3
NOW E PAŃSTWA CZŁO N KO W SKIE UNII EUROPEJSKIEJ
(An d r z e j No w o s a d )
Wśród nowych członków Unii Europejskiej dominują kraje pokomunistyczne, głównie z Europy Środkowej (Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Węgry) i Bałkanów (Bułgaria, Chorwacja, Rumunia, Słowenia). Do nowej UE na
leżą też dwa kraje wyspiarskie na Morzu Śródziemnym - Cypr i Malta. Trzy kraje nadbałtyckie: Estonia, Litwa i Łotwa, wyodrębniły się z byłego ZSRR, a Słowe
nia i Chorwacja - z Jugosławii. Ze wszystkich państw UE13 po 1991 r. tylko Malta i Cypr nie transformują z systemu komunistycznego i należą do skonsolidowanych demokracji, z systemem gospodarczym opartym na wolnym rynku. W przypadku Cypru mowa tu jednak o południowej części wyspy, bowiem zaznaczyć należy, że choć cały Cypr jest częścią Unii Europejskiej od 1 maja 2004 r., to jednak prawo wspólnoty obowiązuje tylko w greckiej - południowej części wyspy, kontrolowa
nej przez rząd Republiki Cypryjskiej. W części północnej - Tureckiej Republice Cypru Północnego, uznawanej jedynie przez Turcję - zawieszono stosowanie prawa UE. Niemniej jednak wszyscy mieszkańcy Cypru (południowego i północ
nego) są obywatelami Unii. Turcy cypryjscy zamieszkali w Tureckiej Republice Cypru Północnego z praw bycia obywatelami UE nie korzystają.
1 Wolności polityczne I Wolność gospodarcza
W y k re s 3.1. Wolności polityczne i gospodarcze państw grupy UE13 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Freedom House i Banku Światowego
T a b e la 3.1. Rozwój demokracji w państwach pokomunistycznych W artość Indeksu Państwo (indeks) Typ reżimu politycznego
1-1,99 Słowenia (1,89)
Estonia (1,96)
Demokracja skonsolidowana
2-2,99 Łotwa (2,07)
Czechy (2,14) Polska (2,18) Litwa (2,32) Słowacja (2,57) Węgry (2,89)
Demokracja skonsolidowana niepełna
3 -3,99 Bułgaria (3,18)
Rumunia (3,5) Chorwacja (3,61) Serbia (3,64) C zarnogóra (3,82) Macedonia (3,93)
Demokracja nieskonsolidowana
4 -4,99 Albania (4,25)
Bośnia (4,39) Gruzja (4,75) Mołdawia (4,82) Ukraina (4,86)
Reżim hybrydowy
5-5,99 Armenia (5,36) Autorytaryzm nieskonsolidowany
6-6,99 Rosja (6,21)
Azerbejdżan (6,64) Białoruś (6,71)
Autorytaryzm skonsolidowany
Źródło: opracowanie własne na bazie danych Freedom House i Banku Światowego
Щ
BułgariaRepublika Bułgarii (Република България) powstała w 1991 r., po upadku reżi
mu komunistycznego. Bułgaria jest członkiem Unii Europejskiej od 2007 r. Nie należy ani do strefy Schengen, ani do strefy euro.
Pierwsze samodzielne państwo bułgarskie powstało w 681 r. W 1018 r. zo
stało podbite przez cesarstwo bizantyńskie. Drugie Carstwo Bułgarskie istniało dwa wieki (1186-1396), po czym na 500 lat popadło w niewolę Turków osmań
skich. W 1878 r., na mocy postanowień kongresu berlińskiego, Bułgarzy uzy
skali autonomię. Częściowo uniezależnili się od Wysokiej Porty i przyjęli nazwę Księstwa Bułgarskiego (Българско княжество, 1879-1908). W tym samym czasie pod zarząd komisaryczny został przejęty region Rumelii Wschodniej, która dziś z Księstwem Bułgarii tworzy jedność terytorialną jako Republika Bułgarii.
Pierwsza w historii państwa konstytucja (wzorowana na konstytucji Belgii) po
wstała w Księstwie Bułgarskim (1879 r.) i jest znana jako Konstytucja Tarnovska (Търновска конституция), od nazwy pierwszej stolicy kraju Veliko Tarnovo (Велико Търново), miejsca jej podpisania. Bardzo liberalna jak na tamte czasy
3. N O W E P A Ń S T W A C Z Ł O N K O W S K IE U N II EURO PEJSKIEJ 73
Konstytucja Tamovska kilka lat po jej przyjęciu stanowiła martwą literę prawa.
Ograniczenia wolnościowe w konstytucji wprowadzały kolejno: prorosyjska dyk
tatura Stefana Stambolova (Стефан Стамболов, 1887-1894), chłopska (poma
rańczowa) dyktatura Aleksandra Stamboliyskiego (Александър Стамболийски, 1919-1923), prawicowa dyktatura Aleksandra Tsankova (Александър Цанков, 1923-1926), wreszcie dyktatura faszystowskich generałów (1934-1936) i mo- narcho-faszyzm Borysa III (Борис III, 1936-1944), który suspendował całko
wicie konstytucję i zakazał działalności partii politycznych. W czasie II wojny światowej Bułgaria stanęła po stronie państw osi. Zajęcie w 1944 r. kraju przez Armię Czerwoną spowodowało obalenie monarchii i ustanowienie w 1946 r.
Bułgarskiej Republiki Ludowej (Народна република България, 1944-1990), która przyjęła w 1947 r. konstytucję wzorowaną na tej z ZSRR z systemem jed
nopartyjnym - Bułgarskiej Partii Komunistycznej (Българска комунистическа партия). Dominowała w niej laudacja komunizmu, partii i jej wodza. Pierwszy okres władzy komunistów, pod kierownictwem Georgiego Dimitrova (Георги Димитров, 1882-1949), charakteryzował się polityką rewanżyzmu w stosun
ku do działaczy faszystowskich i wrogów ZSRR (1946-1949), drugi - Välka Chervenkova (Вълко Червенков, 1950-1958) - stalinizacją kraju (1950-1954), a okres trzeci - Todora Zhivkova (Тодор Живков, 1958-1989) - całkowitą podległością wobec ZSRR i dążeniem do włączenia Bułgarii do Związku Ra
dzieckiego jako jednej z jego republik. W okresie demokratycznym, liczonym od 1991 r., Bułgaria transformowała się bardzo powoli, a ster władzy trzymany był przez dzieci, wnuki i ochroniarzy jej dawnych komunistycznych działaczy.
Konstytucja Bułgarii została uchwalona w 1991 r., bez szerszej debaty publicznej, z dominującą rolą komunistów w Konstytuancie (Ka r p, Gr z y b o w s k i2002: 15).
W świetle przyjętej w 1991 r. i znowelizowanej w 2007 r. konstytucji Bułgaria jest republiką parlamentarną, w której cała władza państwowa pochodzi od Narodu i żadna część narodu, partia polityczna lub inna organizacja, instytucja państwowa lub pojedyncza osoba nie mogą sobie zawłaszczać realizowania suwerenności Narodu (art. 1, pkt 1-3). Bułgaria to państwo unitarne i nie dopuszcza się w nim autonomicznych jednostek terytorialnych (art. 2). Jest państwem prawa. Głową państwa jest Prezydent (Президент) wybierany w sposób bezpośredni (art. 93) i wspomagany przez Wiceprezydenta, wybieranego z tej samej listy i w tym samym czasie na 5 lat (art. 93-94). Ich kompetencje są mocno zawężone. Ciało ustawodawcze to jednoizbowy Parlament - Zgromadzenie Narodowe (Народно събрание), które składa się z 240 przedstawicieli Narodu, wybieranych w sposób bezpośredni na okres 4 lat (art. 64). Parlament sprawuje kontrolę nad Rządem (art.
62), czyli Radą Ministrów (Министерски съвет). Rada Ministrów (rząd) odpo
wiada za politykę wewnętrzną i zagraniczną kraju, zapewnia ład społeczny i bez
pieczeństwo narodowe oraz realizuje ogólne zwierzchnictwo administracji i sił zbrojnych (art. 105); organizuje gospodarkę majątkiem państwowym; zatwierdza i wypowiada umowy międzynarodowe (art. 106). Terytorium Republiki Bułgarii dzieli się na gminy (общини) i obwody (области). Gmina stanowi podstawową
jednostkę administracyjno-terytorialną, w której realizowana jest samorządność lokalna. Obywatele uczestniczą w zarządzaniu gminą zarówno przez wybrane przez siebie organy samorządu lokalnego, jak i bezpośrednio, w drodze referen
dum i przez zgromadzenie ogólne mieszkańców gminy. Gmina ma osobowość prawną (art. 135-136).
Bułgaria jest najuboższym krajem w Unii Europejskiej i pod względem wiel
kości zajmuje 21. pozycję w UE. System gospodarczy Bułgarii można określić jako przechodzący transformację z systemu nakazowo-rozdzielczego do gospo
darki rynkowej. Z powodu braku dostatecznej kontroli ze strony społeczeństwa nad procesem prywatyzacji dochodzi do wykształcenia się oligarchii opartej na rosyjskim kapitale przestępczym (szczególnie tzw. królów aluminiowych - braci Lwa i Michaiła Czornych (Лев и Михаил Чорни) z Taszkientu) - oraz współwłasności członków partii komunistycznej i służb specjalnych Darzhavna Sigurnost (Държавна сигурност). PKB kraju w 2013 r. wynosił 89,625 mln USD, co per capita dawało 7,360 tys. USD i sytuowało kraj na 98. miejscu na świecie, podobnie jak Azerbejdżan i Czarnogórę (BŚ 2014). PKB w 2013 r.
- w porównaniu do 1991 r. (60,224 mln USD) - wzrósł zaledwie o 32%, co jest najniższym wskaźnikiem w regionie. Gospodarka bułgarska osiągnęła dno w 1998 r. (51,443 mln USD), a do stanu z 1991 r. wróciła dopiero w 2001 r.
(60,567 mln USD) (UNECE 2014). Dziś w sektorze prywatnym Bułgarii wytwa
rza się blisko 70% PKB (NSI 2014). Gospodarka bułgarska rozwijała się w latach 2000-2008 w tempie od 5,5% (2003 r.) do 6,2% (2008 r.), ale po kryzysie świa
towym w 2009 r. spadła o 5,5%. W następnych latach jej wzrost utrzymywał się w granicach od 0,4% (2010 r.) do 2% (2014 r.) (Euro-dane 2014). W badanym okresie ceny w Bułgarii rosły rocznie od 7,2% (2001 r.) do 12% (2008 r.), po czym inflacja ustabilizowała się w przedziale od 2,4% (2012 r.) do 3,4% (2013 r.).
Wzrost PKB w latach 2003-2008 z roku na rok obniżał poziom wysokiego bez
robocia w Bułgarii z 13,7% w 2003 r. do 5,6% w 2008 r. W następnych latach jednak bezrobocie stale rosło, osiągając w 2012 r. poziom 12,3%. Od 2009 r.
budżet państwa się nie bilansował, a deficyt sięgał 1 513 mln EUR w 2009 r., po czym zmalał do 319 mln EUR w 2012 r. (Euro-dane 2014). Do najważniejszych sektorów bułgarskiej gospodarki w 2012 r. należały: przemysł (25%), handel hurtowy i detaliczny, transport, usługi związane z zakwaterowaniem i usługi gastronomiczne (21,1%), administracja publiczna, obrona, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna (12,5%). Główne rynki eksportowe dla bułgar
skiej gospodarki to Niemcy, Turcja i Włochy, a importowe - Rosja, Niemcy i Włochy (europa.eu 2014). Od 2009 r. rósł eksport, dając w 2013 r. 28 276 mln EUR dochodu (Euro-dane 2014). Łączne wydatki UE w Bułgarii w 2012 r. wy
niosły 1,732 mld EUR, co jako % bułgarskiego dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 4,47%. Łączny wkład Bułgarii do budżetu UE wynosił 371 mln EUR, co jako % bułgarskiego DNB dawało 0,96% (Eurostat 2014). Od 2004 r.
do 2011 r. spadł o 19% odsetek osób przekonanych, że członkostwo w UE daje korzyści krajowi (2004 r. - 65%; 2011 r. - 46%), a o 16% wzrósł odsetek osób
3. N O W E P A Ń S T W A C Z Ł O N K O W S K IE U N II EURO PEJSKIEJ 75
przekonanych o braku takowych korzyści (z 21% w 2004 r. do 30% w 2011 r.).
Wzrosła także o 3% liczba osób nieposiadających zdania na ten temat - z 21%
w 2004 r. do 24% w 2011 r. (Eurobarometr 2014).
Populacja Bułgarii w 2013 r. liczyła 7,327 mln ludności (BŚ 2014), z czego, według spisu ludności, Bułgarzy stanowili 83,1% społeczeństwa, Turcy - 8%, Romowie - 3,3%. Bułgarzy są prawosławni (73,6%) lub wyznają islam (12,6%).
Około 12% społeczeństwa nie wyznaje żadnej religii. Od wejścia do UE w 2007 r.
notuje się dużą emigrację z kraju za granicę. Więcej wyjeżdża kobiet niż męż
czyzn (NSI 2014). Dochody gospodarstw domowych liczone w skali rocznej stoją w miejscu od 2008 r. i wynoszą średnio 400 EUR miesięcznie. Nierówności społeczne w Bułgarii są jednymi z najwyższych wśród krajów UE. Wskaźnik rozwoju społecznego (0,777) plasuje Bułgarię na 58. miejscu na świecie, porów
nywalnie do Rosji (HDI 2013). Jednostką monetarną jest lewa (BGN), a jej kurs w stosunku do euro jest sztywny i ustalony w systemie kasy emisyjnej (currency board) - 1 EUR = 1,95583 BGN.
I Chorwacja
Republika Chorwacji (RepublikaHrvatska) powstała w 1991 r. po ogłoszeniu nie
podległości od Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (Socijalistička federativna republika Jugoslavija). Chorwacja została członkiem UE w 2013 r.
Nie jest członkiem strefy Schengen i nie należy do strefy euro.
Pierwsze księstwa chorwackie istniały od VII wieku n.e., a Królestwo Chor
wacji (Kraljevina Hrvatska) formalnie powstało w 925 r. i obejmowało terytorium dzisiejszej Chorwacji oraz region Herceg-Bosna w Bośni i Hercegowinie. Do 1102 r. były tam sprawowane rządy chorwackich książąt i królów, ale po kryzysie sukcesyjnym w rodzimej dynastii Trpimirowiczów (Trpimirovići) Chorwacja de facto utraciła niepodległość, wchodząc w unię personalną z Węgrami, i od tego czasu, aż do upadku monarchii austro-węgierskiej (1918 r.), dzieliła los Węgrów.
Po bitwie pod Mohaczem (Mohačka bitka, mohácsi csata, 1526 r.) Chorwacja dostała się pod panowanie Habsburgów i dopiero w 1849 r. uzyskała autonomię de iure, ale nie de facto. W 1745 r. powstało Królestwo Slawonii (Kraljevina Slavoni
ja), które należało jednocześnie zarówno do Królestwa Chorwacji, jak i Królestwa Węgier. W 1868 r. Królestwo Slawonii i Królestwo Chorwacji zostały uznane za oddzielne kraje koronne cesarstwa austriackiego i stały się częściami składowymi węgierskiej części monarchii Austro-Węgier, a Królestwo Dalmacji (Kraljevina Dalmacija, Königreich Dalmatien, 1815-1918) - Austrii. Po rozpadzie Austro- -Węgier Chorwacja weszła w skład Jugosławii i dzieliła jej losy do 1991 r. Po zajęciu Jugosławii przez hitlerowskie Niemcy w 1941 r. doszło jednak do jej rozczłonkowania i z części jej terytorium powstało marionetkowe Niepodległe
Państwo Chorwackie (Nezavisna Država Hrvatska) pod wodzą ultrafaszysty Ante Pavelicia (1941-1945), przywódcy chorwackiego ruchu faszystowskiego ustaszy (Ustaša - Hrvatski revolucionarni pokret), odpowiedzialnego za ludobójstwo na Serbach, Żydach, Romach i obywatelach o lewicujących poglądach (Po d o l a k
2012: 162). Ogłoszenie niepodległości od Jugosławii w 1991 r. wywołało kon
flikt z Serbami, którzy ze swej strony proklamowali Republikę Serbską Krajinę (Република Српска Красина) ze stolicą w Kninie, co stało się przyczynkiem wojny domowej (1991-1995). Konstytucja Chorwacji z 1990 r., znowelizowana w 2007 r., podkreślała ciągłość państwa chorwackiego od VII w. n.e. (I Podstawy historyczne) i określa ustrój republiki jako jednolite i niepodzielne, demokra
tyczne państwo socjalne (art. 1). W Republice Chorwacji władza pochodzi od Narodu i należy do Narodu jako wspólnoty wolnych i równych obywateli (art. 2).
Głową państwa jest Prezydent (Predsjednik Republike), o tak szeroko zakrojo
nych kompetencjach w odniesieniu do systemu parlamentarno-gabinetowego, że wciąż jeszcze można mówić o systemie semiprezydenckim (Kr y s i e n i e l 2011:
182). Szerokie uprawnienia głowy państwa umiejętnie wykorzystywał np. pre
zydent Franjo Tudjman (Franjo Tuđman, 1990-1999) do wprowadzenia auto
rytaryzmu, tłumienia demokracji, ograniczenia działalności opozycji, co stało się jedną z głównych przyczyn dwukrotnej nowelizacji konstytucji w latach 2000-2001. Jednoizbowy Parlament (Hrvatski sabor) jest przedstawicielskim organem obywateli, sprawującym władzę ustawodawczą w Republice Chorwacji (art. 70), liczy nie mniej niż 100 i nie więcej niż 160 deputowanych, wybieranych bezpośrednio na 4-letnią kadencję. Rząd (Vlada Republike Hrvatske) składa się z Premiera, jednego lub kilku wicepremierów i ministrów (art. 108) i od 2000 r. posiada wachlarz kompetencji. Jednostkami samorządu lokalnego są gminy i miasta, a jednostkami samorządu okręgowego (regionalnego) - żupanie (županija). Chorwacja podzielona jest na 20 żupani. System polityczny Chorwa
cji określa się dziś jako wielopartyjną republikę parlamentarną, z silną pozycją Parlamentu.
System gospodarczy Chorwacji można określić jako transformujący z socjali
stycznego o dominującej własności spółdzielczej do wolnego rynku. Chorwacja jest drugą pod względem zamożności i poziomu gospodarczego republiką SFRJ, jednak w wyniku wojny domowej oraz zaangażowania w wojnę w Bośni i Her
cegowinie poniosła znaczne straty w majątku i ludziach. Od 1989 r. do 1993 r.
PKB Chorwacji spadł o 40,5%, a gospodarka zaczęła odrabiać owe straty gospo
darcze dopiero po śmierci autorytarnego prezydenta Tudjmana (1999 r.), w któ
rego czasach korupcja, kumoterstwo i ogólny brak przejrzystości gospodarczej, finansowej oraz politycznej państwa hamowały reformy i napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz powodowały izolację międzynarodową. Według indeksu korupcji CPI w 1999 r. Chorwacja zajmowała 25. pozycję na liście najbardziej skorumpowanych państw świata (bardziej niż Kolumbia) (TI 1999).
Tudjman sprawował władzę w sposób autorytarny, przyjmując faszystowski mo
del gospodarki państwowej (państwo ponad wszystko). Proces demokratyzacji
3. n o w e p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e u n i i e u r o p e j s k i e j 77
Chorwacji liczy się od 22 listopada 1999 r., gdy partia Tudjmana straciła więk
szość w parlamencie. Sam prezydent zmarł 10 grudnia 1999 r. Nowe władze Chorwacji, w czasie prezydentury Stjepana Mesicia, obrały kurs na demokra
cję i gospodarkę rynkową. W 2009 r. Chorwacja stała się członkiem NATO, a w 2013 r. - UE, ale wyraża się w sferze publicznej nostalgię za czasami Tud- jmana, co przekłada się też na wybory polityczne. Dziś Indeks korupcji CPI dla Chorwacji wynosi 57 (na równi z Czechami) (TI 2013). Duży wpływ na system gospodarczy Chorwacji miały ochłodzenie stosunków handlowych z pozostałymi republikami SFRJ (szczególnie w okresie autorytaryzmu Tudjmana) i likwida
cja przemysłu ciężkiego (za prezydentury Mesicia), jak też osłabienie ruchu turystycznego.
Pod względem wielkości PKB Chorwacja zajmuje 21. miejsce w UE. PKB Chorwacji w 2013 r. wynosił 57,3 mln USD, co per capita dawało 13,430 tys.
USD i sytuowało kraj na 73. miejscu na świecie, podobnie do Rosji i Węgier (BŚ 2014). Gospodarka Chorwacji rosła w latach 2003-2008 w tempie średnim 4,8%
PKB, ale w 2009 r. nastąpiło głębokie załamanie (spadek o 6,9%). W następnych latach spadki okazały się mniejsze, ale znaczące: w 2011 r. - 2,3%, w 2012 r.
- 2%, w 2013 r. - 1%. Wzrost cen w Chorwacji był stabilny, poza rokiem 2008, kiedy to inflacja wzrosła do 5,8%, a w pozostałych latach odnotowano niewiel
ki wzrost cen pomiędzy 1,1% (2010 r.) a 4,3% (2011 r.). Zatrudnienie spadało w Chorwacji od 2009 r. (1,8%). Do największego spadku doszło w 2010 r. (5,1%), a do mniejszych w 2011 r. (2,3%) i 2012 r. (3,9%). Przez to wzrosła skala bezro
bocia. W latach 2003-2008 utrzymywało się ono w przedziale od 8,4% (2003 r.) do 14,1% (2008 r.), ale w 2012 r. osiągnęło już 15,9%. Od 2000 r. Chorwacja nie bilansowała budżetu, a największy deficyt w badanym okresie wystąpił w 2009 r.
(1854,4 mln EUR). Od 2009 r. wzrastał eksport, który w 2013 r. przyniósł 18 847 mln EUR (Eurostat 2014). Łączne wydatki UE w Chorwacji w 2012 r.
wyniosły 104 mln EUR, co jako % chorwackiego dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 0,24%. W okresie badanym Chorwacja nie wniosła żadnego wkładu do budżetu UE. W latach 2004-2012 w Chorwacji o 8% wzrosła liczba osób przekonanych, że członkostwo w UE przynosi krajowi korzyści (z 38% do 46%), a o 5% zmalał odsetek przekonanych, że takich korzyści nie ma (z 49%
do 44%). Liczba nieposiadających zdania na ten temat spadła o 3% - z 13% do 10% (Eurobarometr 2014).
Populacja Chorwacji w 2013 r. liczyła 4,290 mln ludności (BŚ 2014), z cze
go, według spisu ludności, Chorwaci stanowili 89,63% społeczeństwa, Serbo
wie - 4,54%, Boszniacy - 0,47%. Chorwaci z reguły są katolikami (87,2%), Serbowie - prawosławni (5,59%,), a Boszniacy wyznają islam (3%). Około 7%
społeczeństwa nie wyznaje żadnej religii. Chorwaci są religijni i wiarę w istnienie Boga deklaruje 93% społeczeństwa (Eurobarometr 2014). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,812) plasuje Chorwację na 47. miejscu na świecie, porównywal
nie do Łotwy (HDI 2013). Jednostką monetarną jest kuna (HRK). Kurs 1 EUR
= 7,70 HRK.
■ Cypr
Republika Cypryjska (Кипрш щ А щ о к р а п а , Kibris Cumhuriyeti) powstała w 1960 r., ogłaszając niepodległość od Turcji i zarządu Wielkiej Brytanii. Cypr przystąpił do UE w 2004 r., od 2008 r. jest członkiem strefy euro, nie należy do strefy Schengen. Cały Cypr należy do UE, ale z „chwilowym” wyłączeniem części zamieszkałej przez Turków.
Cypr to państwo położone na wyspie o tej samej nazwie na Morzu Śródziem
nym w południowo-zachodniej Azji. Od XIII w. p.n.e. wyspa jest zamieszkiwa
na przez Greków i przez ponad 2 tys. lat znajdowała się pod wpływem kultury greckiej, rzymskiej i bizantyjskiej. W 1191 r. zajęli ją krzyżowcy, a w 1570 r.
- osmańscy Turcy. Wyzwolenie się Grecji spod władztwa Wysokiej Porty, ture
cka przegrana w wojnie z Rosją, jak też uzyskanie niepodległości przez Serbię i Rumunię oraz ustanowienie autonomii dla Bułgarii w 1878 r. spowodowały, że wpływy Rosji w basenie Morza Śródziemnego zaczęły dominować. Wtedy Wiel
ka Brytania proponowała Turcji osmańskiej, że w zamian za wsparcie militarne weźmie pod swój zarząd Cypr, płacąc Wielkiej Porcie roczny trybut (Ad a m c z y k
2003: 37). Cypr stał się brytyjską bazą militarną i funkcję tę pełnił do końca II wojny światowej. Ogłosił niepodległość w 1960 r. i tym samym zakończył okres kolonialnych rządów brytyjskich oraz de iure władztwo Turcji. W roku 1974 Tur
cja dokonała inwazji zbrojnej na Cypr i zajęła 36,2% jego terytorium, które było zamieszkane przez ludność tureckojęzyczną. Linia zawieszenia ognia przebiegała wzdłuż wyspy i przez środek jej stolicy Nikozji (Леиктта, Lefkoęa). Kraj dziś jest podzielony. Republika Cypryjska de facto dzieli się na część greckojęzyczną (63,8% wyspy) i tureckojęzyczną - Turecką Republikę Cypru Północnego (Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti), uznawaną tylko przez Turcję, Nachiczewańską Repub
likę Autonomiczną i Organizację Współpracy Islamskiej. W referendum z 2004 r.
możliwość zjednoczenia wyspy została odrzucona przez społeczność tureckoję
zyczną. Konstytucja Republiki Cypryjskiej (žvvrayya тцдКокргащдАцуокрапад) to jedna z najbardziej sztywnych konstytucji na świecie, najbardziej szczegółowa i najbardziej skomplikowana (Sm i t h 2003). W świetle konstytucji państwo cypryj
skie jest niezależną i suwerenną Republiką, z systemem prezydenckim, w którym prezydentem jest Grek, a wiceprezydentem - Turek, wybierani odpowiednio przez grecką i turecką społeczność Cypru (art. 1). Prezydent Republiki jest Głową Pań
stwa i ma pierwszeństwo przed wszystkimi obywatelami Republiki. Wiceprezydent Republiki jest zastępcą Głowy Państwa i posiada pierwszeństwo przed wszystkimi obywatelami Republiki po Prezydencie Republiki (art. 36). Prezydent i Wicepre
zydent są wybierani w wyborach bezpośrednich, powszechnych i w głosowaniu tajnym na 5-letnią kadencję (art. 39-43). Władzę wykonawczą sprawują Prezydent i Wiceprezydent Republiki (art. 46), którzy mają do pomocy Radę Ministrów składającą się z 7 greckich ministrów i 3 ministrów tureckich. Ministrowie są desygnowani odpowiednio przez Prezydenta (greccy) i Wiceprezydenta (tureccy).
3. N O W E P A Ń S T W A C Z Ł O N K O W S K IE U N II EURO PEJSKIEJ 79
Prezydent i Wiceprezydent Republiki, każdy osobno lub wspólnie, mają prawo ostatecznego weta wobec jakiejkolwiek ustawy lub uchwały Parlamentu, jedno
izbowej Izby Reprezentantów (Вопкц xmv Avxmpoamnmv, Temsilciler Meclisi), w całości lub w części, w odniesieniu do wachlarza spraw (art. 50-55). Prezydent zwołuje i ustala porządek posiedzenia Rady Ministrów. Władzę ustawodawczą Republiki sprawuje Izba Reprezentantów we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które z mocy wyraźnego zastrzeżenia konstytucji należą do kompetencji Izb Komunalnych (art. 61), tj. spraw religijnych, budżetowych, uprawnień ad
ministracyjnych (art. 89-91). Obsada 50-osobowego Parlamentu mandatami jest proporcjonalna do liczby obywateli greckich i tureckich na wyspie. Wybory od
bywają się w obu społecznościach wyspy tego samego dnia (art. 66), a kadencja parlamentu trwa 5 lat (art. 65). Językami urzędowymi w Republice Cypryjskiej są grecki i turecki (art. 3).
Gospodarka Cypru jest nowoczesną, otwartą gospodarką wolnorynkową, dotkniętą kryzysem finansowym i bankowym. To 25. gospodarka Unii Euro
pejskiej. PKB Cypru w 2013 r. wynosił 21,83 mld USD, co per capita dawało 25,210 tys. USD i sytuowało kraj na 47. miejscu na świecie, na równi z Grecją i Słowenią (BŚ 2014). Dominował w niej sektor usługowy (głównie turystyka) i bankowy, które dawały 80,5% PKB. Przemysł zatrudniał 20% ludności Cy
pru i dawał 11% PKB. Przeważały niewielkie zakłady prywatne, podobnie jak w Grecji i Turcji. Znaczne dochody Cypr uzyskiwał z usług bankowych (transfery i pralnie pieniędzy), rejestracji statków handlowych (tania bandera) i firm (raj podatkowy). Główną przyczyną wystąpienia kryzysu bankowego na Cyprze jest brak dywersyfikacji ryzyka, niekontrolowany rozrost sektora bankowego jako efekt występującego arbitrażu regulacyjnego wspomaganego m.in. przez panu
jący tam korzystny system podatkowy (np. w bankach cypryjskich znajdują się oszczędności zamożnych obywateli innych krajów, głównie Rosji, co jednocześ
nie wyjaśnia udzieloną pożyczkę Cyprowi przez ten kraj w 2012 r. na pokrycie deficytu budżetowego) oraz relatywnie wysokie oprocentowanie depozytów bankowych. Dla przykładu, w 2010 r. wielkość systemu bankowego na Cyprze w odniesieniu do PKB wynosiła 89,6%, podczas gdy średnia dla eurostrefy w tym samym okresie była równa 35,7% (St e p h a n o u 2011: 123). Gospodarka cypryjska notowała wzrost PKB w latach 2003-2008 średnio o 4%, ale w 2009 r. przeżyła załamanie (1,9%), pogłębiające się w latach 2012-2014 odpowiednio o 2,4%, 3,5% i 1,3%. Wzrost cen był stabilny i nie przekraczał 5%. Najwyższy poziom inflacji wystąpił w 2008 r. (4,4%) i 2009 r. (4%). Na Cyprze doszło do spadku zatrudnienia w latach 2010 (0,4%), 2009 (0,2%) i 2012 (4,1%). Bezrobocie ro
sło z roku na rok od 2008 r. (3,7%) do 2012 r. (11,9%). Załamanie się finansów państwa w 2008 r. spowodowało, że Cypr nie potrafił zrównoważyć budżetu i utrzymywał deficyt w wysokości 1030 mln EUR (2009 r.) - do 1127 mln EUR w 2012 r. (Eurostat 2014). Do najważniejszych sektorów cypryjskiej gospodar
ki w 2012 r. należały: handel hurtowy i detaliczny, transport, usługi związane z zakwaterowaniem i usługi gastronomiczne (23,5%), administracja publiczna,
obrona, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna (21,8%) oraz sektor nieruchomości (11,5%). Główne rynki eksportowe dla cypryjskiej gospodarki to Grecja, Wielka Brytania i USA, a importowe - Grecja, Izrael i Wielka Brytania (europa.eu 2014). Łączne wydatki UE na Cyprze w 2012 r. wynosiły 155 mln EUR, co jako % cypryjskiego dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 0,9%.
Łączny wkład Cypru do budżetu UE to 165 mln EUR, co jako % cypryjskiego DNB dawało 0,96% (Eurostat 2014). Odsetek osób przekonanych, że kraj od
nosi korzyści z członkostwa w UE wzrósł w okresie badanym o 8% - z 40%
w 2004 r. do 48% w 2011 r., odsetek mających przeciwne zdanie zmniejszył się o 5% - z 51% w 2004 r. do 46% w 2011 r. Zmalała natomiast o 3% liczba osób niemających zdania na ten temat - z 9% w 2004 r. do 6% w 2011 r.
Populacja Cypru w 2013 r. liczyła 840,407 tys. ludności (BŚ 2014). Cha
rakteryzuje się ona wysokim poziomem wiedzy. Społeczeństwo Cypru skła
da się w 80,7% ze społeczności greckojęzycznej, w 11% - tureckojęzycznej, a 8,3% stanowią mniejszości, głównie Ormianie i Latyni. Jest to jedno z naj
lepiej wykształconych społeczeństw współczesnej Europy, w którym ponad 20% ludności ma wykształcenie wyższe, a 0,4% - doktorat lub wyższe stopnie naukowe (Ka m i ń s k i 2013: 209). Społeczność greckojęzyczna tradycyjnie wy
znaje prawosławie (78%), tureckojęzyczna - islam (18%), 88% społeczeństwa deklaruje wiarę w istnienie Boga (Eurobarometr 2014). Wskaźnik rozwoju spo
łecznego (0,845) plasuje Cypr na 32. miejscu na świecie, porównywalnie do Estonii (HDI 2013). W strefie greckiej jednostką monetarną jest euro, w tureckiej - lira turecka (TL).
I Czechy
Republika Czeska (Česká republika) powstała w 1993 r. w wyniku rozpadu Cze
skiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej (Československá federativní republika, Czechosłowacja), powstałej na bazie Republiki Czechosłowackiej w 1920 r. Cze
chy wstąpiły do UE w 2004 r., a członkiem strefy Schengen stały się w 2007 r.;
nie należą do strefy euro.
Zręby państwowości czeskiej sięgają 500 r. n.e., kiedy to kształtowała się słowiańska Bohemia, jednakże rozwój organizmu państwowego nastąpił dopiero w IX-XIV w., pod rządami dynastii Przemyślidów (Přemyslovci). W wyniku I wojny światowej rozpadły się Austro-Węgry. Powstała wtedy Czechosłowacja, wspólne państwo Czechów i Słowaków. Podczas II wojny światowej czeska część kraju weszła w skład III Rzeszy, podczas gdy Słowacja ogłosiła niepodległość jako niemiecki sojusznik. W 1945 r. doszło do ponownego zjednoczenia Czecho
słowacji znajdującej się w strefie wpływów ZSRR. Liberalizacja socjalizmu w 1968 r., nazywana praską wiosną (Pražské jaro, 1968), doprowadziła do
3. n o w e p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e u n i i e u r o p e j s k i e j 81
najazdu wojsk Układu Warszawskiego (ZSRR, Polska, Węgry, NRD i Bułgaria) na Czechosłowację i dużych restrykcji politycznych. Rozwój państwa został zastopowany, gospodarka spowolniona, a kierownictwo państwa całkowicie uza
leżnione od ZSRR. Zaostrzono cenzurę, rozwiązano wiele organizacji, brutalnie tłumiono demonstracje (Pa u e r 2004: 237-322). W aspekcie organizacyjnym państwa wydarzenia praskiej wiosny spowodowały zmianę unitarnego państwa czechosłowackiego w federację złożoną z dwóch równoprawnych republik: Czech i Słowacji, choć konstrukcja ta miała charakter w dużej mierze fasadowy. Słowacy tradycyjnie sprzyjali władzy ZSRR, podczas gdy Czesi wykazywali wobec niej wręcz nienawiść. Stosunek do sowieckiej dominacji i jej aparatu przemocy były jednym z powodów rozstania się Czech i Słowacji w 1993 r. Czesi żądali lustra
cji, a sprzeciwiali się jej Słowacy pod rządami Vladimira Mecziara (Vladimír Mečiar). Przełomowa okazała się jednak kwestia dezaprobaty ze strony czeskiej na dofinansowywanie z budżetu państwa przestarzałych słowackich zakładów przemysłu ciężkiego, uzależnionego od zewnętrznych (rosyjskich) surowców i źródeł energii. Jako powód rozpadu państwa wskazuje się też wzajemną osobistą niechęć prezydenta Czech Vaclava Havla (Václav Havel) i Słowacji Vladimira Mecziara. Konstytucja Czech została uchwalona 16 grudnia 1992 r. i przyjęta przez parlament w dniu rozpadu Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej - 1 stycznia 1993 r. (ostatnia zmiana w 2009 r.). W świetle Konstytucji Republika Czeska jest suwerennym, jednolitym i demokratycznym państwem prawa, opar
tym na poszanowaniu praw oraz wolności człowieka i obywatela (art. 1). Źródłem wszelkiej władzy państwowej jest lud i wykonuje ją za pośrednictwem organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (art. 2). Każdemu obywa
telowi wolno robić to, co nie jest przez ustawę zabronione, i nikt nie może być zmuszony do czynienia tego, czego ustawa nie nakazuje (art. 4). Głową państwa jest Prezydent (Prezident), wybierany przez Parlament na wspólnym posiedzeniu obu izb na kadencję 5-letnią (art. 54-55). Uprawnienia Prezydenta oparto na kon
stytucji z 1920 r., w zakresie władzy typowej dla klasycznego, parlamentarnego systemu rządów. Czeski Prezydent nie jest zatem ani głównym, ani zasadniczym organem władzy (Sz y m a n e k 2013: 267). Władza ustawodawcza należy do Parla
mentu (art. 15 ust. 1 Konstytucji) złożonego z dwóch wybieranych w wyborach powszechnych izb: niższej - Izby Poselskiej (Poslanecká sněmovna Parlamen
tu České republiky) - i wyższej - Senatu (Senát Parlamentu České republiky) (art. 15 ust. 2). Izba Poselska liczy 200 posłów wybieranych na okres 4 lat.
Senat liczy 81 senatorów wybieranych na 6 lat, przy czym co dwa lata wybiera się 1/3 senatorów (art. 15-16). Parlament czeski ma charakter asymetryczny, a uprzywilejowana jest Izba Poselska, która dysponuje prawem ostatniego słowa.
Egzekutywa jako ciało wykonawcze składa się z Prezydenta i Rządu. Prezydent został wyłączony z prowadzenia bieżącej polityki wewnętrznej i zagranicznej, pełni głównie funkcje reprezentacyjne i stoi na straży konstytucji. Rząd (Vláda) to naczelny organ władzy wykonawczej. N a czele rządu stoi Premier, który koordynuje i organizuje działalność poszczególnych ministerstw oraz urzędów
administracji publicznej. Jemu przysługuje wyłączne prawo zgłaszania projektu ustawy o budżecie państwa i zamknięciu rachunków państwowych. Rząd odpo
wiada przed Izbą Poselską solidarnie.
Republika Czeska to państwo unitarne. Podstawową jednostką administra
cyjną jest gmina, która posiada osobowość prawną, własny majątek i własne źródła finansowania. Gmina działa we własnym imieniu i za te działania po
nosi odpowiedzialność. Ustawodawca czeski dzieli gminy na wiejskie i miej
skie. Wyższym szczeblem samorządu terytorialnego są kraje. W Czechach jest 14 krajów i ustawodawca w 2000 r. określił, że działają one jako jednostki tery
torialne, administrowane przez organ przedstawicielski. Mają one wysoki stopień swobody, graniczący wręcz z autonomią. W wyniku wyborów parlamentarnych w Czechach (1996, 1998, 2002, 2006) powstał system umiarkowanie wielopartyj- ny, z dwiema partiami dominującymi, zmierzający do redukcji partii relewantnych (Fi l a, Hl o u š e k 2003: 40).
Czechy są rozwiniętym krajem przemysłowo-rolniczym, o bogatych trady
cjach przemysłowych, przechodzącym transformację ekonomiczną z systemu gospodarki socjalistycznej (centralne planowanie, państwowe środki produkcji) do gospodarki rynkowej. Do 1998 r. sprywatyzowano w Czechach ponad 80%
przedsiębiorstw państwowych, przeprowadzono restrukturyzację energo- i su- rowcochłonnych gałęzi przemysłu. Rolnictwo Czech cechuje wysoki stopień mechanizacji i chemizacji. Dobrze rozwinięta jest turystyka. Gospodarkę czeską uważa się za jedną z najstabilniejszych spośród gospodarek wszystkich państw postsocjalistycznych. Czechy pod względem PKB to 16. gospodarka UE. PKB Czech w 2013 r. wynosił 198,4 mld USD, co p e r capita dawało 18,950 tys.
USD i sytuowało kraj na 60. miejscu na świecie, przy Słowacji (BŚ 2014).
W latach 2000-2008 PKB rósł średnio o 5,5%, przy czym w 2006 r. - o 7%, a w 2008 r. - o 3,1%. Załamanie nastąpiło w 2009 r. (4,5%) i od tego roku wykazuje wzrosty i spadki w granicach od +2,5% (2010 r.) do -1,3% (2012 r.).
Poziom inflacji w 2008 r. wynosił 6,3%, ale w całym okresie badanym utrzymy
wał się poniżej 3,5% (poza 2001 r. - 4,5%). Wskaźnik zatrudnienia miał wykres sinusoidalny z największym odsetkiem spadku zatrudnienia w 2009 r. (1,8%) po największy wzrost w 2008 r. (2,3%). Bezrobocie oscylowało w granicach 7%, przy czym w 2008 r. było najmniejsze - 4,4%. Przez cały badany okres Czechy nie bilansowały budżetu, a największy deficyt osiągnęły w 2009 r. (8258 mln EUR) (Eurostat 2014; Euro-dane 2014). Do najważniejszych sektorów czeskiej gospo
darki w 2012 r. należały: przemysł (31%), handel hurtowy i detaliczny, transport, usługi związane z zakwaterowaniem i usługi gastronomiczne (19,5%) oraz ad
ministracja publiczna, obrona, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna (15,3%). Główne rynki eksportowe dla gospodarki czeskiej to Niemcy, Słowacja i Polska, a importowe - Niemcy, Polska i Słowacja (europa.eu 2014). Łączne wydatki UE w Czechach w 2012 r. wyniosły 4,529 mld EUR, co jako % czeskie
go dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 3,19%. Łączny wkład Czech do budżetu UE wynosił 1,396 mld EUR, co liczone jako % czeskiego DNB dawało
3. N O W E P A Ń S T W A C Z Ł O N K O W S K IE U N II EURO PEJSKIEJ 83
0,98% (Eurostat 2014). W latach 2004-2012 w Czechach o 12% wzrósł odsetek ludzi utrzymujących, że kraj odnosi korzyści z członkostwa w UE (54% w 2012 r.
wobec 42% w 2004 r.), i spadła o 2% liczba ludzi przekonanych, że jest odwrot
nie (z 41% w 2004 r. do 39% w 2012 r.). Odsetek nieposiadających zdania spadł o 9% - z 16% w 2004 r. do 7% w 2012 r. (Eurobarometr 2014).
Populacja Czech liczy 10,512 mln ludności (BŚ 2014), z czego Czesi to 63,7%, Morawianie - 4,9%, Słowacy - 1,4%. Czechy należą do najbardziej lai
ckich państw świata. W spisie powszechnym z 2011 r. za wierzących uznało się 20,6% mieszkańców Czech, przy czym tylko 13,9% wskazało na przynależność do jakiegokolwiek Kościoła. Wskaźnik rozwoju społecznego (0,861) plasował Czechy na 28. miejscu na świecie, porównywalnie do Hiszpanii (HDI 2013).
Jednostką monetarną jest korona czeska (CZK), której kurs 1 lutego 2015 r.
wynosił 1 CZK = 0,04 EUR.
■ Estonia
Republika Estońska (Eesti Vabariik) powstała w 1991 r., ogłaszając niepodległość od ZSRR. Estonia przystąpiła do UE w 2004 r., a w 2007 r. stała się członkiem strefy Schengen. Od 2011 r. należy do strefy euro.
W skład Estonii wchodzi ponad 1500 wysp i wysepek w Zatoce Ryskiej.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Estonii datuje się na 8000 r. p.n.e. Około 3000 r. p.n.e. przybyły na te tereny plemiona ugrofińskie. W 100 r. historyk rzym
ski Tacyt wspominał w swych kronikach o Aestii, Aestiorum gentes. Pierwsze wzmianki o państwowości Estiów pojawiły się w 525 r. Biorąc pod uwagę silne wpływy skandynawskie w Estonii, wielu Estończyków czuje się Skandynawami.
Wpływy szwedzkie i duńskie były i są w Estonii bardzo silne. Pod względem kulturowym, wyznaniowym i językowym Estonia jest podobna do sąsiedniej Finlandii. Od wczesnego średniowiecza do początku XX w. Estonia znajdowała się pod bardzo silnym wpływem kultury niemieckiej. W 1686 r. powstał pierw
szy elementarz w języku estońskim, a w 1739 r. - Biblia. Pod koniec XIX w.
Estonia dostała się pod władztwo Rosji, a niepodległość ogłosiła wraz z innymi krajami bałtyckimi (Litwą i Łotwą) w 1918 r. W wyniku wojny estońsko-bol- szewickiej (Vabadussoda, 1918-1920) Republika Estonii i Rosyjska Federa
cyjna Socjalistyczna Republika Radziecka podpisały traktat w Tartu, uznający de iure niepodległość Estonii. Pierwsza konstytucja Estonii powstała w 1920 r.
na wzór szwajcarski. Przewidywała silną pozycją parlamentu, brak głowy pań
stwa i wprowadzanie zmian w prawie za pomocą referendum. Pierwszy odwrót od demokracji nastąpił w 1934 r., gdy Konstantin Päts (1874-1956) ze Związku Ludowego objął urząd premiera (1934-1938) i prezydenta (1938-1940); zmienił konstytucję, zawiesił działalność parlamentu, stowarzyszeń i partii politycznych
(w tym faszystowskiego ruchu wabsów). W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow (1939 r.) Estonia weszła do radzieckiej strefy wpływów, a Päts zgodził się na sta
cjonowanie w Estonii Armii Czerwonej. W 1940 r. Rosjanie wkroczyli do Estonii i włączyli kraj do ZSRR jako Estońską Socjalistyczną Republikę Radziecką (Eesti Noukogude Sotsialistlik Vabariik, Эстонская Советская Социалистическая Республика, ESRR). Opór społeczny stłumili, zabijając ok. 15 tys. ludzi i de
portując na Syberię kolejnych 10 tys., w tym prezydenta Pätsa. Wówczas do Szwecji ewakuowano mniejszość szwedzką w Estonii. Przez cały okres funk
cjonowania ESRR Rosja prowadziła politykę wynaradawiania Estończyków i zasiedlania Estonii Rosjanami. W 1989 r. w Estonii Estończycy stanowili 61,5%
społeczeństwa, co stwarzało niebezpieczeństwo, że staną się oni mniejszością we własnym kraju (Ma k o w s k i2012: 218). Niepodległość od ZSRR Estonia ogłosiła w 1991 r., w 2004 r. przystąpiła do NATO i do UE, od 2007 r. jest członkiem strefy Schengen. W 2011 r. przyjęła wspólną walutę i stała się członkiem strefy euro. Podstawę ustrojową państwa określa konstytucja z 1992 r. - sztywna, o ści
śle określonych i trudnych do spełnienia regułach postępowania w przypadku jej zmiany (Gr a b o w s k i 2007: 115). W konstytucji stwierdza się, że Estonia to niepodległa i suwerenna republika demokratyczna, w której władza najwyższa należy do Narodu, a niepodległość i suwerenność Estonii jest nieprzemijająca i niezbywalna (art. 1). Najwyższą władzę w państwie sprawuje Naród przez obywateli, którzy urzeczywistniają prawa wyborcze: w wyborach do Parlamentu (Riigikogu) i w referendach (art. 56). Działalność Riigikogu, Prezydenta Republi
ki, Rządu Republiki i sądów jest zorganizowana na zasadzie rozdziału i równowa
gi władz (art. 4). W Estonii funkcjonuje wielopartyjny parlamentarno-gabinetowy system rządów. Głową państwa jest Prezydent wybierany na kadencję 5-letnią przez Riigikogu lub kolegium wyborców, składające się z członków Riigikogu oraz przedstawicieli rad samorządów lokalnych (art. 79), i ma on słabą pozycję w systemie. Riigikogu składa się ze 101 członków wybieranych w wolnych wyborach na zasadzie proporcjonalności na 4 lata. Władza wykonawcza należy do Rządu Republiki (Eesti valitsus), który prowadzi politykę wewnętrzną i za
graniczną państwa (art. 86-87). Jego skład tworzą Prezes Rady Ministrów (Eesti Vabariigipeaminister) i ministrowie (art. 87). Rząd obraduje niejawnie. Językiem państwowym Estonii jest język estoński (art. 6). To, że w konstytucji określono oficjalny język jako estoński, wywołuje do dziś kontrowersje, ponieważ Estonię zamieszkuje 25,6% Rosjan, którzy nie władają językiem estońskim i w związku z tym mają trudności w uzyskaniu estońskiego obywatelstwa. Po odzyskaniu niepodległości przez kraj obywatelstwo estońskie nie zostało przyznane prze
siedlonym w czasach ZSRR Rosjanom ani ich potomkom i muszą oni ubiegać się o nie tak jak samo, jak inni obcokrajowcy. Samorząd lokalny w Estonii jest jednoszczeblowy i występuje na poziomie gmin: 33 miejskich (linn) i 193 wiej
skich (vald), skupionych w 15 regionach (Ka r b o w s k a 2013: 368-369).
Estonia jest krajem transformującym z realnego socjalizmu i gospodarki cen
tralnie planowanej na wolny rynek. W latach 1991-1994 w estońskiej gospodarce,
3. n o w e p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e u n i i e u r o p e j s k i e j 85
podobnie jak w litewskiej i łotewskiej, przeprowadzono wiele istotnych reform gospodarczych, a nade wszystko prywatyzację i restrukturyzację niedochodo
wych gałęzi przemysłu (szczególnie górniczego i hutniczego), ściśle powiąza
nych z gospodarką ZSRR. Z powodu uwolnienia cen, zerwania więzi z Rosją i nierentowności zakładów przemysłowych PKB Estonii w latach 1991-1993 gwałtownie spadł o 33%, a hiperinflacja w 1992 r. osiągnęła 1069% (Ma k o w s k i
2010: 218-220). Gospodarka Estonii rozwijała się bardzo dobrze, ale odnoto
wano także dwie znaczące korekty: w 2008 r. PKB spadł o 4,2%, a w 2009 r.
- o 14,1%. Jest to wynik globalizacji i światowego kryzysu finansowego. PKB kraju w 2013 r. wynosił 24,8 mld USD, co per capita dawało 7,690 tys. USD i sytuowa
ło kraj na 62. miejscu na świecie, porównywalnie do Słowacji i Litwy (BŚ 2014).
W 2009 r. inflacja wynosiła 10,6%, a zatrudnienie spadło o 9,9%, ale w latach na
stępnych wzrosło do 7% w 2011 r. i 2,1% w 2012 r. Bezrobocie spadało w latach 2000-2008 z 10,7% w 2003 r. do 4,6% o 2% rocznie, ale od 2008 r. rosło (5,5%), osiągając w 2012 r. poziom 10,2%. Wzrost cen w Estonii towarzyszy wzrostowi PKB, ale najwyższy wskaźnik inflacji zaobserwowano w 2008 r. (10,6%). W na
stępnych latach utrzymywał się on w granicach 0,2%-5,1% (2011 r.) (Euro-dane 2014). Stopa bezrobocia w 2010 r. wynosiła 16,9%, a w 2012 r. spadła do 10,2%
(Eurostat 2014). Do najważniejszych sektorów estońskiej gospodarki w 2012 r.
należały: handel hurtowy i detaliczny, transport, usługi związane z zakwaterowa
niem i usługi gastronomiczne (22,2%), przemysł (21,2%) oraz administracja pub
liczna, obrona narodowa, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna (14,4%).
Główne rynki eksportowe dla estońskiej gospodarki to Szwecja, Finlandia i Rosja, a importowe - Finlandia, Niemcy i Szwecja (europa.eu 2014). Łączne wydatki UE w Estonii w 2012 r. wyniosły 954 mln EUR, co jako % estońskiego dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 5,88%. Łączny wkład Estonii do budżetu UE wynosił 153,5 mln EUR, co jako % estońskiego DNB dawało 0,95% (Eurostat 2013). 68% Estończyków uznawało, że kraj odnosi korzyści z członkostwa w UE i był to wzrost o 12% w okresie badanym (2004 r. - 56%). O 7% zmalała liczba osób przekonanych, że członkostwo w UE nie przynosi korzyści (2004 r. - 31%, 2011 r. - 24%). O 6% zmniejszył się też odsetek społeczeństwa niemającego zdania na ten temat (2004 r. - 14%, 2011 r. - 8%) (Eurobarometr 2014).
Populacja Estonii w 2013 r. liczyła 1,311 mln ludności (BŚ 2014), z czego, według spisu ludności z 2000 r., Estończycy stanowili 67,9% społeczeństwa, Rosjanie - 25,6%, Ukraińcy - 2,1%, Białorusini - 1,3% Finowie - 0,9 %. Do
minującym wyznaniem jest protestantyzm (21,2% - głównie Estończycy, a także fińskie i łotewskie mniejszości narodowe) oraz prawosławie (18,9% - głównie Rosjanie). Estończycy nie są ani zbyt praktykujący, ani zbyt religijni. 18% dekla
ruje wiarę w istnienie Boga, 50% wierzy, że istnieje jakaś siła wyższa, a 29% nie wierzy w istnienie Boga, ducha czy innej „mocy”, zaś 3% odmawia odpowiedzi (Eurobarometer 2010). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,840) plasuje Estonię na 33. miejscu na świecie, porównywalnie do Litwy i Cypru (HDI 2013). Jednostką monetarną jest euro.
■ Litwa
Republika Litewska (Lietuvos Respublika) powstała w 1991 r., ogłaszając nie
podległość od ZSRR. W 2004 r. Litwa wstąpiła do Unii Europejskiej i NATO.
Od 2007 r. należy do strefy Schengen, a do strefy euro - od 2015 r. Do przyjęcia euro litewską jednostką monetarną był lit wymienialny wewnętrznie w kursie sztywnym ustalonym w systemie kasy emisyjnej (currency board).
Pierwsza wzmianka o Litwie pochodzi z 1009 r., a pierwsze państwo litewskie powstało w XIII w. za sprawą króla Mendoga (Mindaugas), który zjednoczył Lit
wę, tworząc małe, ale szybko rozwijające się państwo ze stolicą w Nowogródku.
W XIV w. Wielkie Księstwo Litewskie (Lietuvos Didžioji Kunigaikštysté, Вялкае Княства Лт оускае) było największym państwem w Europie. W 1385 r. syn wielkiego księcia Giedymina (Gediminas, 1275-1341) Jagiełło (Jogaila, 1362 lub ok. 1352-1434) wszedł w unię personalną z Polską, poślubiając królową Polski Jadwigę (1373-1399) i zostając w ten sposób królem Polski. Na mocy unii lubelskiej (1569 r.) unia personalna przerodziła się w unię realną - Rzecz
pospolitą Obojga Narodów (Abieją Tautą Respublika), która posiadała wspólny Sejm i władcę Korony i Litwy, wspólną politykę zagraniczną, ale odrębne wojska, prawo, skarby i urzędy. Każdy nowo koronowany król Polski automatycznie stawał się władcą Litwy. Na skutek rozbiorów Polski (1772-1795) Litwa została podzielona między Prusy i Rosję, ale już pod koniec XVIII w. znaczna część tery
toriów Litwy znalazła się pod panowaniem Rosji. Okupacja Litwy przez Niemcy (1915 r.) - odrywająca ją od Rosji - i rewolucja październikowa w Rosji (1917 r.) stały się powodem złożenia przez Litwę pierwszej deklaracji niepodległości (11 grudnia 1917 r.), która w pełni uzależniła Litwę od Niemiec. Druga deklaracja niepodległości (16 lutego 1918 r.) zrywała de iure więzi i zależności Litwy z inny
mi narodami, ale de facto utrzymywała monarchiczne więzi z Niemcami. Królem Litwy został hrabia Wirtembergii Wilhelm von Urach (1864-1928), przyjmując imię Mendoga II, a przewidziany dla Litwy ustrój to monarchia konstytucyjna z dwuizbowym parlamentem. Władca nie mówił po litewsku, nigdy również nie dotarł na Litwę. Jego wybór miał chronić Litwę przed Rosją, ale po przegranej Niemiec monarchia nie utrzymała się i Litwa zdeklarowała się jako republika (20 października 1918 r.). Wycofanie wojsk niemieckich z kraju zaktywizowało środowiska komunistyczne, które przeprowadziły przewrót i powołały Litewską Republikę Radziecką (Lietuvos Tarybą Socialistiné Respublika, 18 grudnia 1918 r.).
Pod naciskami ZSRR zjednoczyła się ona z Białoruską Republiką Radziecką (Беларуская Савецкая Сацыялктычная Рэспублжа), tworząc Radziecką Socja
listyczną Republikę Litwy i Białorusi (Lietuvos-Baltarusijos Tarybiné Socialistiné Respublika, Лтоуска-Беларуская Савецкая Сацыялгстычная Рэспублгка, 22 lutego 1919 r.). Uległa ona jednak rozwiązaniu po wejściu na Litwę wojsk polskich i zajęciu Wilna (21 kwietnia 1919 r.), czego przypieczętowaniem oka
zała się klęska Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej (1920 r.). Okrojona
3. N O W E P A Ń S T W A C Z Ł O N K O W S K IE U N II EURO PEJSKIEJ 87
z Litwy Środkowej przez Polskę Litwa (tzw. Litwa kowieńska) przyjęła tym
czasową konstytucję (1920 r.), określając republikański ustrój o charakterze klasycznie parlamentarnym. Pierwsza faza odwrotu od demokracji na Litwie nastąpiła w latach 1926-1927, a powodem tego była wygrana partii lewicowych w wyborach do Sejmasu (kwiecień 1926 r.) i wyniesienie przez parlament na urząd prezydenta Kazysu Griniusu, założyciela litewskiego ruchu ludowego, a na stanowisko premiera - Mykolasa Sleževičiusa z Partii Chłopskiej (Lietuvos Valstiečiц Liaudininką Sąjunga). Zawarli oni antypolski układ z ZSRR, w któ
rym stwierdzono, że odrzucenie przez Polskę niepodległości Litwy uznaje się za początek agresji wobec Związku Radzieckiego. Parlament został jednak obalony w wyniku puczu wojskowego (grudzień 1926 r.) i był to ostatni demokratyczny parlament w dziejach przedwojennej Litwy. Zamach stanu wyniósł do władzy zwolenników polityki antypolskiej i proniemieckiej: prezydentem Litwy został Antanas Smetona, zaś na czele rządu stanął Augustinas Voldemaras. System po
lityczny Litwy, jak dało się zauważyć, nie był stabilny. Od listopada 1918 r. do grudnia 1926 r. powstało na Litwie aż 11 rządów o przeciwstawnych orientacjach politycznych w kwestiach ustrojowych i międzynarodowych. Pakt Ribbentrop- -Mołotow (1939 r.) włączył Litwę kowieńską do radzieckiej, a Litwę Środkową - do niemieckiej strefy wpływów. W 1940 r. 150-tysięczna Armia Czerwona rozpoczęła okupację Litwy i ustanowiła Litewską Socjalistyczną Republikę Radziecką (Lietuvos Tarybą Socialistine Respublika, Литовская Советская Социалистическая Республика). Niemiecki atak na ZSRR spowodował dosta
nie się całości terytoriów II RP i Litwy pod kontrolę III Rzeszy. Po przegranej Niemiec w II wojnie światowej Polska i Litwa znalazły się w strefie wpływów ZSRR, przy czym Polska utrzymała rolę satelicką, a Litwa została wcielona do ZSRR i straciła niepodległość. Deklarację niepodległości Litwa ogłosiła w 1990 r., gdy ZSRR chylił się ku upadkowi. Obecnie obowiązująca konstytucja (Lietuvos Respublikos Konstitucija) została uchwalona w 1992 r. Podkreśla się w niej wielowiekową tradycję państwa litewskiego (Preambuła Konstytucji 1992) oraz zakazuje stacjonowania na terytorium Republiki Litewskiej jakichkolwiek baz i jednostek wojskowych Rosji, Wspólnoty Niepodległych Państw lub państw wchodzących w jej skład (Akt konstytucyjny Republiki Litewskiej 1992). Litwa jest państwem unitarnym o jednolitym terytorium, niepodzielnym na jakiekol
wiek formy państwowe (art. 10). Określa się państwo litewskie jako niezależną republikę demokratyczną (art. 1), którą tworzy Naród posiadający władzę suwe
renną, sprawowaną bezpośrednio lub przez demokratycznie wybranych swoich przedstawicieli (art. 2-4). Zapis w konstytucji, że językiem urzędowym jest język litewski (art. 14), powoduje napięcia z mniejszościami - rosyjską (5,8%) i polską (6,6%), bowiem Litwa odmawia obywatelstwa osobom nieznającym języka litewskiego, a prawo do podwójnego obywatelstwa wprowadzono dopiero w 2013 r., i to wyłącznie dla etnicznych Litwinów. Zmianę prawa o obywatel
stwie wymusiły skutki emigracji zarobkowej po wejściu Litwy do UE, ponieważ ok. 0,5 mln ludności (16% społeczeństwa) wyjechało z kraju, z czego ok. 200 tys.
(6,5%) przyjęło obce obywatelstwo bądź starało się o nie (Statistikos Departa- mentas 2014). Konstytucja jest proekologiczna. Państwo i każda osoba jest zo
bowiązana do ochrony środowiska od szkodliwego wpływu (art. 53), „państwo dba o ochronę środowiska naturalnego, flory i fauny, poszczególnych obiektów przyrody oraz cennych miejscowości, pilnuje, by umiarkowanie były używane, a również odnawiane i mnożone. Zabrania się pustoszyć ziemię, jej głębie, wody, zanieczyszczać wody i powietrze, wywierać radiacyjny wpływ oraz ubożyć florę i faunę” (art. 53-54). Głową państwa jest Prezydent Republiki wybierany na 5 lat, na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego i w tajnym głosowaniu (art. 78). Pełni on funkcje reprezentacyjne i arbitrażowe.
Nie rządzi więc państwem, lecz odgrywa rolę mediatora w ewentualnych sporach parlamentu z rządem (Wn u k o w s k a-Ol e k 2013: 654). Ciałem ustawodawczym jest jednoizbowy parlament - Sejm (Seimas), który tworzą przedstawiciele Naro
du - 141 posłów wybieranych na 4 lata w głosowaniu tajnym przeprowadzonym na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego (art. 55). Sejm zajmuje pozycję pierwszoplanową wśród konstytucyjnych organów władzy Republiki Litewskiej. Rząd Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos Vyriausybé) tworzą Prezes Rady Ministrów (Ministras Pirmininkas) i ministro
wie (art. 91). Jest to organ kolegialny egzekutywy o kompetencjach klasycznych dla systemu parlamentarno-gabinetowego. Do jego zadań należy prowadzenie polityki państwa i kierowanie administracją rządową (art. 91-101). Prawo do samorządu zapewnia się jednostkom administracyjnym państwa i jest ono wy
konywane przez właściwe rady samorządowe, wybierane co 4 lata (art. 119).
Samorządy działają w sposób wolny i samodzielny, ustalają i uchwalają swoje budżety (art. 120-121). Pod względem administracyjnym państwo dzieli się na 10 powiatów (apskritis) złożonych z 60 gmin (savivaldybés), które dzielą się na 546 starostw (seniunija).
Litwa jest państwem transformującym z realnego socjalizmu i gospodarki cen
tralnie planowanej na wolnorynkową. W latach 1991-1994 w litewskiej gospodarce przeprowadzono wiele ważnych reform gospodarczych, a nade wszystko prywaty
zację i restrukturyzację niedochodowych gałęzi przemysłu (szczególnie górniczego i hutniczego), ściśle powiązanych z gospodarką ZSRR. Z powodu uwolnienia cen, zerwania więzi z Rosją i nierentowności zakładów przemysłowych PKB Litwy w latach 1991-1993 gwałtownie spadł odpowiednio o 36% i 52%, a hiperinflacja osiągnęła w 1992 r. 1021% (Ma k o w s k i 2010: 218-220). Gospodarka Litwy roz
wijała się bardzo dobrze (roczny wzrost średnio o 8,5% w latach 2003-2014), ale także odnotowano znaczące korekty: w 2009 r. PKB spadł o 14,8%. Jest to wynik światowego kryzysu finansowego. W latach kryzysu 2008-2009 inflacja wynosiła 10,6%, zatrudnienie spadło o 6,8%, a budżet się nie bilansował kwotą 2514 mln USD. W latach 2010-2011, w związku z problemami gospodarczymi, Litwa łatała dziurę budżetową zaciąganiem większych zobowiązań na rynku (Euro-dane 2014).
PKB kraju w 2013 r. wynosił 46,5 mld USD, co per capita dawało 14,900 tys. USD i sytuowało kraj na 68. miejscu na świecie, porównywalnie do Rosji, Łotwy i Estonii
3. n o w e p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e u n i i e u r o p e j s k i e j 89
(BŚ 2014). Do najważniejszych sektorów gospodarki litewskiej w 2012 r. należały:
handel hurtowy i detaliczny, transport, usługi związane z zakwaterowaniem i usługi gastronomiczne (32,9%), przemysł (25,1%) oraz administracja publiczna, obrona, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna (13,7%). Główne rynki eksportowe dla litewskiej gospodarki to Rosja, Łotwa i Niemcy, a importowe - Rosja, Niem
cy i Polska (europa.eu 2014). Łączne wydatki UE na Litwie wyniosły w 2012 r.
1,833 mld EUR, co jako % litewskiego dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 5,84%. Łączny wkład Litwy do budżetu UE to w 2012 r. 293,5 mln EUR, co jako
% litewskiego DNB dawało 0,94%. Odsetek ludności przekonanej, że członkostwo w UE przynosi krajowi korzyści na Litwie spadł o 11% w badanym okresie (78%
w 2004 r. i 67% w 2011 r.), liczba eurosceptyków wzrosła o 11% - z 9% w 2004 r.
do 20% w 2011 r., zaś liczba nieposiadających zdania na ten temat pozostała taka sama (13%) (Eurobarometr 2014).
Populacja Litwy w 2013 r. liczyła 2,923 mln ludności (BŚ 2014), z czego, według spisu ludności z 2011 r., Litwini stanowili 84,2% społeczeństwa, Polacy - 6,6%, Rosjanie - 5,6%, Białorusini - 1,2%, Ukraińcy - 0,5 %. Dominującym wyznaniem jest katolicyzm (83,2% - głównie Litwini i Polacy) oraz prawosławie (5,1% - głównie Rosjanie). 10% społeczeństwa to bezwyznaniowcy. Litwini są religijni i praktykujący. 47% deklaruje wiarę w istnienie Boga, 37% wierzy, że istnieje jakaś siła wyższa, 12% zupełnie nie wierzy w istnienie Boga, ducha czy innej „mocy”, a 4% odmawia odpowiedzi (Eurobarometer 2010). Wskaźnik rozwoju społecznego (0,834) plasuje Litwę na 35. miejscu na świecie, porówny
walnie do Estonii i Polski (HDI 2013).
I Łotwa
Republika Łotewska (LatvijasRepublika) powstała w 1991 r., ogłaszając niepodle
głość od ZSRR. Łotwa przystąpiła do UE w 2004 r. do strefy Schengen - w 2007 r., a w strefie euro jest od 2014 r.
Historia Łotwy jako niepodległego państwa obejmuje cztery okresy: Republiki Łotewskiej w 1918 r., Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Latvijas Socialistiska Padomju Republika, Латвийская Социалистическая Советская Республика, 1918-1920), Republiki Łotewskiej (1920-1940), Łotewskiej So
cjalistycznej Republiki Radzieckiej (1940-1991) oraz - obecnie - Republiki Łotewskiej (od 1991 r.). Terytorium dzisiejszej Łotwy w przeszłości należało do wielu europejskich państw: niemieckich zakonów rycerskich (Krzyżaków, Ka
walerów Mieczowych), a także do Szwecji, Polski i Rosji. W 1561 r. wszystkie ziemie dzisiejszej Łotwy, oprócz Kurlandii (Kurzeme) oraz Semigalii (Zemga- le), znalazły się pod panowaniem Polski. Na mocy pokoju w Oliwie (1660 r.), po wojnie polsko-szwedzkiej, Polska zachowała Inflanty polskie - Łatgalię
(Latgale), a północną część Łotwy przyłączyła Szwecja. W XVIII w., w wyniku rozbiorów Polski, ziemie te przeszły w posiadanie Rosji. W 1918 r. Łotwa, wraz z Litwą i Estonią, ogłosiła niepodległość i w wyniku komunistycznego przewro
tu powstało zależne od ZSRR marionetkowe państwo Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka (Latvijas Socialistiska Padomju Republika, Латвийская Социалистическая Советская Республика, 1918-1920), w którym na wzór ra
dziecki wywłaszczano majątki ziemskie, nacjonalizowano przemysł, ograniczano związki wyznaniowe. Decyzja o kolektywizacji drobnego rolnictwa i rewolucyjny terror spowodowały wojnę domową. Dzięki pomocy niemieckiego Freikorpsu, walczącego z ruchem komunistycznym szerzącym się po rewolucji rosyjskiej (1917 r.), oraz po zwycięskiej bitwie wojsk polsko-łotewskich z Armią Czerwoną pod Dyneburgiem (Kaujas pie Daugavpils, 1920) Łotysze odzyskali wolność.
W 1922 r. Łotwa przyjęła konstytucję z republikańskim ustrojem państwa, którą odnowiła w 1991 r., po rozpadzie ZSRR, i która obowiązuje do dziś. Pierwsza faza odwrotu od demokracji na Łotwie nastąpiła w 1934 r., gdy ster władzy przejął autorytarny Kärlis Ulmanis (1934-1940). Pakt Ribbentrop-Mołotow przypo
rządkował Łotwę do sowieckiej strefy wpływów. W 1940 r. ZSRR podstępnie anektował ten kraj i utworzył Łotewską Socjalistyczną Republikę Radziecką, która funkcjonowała do 1991 r. Konstytucja Łotwy z 1920 r. ustanowiła de
mokratyczny ustrój republikański (art. 1), oparty na czterech fundamentalnych zasadach demokracji: zwierzchnictwa narodu, przedstawicielstwa, trójpodziału władz i republikańskiej formy rządów. Granice państwa nie w pełni pokrywają się z granicami przedwojennej Łotwy. Formalnie w 1946 r. przyłączył się do Rosji łotewski rejon Abrene (Pytałowo, Пыталово), ale ze względu na napięcia z Rosją 27 marca 2007 r. Łotwa ostatecznie zrezygnowała z pretensji terytorial
nych do Abrene. Językiem państwowym jest język łotewski (art. 4), co po 1991 r.
również wywołało napięcia z Rosją, bowiem mniejszość rosyjska na Łotwie, która stanowi 26,9% społeczeństwa (w niektórych okręgach nawet ponad 40%), musi zdać egzaminy z języka łotewskiego, by uzyskać obywatelstwo łotewskie.
Rosjan przesiedlano na Łotwę w wyniku polityki wynaradawiania krajów nadbał
tyckich (Litwy, Łotwy i Estonii), po wcieleniu tych państw do ZSRR. W 1989 r.
Łotysze na Łotwie stanowili tylko 52% społeczeństwa, co stwarzało niebezpie
czeństwo, że zostaną mniejszością we własnym kraju. W referendum z 2012 r.
75,12% głosujących zdecydowanie opowiedziało się przeciwko nadaniu językowi rosyjskiemu statusu języka urzędowego. Większość Rosjan mieszkających na Łotwie nie zna języka łotewskiego i nie ma łotewskiego obywatelstwa. Głową Republiki Łotewskiej jest Prezydent (Latvijas Valsts prezidents) wybierany na 4-letnią kadencję pośrednio, w głosowaniu tajnym, większością co najmniej 51 głosów członków jednoizbowego, 100-osobowego Parlamentu (Saeima). Po
zycja Prezydenta jest bardzo słaba w systemie rządów i pełni on głównie funkcje reprezentacyjne (art. 35-54). Wszystkie rozporządzenia Prezydenta wymagają kontrasygnaty Premiera (Latvijas Ministru prezidents) lub właściwego ministra.
Wysoka w systemie jest pozycja Parlamentu (art. 5-34), co stanowi pozostałość
3. N O W E P A Ń S T W A C Z Ł O N K O W S K IE U N II EURO PEJSKIEJ 91
powojennego trendu konstytucyjnego państw nadbałtyckich. Poza realizacją funkcji legislacyjnych parlament łotewski uczestniczy w kreowaniu najwyższych organów w państwie; do jego kompetencji należy wybór Prezydenta, ustalenie liczby resortów rządowych oraz zakresu ich kompetencji i sprawowanie kontroli nad działalnością wszystkich organów władzy, przy poszanowaniu niezawisłości sądownictwa (Ch o l a w o-So s n o w s k a 2013: 18-20). Rząd - Gabinet Ministrów (Ministru kabinets) - pełni ogólną funkcję kierowniczą w państwie, składa się z premiera i wyznaczonych przez niego ministrów (art. 55-63). Gabinetowi Ministrów podlegają wszystkie urzędy administracji państwowej (art. 58). Mi
nistrowie, nawet jeśli nie są członkami Sejmu, a także urzędnicy odpowiedzialni i upoważnieni przez ministrów mają prawo uczestniczenia w posiedzeniach Sejmu i jego komisji oraz wnoszenia uzupełnień i poprawek do projektów ustaw (art. 63). Konstytucja nie określa podziału administracyjnego kraju, a jedynie zaznacza, że terytorium Łotwy stanowią: Liwlandia (Vidzeme), Łatgalia, Kurlan
dia i Semigalia (art. 3) - krainy de facto historyczne. Łotwa to państwo unitarne i scentralizowane. W 2009 r. została wprowadzona jednoszczeblowa struktura władzy, w której wyróżniono 110 powiatów (novads) i 9 wydzielonych miast (republikas pilsetas).
Łotwa jest krajem transformującym z realnego socjalizmu i gospodarki cen
tralnie planowanej na wolny rynek. W latach 1991-1994 w łotewskiej gospodarce, podobnie jak w litewskiej i estońskiej, przeprowadzono wiele istotnych reform gospodarczych, a nade wszystko prywatyzację i restrukturyzację poszczególnych gałęzi przemysłu (szczególnie maszynowego i stoczniowego), ściśle powiązanych z gospodarką ZSRR. Z powodu uwolnienia cen, zerwania więzi z Rosją i nieren
towności zakładów przemysłowych PKB Łotwy w latach 1991-1993 gwałtownie spadł odpowiednio o 40% i 50%, a hiperinflacja osiągnęła 958% (1992 r.) (Ma
k o w s k i 2010: 218-220). PKB Łotwy prezentował imponujący wzrost w latach
2003-2007, gdy gospodarka rosła pomiędzy 7,6% a 11,2%. W 2009 r. jednak, w wyniku światowego kryzysu finansowego, Łotwa odnotowała spadek PKB 0 17,7%, inflację w wysokości 15,3% i spadek zatrudnienia o 13,2% (Euro-dane 2014). Do najważniejszych sektorów łotewskiej gospodarki w 2014 r. należały:
handel hurtowy i detaliczny, transport, usługi związane z zakwaterowaniem 1 usługi gastronomiczne (30%), przemysł (19,5%) oraz administracja publiczna, obrona, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc społeczna (14%) (europa.eu 2014).
PKB kraju w 2013 r. wynosił 46,5 mld USD, co per capita dawało 15,280 tys.
USD i sytuowało kraj na 64. miejscu na świecie, porównywalnie do Litwy (BŚ 2014). Łączne wydatki UE w 2012 r. na Łotwie zamknęły się w kwocie 1 179 mld EUR, co jako procent łotewskiego dochodu narodowego brutto (DNB) dawało 5,30%. Łączny wkład Łotwy do budżetu UE wynosił 204,7 mln EUR, co stano
wi 0,92% łotewskiego DNB (Eurostat 2013). Odsetek Łotyszy przekonanych, że członkostwo w UE przynosi krajowi korzyści spadł w okresie 2004-2011 o 4%, z 51% w 2004 r. do 47% w 2011 r. Liczba mających przeciwne zdanie z kolei wzrosła o 11% - z 36% w 2004 r. do 47% w 2011 r. O 7% spadła liczba
