob. J. B afia, K. Kąkol, K. K oźniew ski, J. Saw icki, K. Stępińska, I. Tarłowska, P raw o

d o sp ro sto w a n ia a obo w ią zek p r a s y (d y sku sja ), „Prawo i Zycie” 1959, nr 21, s. 3.

27 Art. V § 1 u sta w y z dnia 19 k w ie tn ia 1969 r. - P rzep isy w prow adzające kodeks karny (D z.U . nr 13, poz. 95 z późn. zm.). Zob. B. K unicka-M ichalska, P ro b lem y p r a s y w p rojekcie

k o d e k su ka rnego 1968 ro k u , „Prasa P olsk a” 1968, nr 11, s. 12-15; B. K unicka-M ichalska, P rze ­ stę p stw a p ra so w e w n o w y m ko d eksie k a r n y m , „Zeszyty P rasozn aw cze” 1969, s. 5 -1 9 .

28 Zob. B. M ichalski, P o d sta w o w e p ro b le m y k o d yfika c ji p r a w a prasow ego, „Prasa P olsk a” 1968, nr 10, s. 8 -1 2 ; Z p ra c n a d p ro je k te m u sta w y p ra s o w e j „O p r a w a c h i o b o w ią zk a ch p r a s y ", „Kwartalnik Prasoznaw czy” 1958, nr 3, s. 9 9 -1 0 2 .

29 K ontrolę cen zu ralną w ykonyw ał G łów ny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i W idowisk - zob. D ekret z dnia 5 lipca 1946 r. o utw orzen iu Głównego U rzędu Kontroli Prasy, Publikacji 1 W idowisk (D z.U . nr 34, poz. 210 z późn. zm.).

30 Zob. szerzej B. Fijałkow ska, P a r tia wobec relig ii i K ościoła w P R L , t. I, O lsztyn 1999; eadem , P a r tia wobec religii i K ościoła w P R L , t. II, cz. 1-2, O lsztyn 2 0 0 0 -2 0 0 1 .

31 B. M ichalski, O d p o w ie d zia ln o ść c y w iln a d zie n n ik a rz a , M a ter ia ły O B P (do u ż y tk u w e­

w nętrznego), Kraków 1969, s. 6; I. Dobosz, P rocesy p ra so w e w Polsce w la ta c h 1 9 6 0 -1 9 7 5 ,

Kraków 1979, s. 47 i n. (recenzja: M. P łachta, „Nowe Praw o” 1980, nr 7 -8 , s. 19 6 -2 0 1 ).

32 A. Karpowicz, P ra w o p ra so w e - c h a ra k te ry sty k a g łó w n yc h za ło żeń , „Monitor Praw niczy” 1995, nr 8, s. 230.

33 I. Dobosz, R o zw ó j u sta w o d a w s tw a pra so w eg o w Polsce w la ta c h 1 9 8 1 -1 9 9 3 . P ersp e kty ­

w y legislacyjne, „Zeszyty P rasoznaw cze” 1994, nr 1 -2 , s. 83; S. P iątek, P ro b lem y u sta w o w e j reg u la cji r a d io fo n ii i te le w iz ji, „Państwo i Praw o” 1990, nr 1, s. 1 0 2 -1 0 3 .

34 Zob. B. G arlicki, C h a r a k te r p r a w n y P o ro zu m ie ń G d a ń s k ic h , „Państw o i P raw o” 1981, nr 1, s. 3 -1 3 .

35 J. B arta, I. Dobosz, S p o łec zn y p ro je k t p r a w a pra so w eg o p r z y g o to w a n y p r z e z S p o łec zn ą

R a d ę L e g isla cy jn ą , „Kwartalnik P raw a P ryw atnego” 1993, nr 3, s. 3 5 7 -3 5 8 ; I. Dobosz, P ra w n e u reg u lo w a n ie d z ia ła ln o ś c i śro d kó w p r z e k a z u w Polsce a p o trze b a n o w e j k o d yfika c ji k o d yfika c ji p r a w a p ra so w eg o , „Zeszyty N au kow e U n iw ersy tetu J agielloń sk iego. P raca z W ynalazczości

i O chrony W łasności In telek tu aln ej” 1980, nr 23, s. 121-133; P. Dubiel, P race n a d u s ta w ą

p ra s o w ą , „Zeszyty P rasozn aw cze” 1981, nr 3, s. 157.

36 U sta w a z dnia 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i w idow isk (D z.U . nr 20, poz. 99 z późn. zm.). Zob. też uchw ała R ady P ań stw a z dn ia 17 w rześn ia 1981 r. w spraw ie siedzib i terytorialnego zasięgu działania okręgowych urzędów kontroli publikacji i widowisk (Dz.U. nr 24, poz. 125); uchw ała Rady Państw a z dnia 17 w rześnia 1981 r. w sprawie regulam inu sprawowania

była działać w podziem iu, zaś w ładze państw ow e powoli, choć kon sekw en t­

nie prow adziły prace legislacyjne

. W okresie s ta n u wojennego i tu ż po

nim uchw alone zostały ustaw y: o ochronie tajem nicy państw ow ej i służbo­

wej (14 g ru d n ia 1982)

, o Polskiej Agencji Prasow ej (28 lipca 1983)

, Prawo

prasow e (26 stycznia 1984)

oraz cały szereg rozporządzeń wykonawczych

.

Prawo prasow e uwzględniało niektóre propozycje konkurencyjnych projek­

tów u staw (obywatelskich)

, które przedstaw ili B. M ichalski oraz społeczna

kom isja działająca w Krakowie

.

Z kolei u staw a z dnia 15 listopada 1984 r. o łączności

przyznaw ała

p ań stw u monopol w zakresie radiofonii i telewizji, a także kolportażu prasy.

Dziedzinę zw iązaną z filmem uregulow ała u sta w a z dnia 16 lipca 1987 r.

0 kinem atografii

. Taki s ta n rzeczy trw ał do 1989 r., do wyborów czerwco­

wych, kiedy to działacze opozycji w ygrali wybory do S en atu RP (99 miejsc na

100) oraz uzyskali znaczącą liczbę m andatów w Sejmie. Od tego m om entu

rozpoczęto rozbijać monopol p ań stw a w zakresie prasy. Zlikwidowano cenzu­

rę prew encyjną

, a po uchw aleniu ustaw y z dnia 22 m arca 1990 r. o likw ida­

kacji i w id o w isk oraz p ra w o p rasow e s ta n u wojennego, „Prasa Techniczna” 1981, nr 6, s. 12-14.

37 Por. I. Dobosz, P o lskie p ra w o p ra so w e, [w:] G.G. Kopper, I. R utkiew icz, K. Schliep (red.), M e d ia i d zie n n ik a r s tw o w Polsce 1 9 8 9 -1 9 9 5 , Kraków 1996, s. 175.

38 U sta w a z dnia 14 grudnia 1982 r. o ochronie tajem nicy państw ow ej i służbowej (Dz.U . nr 40, poz. 271 z późn. zm.).

39 U sta w a z dnia 28 lipca 1983 r. o Polskiej Agencji Prasowej (D z.U . nr 44, poz. 202). Zob. też rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 5 w rześn ia 1983 r. w spraw ie praw i obowiązków oraz zasad w yn agrad zan ia pracowników Polskiej A gencji Prasowej (D z.U . nr 56, poz. 250 z późn. zm.).

40 U sta w a z dn ia 26 styczn ia 1984 r. - Prawo prasow e (D z.U . nr 5, poz. 24 z późn. zm.). Istn ia ł też w tym czasie konkurencyjny projekt u sta w y o praw ie prasow ym B. M ichalskiego (m aszynopis p ow ielany n a praw ach rękopisu - In sty tu t D zien n ik arstw a U n iw ersy tetu War­ szaw skiego, W arszawa 1982); zob. też idem , K o d eks d la p r a s y , „Gazeta Praw nicza 1984 nr 6, s. 1, 4; idem , O ko d yfika cji p r a w a p rasow ego - k ilk a refleksji, „Prawo i Zycie” 1980, nr 45, s. 3-5; idem, P raw o p rasow e w praktyce. C zekając n a kropkę n a d „i”, „Rzeczpospolita” 1985, nr 23, s. 6.

41 Np. rozporządzenie P rezesa R ady M inistrów z dn ia 1 lipca 1984 r. w spraw ie zakresu działan ia oraz trybu pow oływ ania i d ziałan ia R ady Prasowej (D z.U . nr 40, poz. 214); rozporzą­ dzenie R ady M inistrów z dnia 9 lipca 1984 r. w spraw ie trybu u d ostęp n ian ia prasie informacji oraz organizacji i zad ań rzeczników prasow ych w urzędach organów adm inistracji publicznej (Dz.U . nr 40, poz. 209); rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 9 lipca 1984 r. w spraw ie rozgłośni oraz tele- i radiowęzłów zakładowych (Dz.U. nr 40, poz. 210); rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 20 sierp nia 1984 r. w spraw ie szczegółow ych zasad ud zielan ia zezw oleń, rejestracji 1 kontroli przedsiębiorstw oraz zakładów i urządzeń poligraficznych (Dz.U . nr 40, poz. 213).

42 Zob. J. Barecki, N a d p ro je k tem p r a w a p ra so w eg o , „Prasa P olsk a” 1983, nr 2, s. 2 4 -2 6 . 43 B. M ichalski, Prace K o d yfika cyjn e 1918-1981. P raw o p rasow e, „Prasa Polska” 1983, nr 2, s. 24.

44 U sta w a z dn ia 15 listopada 1984 r. o łączności (D z.U . nr 54, poz. 275 z późn. zm.). 45 U sta w a z dn ia 16 lipca 1987 r. o kin em atografii (D z.U . nr 22, poz. 127 z późn. zm.). 46 U sta w a z dnia 11 k w ietn ia 1990 r. o uchyleniu u sta w y o kontroli publikacji i widow isk, zn iesien iu organów tej kontroli oraz o zm ianie u sta w y - Prawo prasow e (D z.U . nr 29, poz. 173).

286

cji RSW „P rasa - K siążka - Ruch”47 przekazano szereg tytułów wydawcom

reprezentującym rozm aite opcje polityczne. Nowa u staw a z dnia 23 listopada

1990 r. o łączności48 zniosła monopol p aństw a w dziedzinie radiofonii i tele ­

wizji. Nieco wcześniej, bo w 1988 r., zniesiono wyłączność p ań stw a w zak re­

sie kolportażu49, n ato m iast nowe praw o celne z dnia 28 g ru d n ia 1989 r.50

doprowadziło do uchylenia przepisów zabraniającym wwozu do Polski niew y­

godnych dla władz książek i czasopism . U regulow ana została wreszcie możli­

wość tw orzenia pryw atnych stacji radiowych i telewizyjnych51. P rzeprow a­

dzenie ta k w ażnych przeobrażeń nie oznacza bynajm niej, iż przebudowano

ju ż do końca praw ne ram y działalności mediów52.

Prawo prasow e, które z tru d em n ad ąża za przeobrażeniam i w technice

p rzekazyw ania informacji, powoduje niem ałe trudności nie tylko dla osób

pracujących w szeroko pojętych środkach masowej kom unikacji, lecz także

dla zajm ujących się tą sferą praw ników 53. Dlatego panuje powszechna zgoda

co do konieczności zm iany ustaw y prasow ej. W śród przygotowanych dotych­

czas projektów m ożna wymienić: Praw o prasow e - ustaw ę o wolności prasy

au to rstw a U nii Wolności54, Prawo prasow e au to rstw a Polskiego Stronnictw a

Ludowego55, projekt ustaw y o zm ianie ustaw y - Prawo prasow e au to rstw a

P raw a i Sprawiedliwości56, społeczny projekt praw a prasowego przygotow a­

ny przez Społeczną Radę Legislacyjną57. W szystkie te próby skończyły się

jed n a k niepowodzeniem.

Trudno zrozum ieć opór ustaw odaw cy przed zm ianą obecnie obowiązują­

cego praw a prasowego kształtow anego w okresie sta n u wojennego. Jeszcze

trud niej zrozum ieć tych dziennikarzy, którzy uw ażają, że jakakolw iek zm ia­

47 U sta w a z dn ia 22 m arca 1990 r. o likw idacji Robotniczej Sp ółdzieln i Wydawniczej „Prasa - K siążka - R uch” (D z.U . nr 21, poz. 125 z późn. zm.).

48 U staw a z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności (tekst jedn. Dz.U. z 1995 r., nr 117, poz. 564 z późn. zm.).

49 U sta w a z dn ia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (D z.U . nr 41, poz. 324 z późn. zm.).

50 U staw a z dnia 28 grudnia 1989 r. - Prawo celne (tekst jedn. Dz.U. z 1994 r., nr 71, poz. 312 z późn. zm.).

51 U sta w a z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telew izji (tek st jedn. D z.U . z 2004 r., nr 253, poz. 2531 z późn. zm.).

52 Zob. też J. Sobczak, P ra w o p ra so w e w sy ste m ie p o lity c z n o -p ra w n y m R zeczyp o sp o litej

(sta n obecny i p o trze b y z m ia n ), [w:] J. A dam ow ski (red.), M e d ia i d zie n n ik a r s tw o n a p rzeło m ie w iekó w , W arszawa 1998, s. 7 0 -7 7 .

53 J. Sobczak, P ra w o śro d kó w m a so w ej in fo rm a cji, Toruń 1999, s. 21.

54 Projekt u sta w y Praw o prasow e - u sta w a o w olności prasy autorstw a U n ii W olności - II kadencja Sejm u RP (druk nr 905).

55 Projekt ustaw y - Prawo prasowe autorstw a Polskiego Stronnictw a Ludowego - III k a ­ dencja Sejm u RP (druk nr 443).

56 Projekt u sta w y o zm ianie u sta w y - Prawo prasow e au torstw a P raw a i Spraw iedliw ości - VI kadencja Sejm u RP (druk nr 845).

57 Społeczny projekt praw a prasow ego przygotow any przez Społeczną Radę Legislacyjną, „Kwartalnik Praw a P ryw atnego” 1993, nr 3, s. 3 5 7 -3 7 3 .

n a tego praw a może posłużyć ustaw odaw cy do ograniczenia wolności prasy.

Taki s ta n rzeczy dziwi tym bardziej, że nikom u z wyżej wym ienionych nie

przeszkadza określenie w tej ustaw ie naszego p ań stw a jako Polska Rzeczy­

pospolita Ludowa.

S u m m ary

L eg a l o rig in s o f freedom o f speech in P o la n d

Key words: h u m an rights, citizen righ ts, freedom of speech, press law.

This article an a u th o r undertook a possibility to bring closer the history

of th e developm ent of th e concept of freedom of speech, s ta rtin g from its

classical defence in th e fam ous p am p hlet Areopagitica J. M ilton, th ro u g h the

works of J. Locke, A. de Tocqueville an d J.S. Mill, and ending w ith th e basic

acts (constitutional), an d o th er norm ativ e acts in force in I an d II Republic

of Poland (Rzeczpospolita), People’s Republic of P oland a n d th e su b seq uent

III Republic of Poland (Rzeczpospolita).

This article provides in sig ht into the way of evalu ating the protection of

freedom of speech in the world and in Poland and enables to u n d e rsta n d the

essence and m eaning of th e protection of th a t freedom.