Recenzja : Ombretta Fumagali Carulli, A Cesare ciò che è di Cesare, a Dio ciò che è di Dio. Laicità dello Stato e libertà delle Chiese, Vita e Pensiero, Milano 2006, ss. 157.

STUDIA Z PRAWA WYZNANIOWEGO Tom 10 ± 2007

Ombretta Fumagali Carulli, A Cesare cioÁ che eÁ di Cesare, a Dio cioÁ che eÁ di Dio. LaicitaÁ dello Stato e libertaÁ delle Chiese, Vita e Pensiero, Milano 2006, ss. 157.

W 2006 r., nakøadem wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Naj- sÂwieÎtszego Serca Jezusowego w Mediolanie, ukazaøa sieÎ praca wieloletniej profesorki tej uczelni, Ombretty Fumagali Carulli, zatytuøowana A Cesare cioÁ che eÁ di Cesare a Dio cioÁ che eÁ di Dio. LaicitaÁ dello Stato e libertaÁ delle Chiese (Cezarowi to, co nalezÇy do Cezara, Bogu to, co nalezÇy do Boga.

SÂwieckosÂc p anÂstwa i wolnosÂc KosÂcioøoÂw). Autorka ± znana z wielu prac z zakresu prawa kanonicznego i wyznaniowego ± nie bez dumy stwierdza we wsteÎpie, zÇe jest przedstawicielkaÎ tego samego sÂrodowiska, ktoÂre w przeszøosÂci reprezentowali Vincenzo del Giudicee, Orio Giacchi oraz Giuseppe Dossetti.

W swojej pracy O. Fumagalli Carulli podejmuje proÂbeÎ przeanalizo- wania cech panÂstwa sÂwieckiego. Wychodzi przy tym od ukazania doktry- ny kanonicznej, ktoÂra dotyczy tej problematyki. Kolejny etap rozwazÇan stanowi ukazanie ewolucji modeli panÂstwo ± KosÂcioÂø, przyjmowanych w Europie na kolejnych etapach historii oraz przeanalizowanie czynni- koÂw, ktoÂre przyczyniøy sieÎ do powstania modelu panÂstwa sÂwieckiego.

Bardziej szczegoÂøowe analizy zostaøy posÂwieÎcone wøoskiemu modelowi laickosÂci. ZwienÂczenie rozwazÇan stanowiaÎ uwagi na temat religii i wolnosÂ- ci w jednoczaÎcej sieÎ Europie.

Zasadnicze rozwazÇania zostaøy poprzedzone obszernym wprowadze- niem, zatytuøowanym KosÂcioÂø i panÂstwo w ujeÎciu kanonicznym. Autorka zwraca uwageÎ, zÇe søowa Chrystusa o obowiaÎzku oddania cesarskiego ce- sarzowi a bozÇego Bogu zrewolucjonizowaøy stosunki panÂstwo ± KosÂcioÂø.

Zasada dualizmu staøa sieÎ jednak bardzo trudna do zastosowania w prak-

tyce, przyczyniajaÎc sieÎ do wielu sporoÂw i nieporozumienÂ.

O. Fumagali Carulli, proÂbujaÎc zmierzyc sieÎ z bardzo aktualnym za- gadnieniem sÂwieckosÂci panÂstwa, jak juzÇ wspomniano, wychodzi od pryn- cypioÂw kanonicznych. Pierwsze z nich to ± majaÎce podstawy biblijne ± dualizm wøadzy. W odniesieniu do KosÂcioøa katolickiego zostaø on wyrazÂ- nie zapisany w art. 7 Konstytucji Republiki Wøoskiej, zgodnie z ktoÂrym Lo Stato e la Chiesa sono, ciascuno nel proprio ordine, indipendenti e sovrani.

Autonomia mieÎdzy porzaÎdkiem duchowym i doczesnym jest roÂwniezÇ jed- naÎ z podstaw jurydycznej kultury zachodniej. Jest jednak faktem, zÇe w przeszøosÂci zaroÂwno panÂstwo, jak i KosÂcioÂø niejednokrotnie negowaøy w praktyce zasadeÎ dualizmu. Jak dowodzi historia, najwazÇniejsza dla wøasÂ- ciwego rozumienia dualizmu byøa trudna do utrzymania roÂwnowaga mieÎ- dzy dwiema wøadzami: duchowaÎ i doczesnaÎ. W doktrynie kanonistycznej w odniesieniu do tej kwestii w przeszøosÂci wypracowano dwie teorie. Jed- na, przypisywana Tomaszowi z Akwinu i oparta na Arystotelesie, zmie- rzaøa do widzenia panÂstwa jako instrumentu søuzÇaÎcego do chronienia i do- skonalenia natury ludzkiej. Koncepcja augustynÂska natomiast widziaøa panÂstwo jako wynik umowy koniecznej do walki ze zøem, ktoÂre jest za- kodowane w czøowieku. Obie te teorie absolutnie sprzeciwiaøy sieÎ kon- cepcji poganÂskiej, zgodnie z ktoÂraÎ kazÇda wøadza byøa boska. Søowa moÂ- wiaÎce o tym, izÇ ¹wszelka wøadza pochodzi od Bogaº, w nauce prawa kanonicznego rozumiano w tym sensie, zÇe nie legalizujaÎ one braku od- powiedzialnosÂci wøadcoÂw takzÇe w materii moralnej. OznaczajaÎ natomiast, zÇe sprawowanie kazÇdej wøadzy powinno odpowiadac planom BozÇym.

RoÂwniezÇ w demokracji ± jak napisaø Jan Paweø II w encyklice Centessimus annus ± nie wolno sieÎ dystansowac odwartosÂci. Z drugiej strony autorka søusznie zauwazÇa, zÇe dogmat o nieomylnosÂci papieskiej (SoboÂr WatykanÂ- ski I) potwierdza nieomylnosÂc papiezÇa tylko ¹w sprawach wiary i moral- nosÂciº (te same tresÂci powtarza dzisiaj KPK w kan. 749 i Lumen gentium w n. 25). W sprawach doczesnych zatem KosÂcioÂø mozÇe sieÎ mylicÂ.

Drugie z omawianych pryncypium to suwerennosÂc i niezalezÇnosÂc KosÂ- cioøa i panÂstwa w sprawach nalezÇacych do ich wøasÂciwych porzaÎdkoÂw.

Chodzi o niekompetencjeÎ panÂstwa w sprawach duchowych i KosÂcioøa w sprawach materialnych. Jednak KosÂcioÂø odpoczaÎtku, w ramach tzw.

wøadzy posÂredniej, rezerwowaø sobie prawo sprzeciwu wobec takiego

ustawodawstwa panÂstwowego, nawet w sprawach doczesnych, ktoÂre øamie

porzaÎdek moralny. KosÂcioÂø pozostawia sobie bowiem prawo do moralne-

go osaÎdu caøego porzaÎdku, ktoÂry zostaø przyjeÎty w spoøecznosÂci politycz-

nej (Gaudium et spes, n. 76).

Trzecie pryncypium kanoniczne, omawiane przez O. Fumagalli Ca- rulli, dotyczy tzw. spraw mieszanych. Zgodnie z nim KosÂcioÂø daÎzÇy d o wspoÂødziaøania z panÂstwem, co znajduje swoÂj wyraz miedzy innymi w prak- tyce zawierania konkordatoÂw. Dawniej istotnie czeÎsto chodziøo w nich o wymianeÎ przywilejoÂw. Dzisiaj jednak KosÂcioÂø nie køadzie nadziei w przy- wilejach, ale domaga sieÎ wolnosÂci dziaøania w swoim zakresie. KosÂcioÂø

¹nie pokøada jednak swoich nadziei w przywilejach ofiarowanych mu przez wøadzeÎ panÂstwowaÎ; co wieÎcej, wyrzeknie sieÎ korzystania z pewnych praw legalnie nabytych, skoro sieÎ okazÇe, zÇe korzystanie z nich podwazÇa szczerosÂc jego sÂwiadectwa, albo zÇe nowe warunki zÇycia domagajaÎ sieÎ innego ukøadu stosunkoÂw. KosÂcioÂø winien miec jednak zawsze i wszeÎdzie prawdziwaÎ swobodeÎ w gøoszeniu wiary, w uczeniu swojej nauki spoøecz- nej, w speønianiu nieskreÎpowanie wsÂroÂd ludzi swego zadania, a takzÇe w wydawaniu oceny moralnej nawet w kwestiach dotyczaÎcych spraw po- litycznych, kiedy domagajaÎ sieÎ tego podstawowe prawa osoby lub zbawie- nie dusz, stosujaÎc wszystkie i wyøaÎcznie te sÂrodki, ktoÂre zgodne saÎ z Ewan- geliaÎ i dobrem powszechnym wedøug roÂzÇnorodnosÂci czasu i warunkoÂwº (Gaudium et spes, n. 76).

Zasada suwerennosÂci i niezalezÇnosÂci mieÎdzy spoøecznosÂciami wyro- søymi z inspiracji religijnej i panÂstwami jest tak sÂcisÂle zwiaÎzana z wolnosÂciaÎ religijnaÎ, nalezÇnaÎ kazÇdemu czøowiekowi, zÇe nalezÇy sieÎ jej domagac nawet w tej wersji panÂstwa wyznaniowego, ktoÂraÎ dzisiaj spotyka sieÎ w kreÎgu kultury islamskiej. Zasada ta nie pozwala na uboÂstwianie ani absolutyzo- wanie wøadzy panÂstwowej. Nigdy nie mogaÎ byc bowiem naruszane prawa osoby ludzkiej i sprawiedliwosÂc naturalna. Prawa osoby ludzkiej powinny byc respektowane przedprawem panÂstwa (lex iniusta non obligat) ± kon- kluduje Autorka.

W I rozdziale pracy zawarto rozwazÇania dotyczaÎce narodzin i ewolucji

idei panÂstwa sÂwieckiego. Na panÂstwo laickie mozÇna spojrzec podkaÎtem

prawnym, historycznym oraz ideologicznym. UwzgleÎdniajaÎc te aspekty,

Autorka ± opierajaÎc sieÎ na wywodach Orio Giacchi ± uwazÇa, zÇe zalaÎzÇki

panÂstwa sÂwieckiego mozÇna odnalezÂc juzÇ w poÂzÂnym sÂredniowieczu. PanÂ-

stwo laickie, ktoÂre zrodziøo sieÎ w XIX w., okresÂla jako ¹panÂstwo bez

duchaº. Wskazuje jednoczesÂnie, zÇe droga do niego byøa døuga. JuzÇ w sÂred-

niowieczu rodzi sieÎ absolutystyczna koncepcja panÂstwa na gruncie roÂzÇ-

nych porzaÎdkoÂw prawnych: rzymskiego, kanonicznego, zwyczajowego,

a takzÇe prawa feudalnego. TworzaÎ sieÎ zasady legalizmu (Quo principi

placuit legis habet vigorem) i do tego dochodzi chrzesÂcijanÂska idea impe-

rialna i autorytet papiezÇa, ktoÂry sieÎ utwierdziø w pierwszym konkordacie w Wormacji (1122), gdzie papiezÇ Kalikst II i cesarz Henryk V zakonÂczyli walkeÎ o inwestytureÎ, gwarantujaÎc prawo KosÂcioøa do interwencji w poli- tykeÎ w sprawach kosÂcielnych, ale jednoczesÂnie decydujaÎc, zÇe wøadca staje sieÎ jedynym dzierzÇycielem wøadzy politycznej.

Te zasady øamiaÎ sieÎ w okresie odrodzenia i rozpoczyna sieÎ droga do panÂstwa absolutnego. Wøadca staje sieÎ jedynym dzierzÇycielem wøadzy i wkroÂtce chce przejaÎc wøadzeÎ absolutnaÎ. KsiaÎzÇeÎta ± w ramach ustanawia- nia praw ± ksztaøtujaÎ je wedøug swych poglaÎdoÂw religijnych (zgodnie lub niezgodnie z doktrynaÎ katolickaÎ). Powoli ksztaøtuje sieÎ fenomen tzw. racji panÂstwowej, poprzez ktoÂraÎ mozÇna usprawiedliwiac roÂzÇnego rodzaju de- wiacje odzasadchrzesÂcijanÂskich a nawet od idei dobra jako takiego.

Rodzi sieÎ idea absolutyzmu.

JuzÇ w XV w. dajaÎ sieÎ zauwazÇyc symptomy rozbicia wspoÂlnoty euro- pejskiej i koncepcji panÂstwa zapewniajaÎcego powszechny pokoÂj. Istotnego podziaøu wspoÂlnoty europejskiej dokonaøa reformacja. Wbrew powszech- nym opiniom ± jak stwierdza Autorka ± luteranÂska wizja panÂstwa nie byøa wcale bardziej demokratyczna od koncepcji katolickiej. Analiza tez lute- ranÂskich prowadzi bowiem do wniosku, zÇe zgodnie z nimi panÂstwo jest najwyzÇszym gwarantem porzaÎdku, wøadca sÂwiecki nie mozÇe byc niczym ograniczany w swej suwerennosÂci, utrzymuje sieÎ rozdziaø wøadzy i ludu, a KosÂcioÂø jest podlegøy panÂstwu jako stowarzyszenie zwykøe.

W wieku XVI panÂstwo staøo sieÎ wieÎc ¹jeszcze bardziej wyznanio-

weº, opieraøo sieÎ bowiem na ¹boskim prawie kroÂloÂwº, co byøo wyni-

kiem zaøozÇenÂ, zgodnie z ktoÂrymi wszelka wøadza pochodzi od Boga,

rzaÎdzaÎcy spoøecznosÂciaÎ sÂwieckaÎ nie odpowiada przed nikim, a ogranicza

go jedynie ¹racja panÂstwaº. W tym czasie powstaje system jurysdykcjo-

nalizmu, ktoÂry przyjmuje, zÇe rzaÎdzaÎcy ma niezbywalnaÎ jurysdykcjeÎ nad

KosÂcioøem (gallikanizm we Francji, realizm w Hiszpanii, joÂzefinizm

w Austrii). RzaÎdzaÎcy domagajaÎ sieÎ wieÎc swego placet na wprowadzenie

dekretoÂw papieskich, a KosÂcioøy lokalne stajaÎ sieÎ KosÂcioøami narodo-

wymi. Wøadcy uzyskujaÎ iura circa sacra, co oznacza m.in. interwencje

w rzeczy sÂwieÎte, obowiaÎzywanie reguøy placetum regium oraz przyjeÎcie

podziaøu na religieÎ panÂstwowa i kulty zaledwie tolerowane. Wøadca

sÂwiecki w panÂstwach protestanckich staje sieÎ w sÂcisøym tego søowa zna-

czeniu wøadzaÎ kosÂcielnaÎ, a w panÂstwach katolickich ± uzurpuje sobie

takaÎ wøadzeÎ. Dalej Autorka koncentruje sieÎ wokoÂø postawy KosÂcioøa

katolickiego wobec absolutyzmu, zwøaszcza na polu obrony uprawnienÂ

dotyczaÎcych spraw sÂwieÎtych i zapewnienia wolnosÂci religijnej tym, ktoÂ- rzy nie wyznawali religii panÂstwowej.

Przedmiot dalszych rozwazÇan stanowiaÎ faktory dekonfesjonalizacji, negatywnie decydujaÎce o wizji powstajaÎcej dzieÎki temu koncepcji panÂstwa sÂwieckiego. Jako pierwszy z nich autorka wskazuje tzw. kryzys sumienia Europy, tj. zjawisko podawania w waÎtpliwosÂc prawd, ktoÂre dotychczas uwazÇano za niepodwazÇalne. WsÂroÂdnajwazÇniejszych elementoÂw europej- skiego ruchu przeciw absolutyzmowi panÂstwowemu wskazuje natomiast walkeÎ z wszelka religiaÎ (rewolucja francuska), libertynizm (vivere secun- dum naturam), odrodzone idee neostoickie, liberalizm angielski i janse- nizm. Ruchy rewolucyjne inspirowaøy sieÎ hasøami walki politycznej i praw- no-ekonomicznej, ktoÂra miaøa zmierzac do reformy panÂstwa, zawierajaÎc roÂwniezÇ wezwanie do walki przeciwko KosÂcioøowi, rozumianemu jako najwazÇniejsza ostoja absolutyzmu. MentalnosÂc moralnaÎ zasteÎpuje elegan- cja. Na polu nauki dominuje wiara w rozum i nieograniczony rozwoÂj wiedzy. W polityce zewneÎtrznej widoczne jest zas øamanie zwyczajoÂw mieÎdzynarodowych oraz odsuwanie papiezÇa odroli mediatora w konflik- tach mieÎdzynarodowych. W polityce ruch osÂwieceniowy poddaje bez- wzgleÎdnie KosÂcioÂø podjurysdykcjeÎ panÂstwa. Na polu spoøecznym propo- nuje sieÎ natomiast hasøo zniesienia jakichkolwiek roÂzÇnic mieÎdzy klerem, burzÇuazjaÎ i ludem.

Krytycznej analizie poddaje autorka przede wszystkim koncepcjeÎ laickosÂci panÂstwa w wydaniu francuskim. Ten model laickosÂci uksztaøto- waø sieÎ bowiem nie tylko dzieÎki Deklaracji Praw Czøowieka i Obywatela, ale roÂwniezÇ na przykøadw konsekwencji wydania tzw. konstytucji cywil- nej kleru. Dziaøania rewolucji rozpoczeÎte jesieniaÎ 1793 i trwajaÎce do lipca 1794 r. pokazujaÎ, zÇe nie chodziøo nawet wyøaÎcznie o walkeÎ z KosÂcioøem, ale wreÎcz o walkeÎ z Bogiem. NasteÎpuje desakralizacja budynkoÂw kulto- wych i wymierzanie kar wobec duchownych trzymajaÎcych sieÎ prawa kosÂ- cielnego. Dokonuje sieÎ likwidacja opactw i niszczenie utensylioÂw kosÂciel- nych. Wprowadzono zakaz powstawania jakichkolwiek nowych kultoÂw oraz nakazano usunaÎc jakiekolwiek nazwy ulic czy gmachoÂw publicznych, jesÂli miaøy religijnaÎ proweniencjeÎ. Te fakty moÂwiaÎ same za siebie.

Rewolucja francuska oraz nasteÎpujaÎce po niej wydarzenia zdecydo- waøy o powstaniu dwoÂch rodzajoÂw laickosÂci: antyreligijnej i areligijnej.

Napoleon zaczyna uznawac ¹wolnosÂc KosÂcioøaº, ale wprowadza 18 kwiet-

nia 1802 r. caøaÎ serieÎ przepisoÂw (¹77 artykuøoÂwº tzw. organicznych), z ktoÂ-

rych wiele okazaøo sieÎ nie do zaakceptowania przez Piusa VII. Radyka-

lizm laickosÂci w polityce francuskiej zostaø zakodowany takzÇe w konstytu- cji z 1805 r. i zniesieniu konkordatu i artykuøoÂw organicznych. Owocem tego francuskiego pojmowania laickosÂci panÂstwa jest caøkowita negacja wszelkich symboli religijnych w strukturach publicznych (przykøadz naj- nowszych czasoÂw ± zakaz noszenia chust islamskich w szkoøach publicz- nych).

Model wøoski laickosÂci panÂstwa jest zupeønie inny odfrancuskiego.

InnaÎ tezÇ posiada genezeÎ. Autorka usytuowaøa ten model ¹mieÎdzy sÂwiec- kosÂciaÎ i wolnosÂciaÎ religijnaκ. Jest to zatem model sÂwieckosÂci przyjazny wolnosÂci religijnej, choc droga do jego wypracowania byøa trudna. Wiara i przywiaÎzanie do katolickich tradycji narodu byøy jednak na tyle duzÇe, zÇe nie zdoøaøy ich obalic ani PanÂstwo Papieskie, ani proces zjednoczenia Wøoch, ani ruch nazistowski. W okresie przedzjednoczeniem Wøoch, podobnie jak po zjednoczeniu, dominowaø model panÂstwa wyznaniowego.

Miaø on jednak roÂzÇne oblicza, a ten istniejaÎcy przedupadkiem PanÂstwa KosÂcielnego mocno roÂzÇniø sieÎ odtego, ktoÂry wprowadzono po zawarciu TraktatoÂw LateranÂskich. Za istotnaÎ cecheÎ zmieniajaÎcych sieÎ rozwiaÎzan wøoskich autorka uznaje staøe daÎzÇenie do dialogu pomieÎdzy panÂstwem i KosÂcioøem, ktoÂre byøo najczeÎsÂciej obierane jako sposoÂb na likwidowanie sporoÂw i konfliktoÂw.

Do zniesienia modelu panÂstwa wyznaniowego we Wøoszech prowadzi wprowadzenie modelu panÂstwa demokratycznego, co otwiera okres plu- ralizmu religijnego. W konsekwencji powstaje panÂstwo laickie, ktoÂre nie jest ani obojeÎtne, ani zupeønie neutralne wobec fenomenu religijnego.

LaickosÂc ta nie neguje roÂwniezÇ dialogu pomieÎdzy panÂstwem oraz KosÂcio- øem katolickim i innymi zwiaÎzkami wyznaniowymi, czego szczegoÂlnym przejawem jest zawarcie Ukøadu z 1984 r. oraz stopniowa realizacja kon- stytucyjnego unormowania przewidujaÎcego zawieranie porozumien (inte- se) roÂwniezÇ z niekatolickimi zwiaÎzkami wyznaniowymi. Istotnym przy- miotem przyjmowanego obecnie we Wøoszech modelu panÂstwa sÂwieckie- go saÎ roÂwniezÇ gwarancje wolnosÂci religijnej.

Przedmiotem trzeciego rozdziaøu pracy uczyniono normy prawa euro-

pejskiego, ktoÂre dotyczaÎ religii oraz wolnosÂci religijnej. Jest to gruntowne,

a jednoczesÂnie przejrzyste studium wielu problemoÂw, ktoÂre stanowiaÎ wy-

zwanie dla doktryny prawa wyznaniowego czasoÂw wspoÂøczesnych. Poczy-

najaÎc odomoÂwienia kwestii dotyczaÎcych religii i wolnosÂci religijnej w ak-

tach prawa mieÎdzynarodowego, autorka przechodzi do scharakteryzowa-

nia zasadprzyjmowanych w aktach prawa wspoÂlnotowego. Wiele miejsca

posÂwieÎca zagadnieniu nietolerancji, antysemityzmu i proÂbom walki z tymi problemami. Ponadto omawia pozycjeÎ Stolicy Apostolskiej w walce o po- szanowanie praw czøowieka, problemy wspoÂøzÇycia w spoøeczenÂstwie wie- lokonfesyjnym, postaweÎ KosÂcioøa katolickiego w procesie integracji euro- pejskiej, gwarancje wolnosÂci religijnej oraz miejsce tej problematyki w traktatach z Maastricht i Amsterdamu, Karcie Praw Podstawowych czy tezÇ traktacie ustanawiajaÎcym KonstytucjeÎ dla Europy (akcentujaÎc kwestieÎ braku nawiaÎzania do korzeni chrzesÂcijanÂskich w preambule tego aktu). Ostro tezÇ widzi roÂwniezÇ zjawiska powstajaÎce w konsekwencji wzmozÇonej dzis migracji.

W sumie jest to studium bardzo wartosÂciowe. Ukazuje ono caøaÎ zøozÇo- nosÂc poruszonej problematyki, stanowiaÎc jednoczesÂnie dobraÎ syntezeÎ.

PoglaÎdy prezentowane przez AutorkeÎ pozostajaÎ przy tym w wyrazÂnej zgodnosÂci ze stanowiskami i opiniami przyjmowanymi w sÂrodowisku Ka- tolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawøa II. TakzÇe tutaj poszuku- jemy inspiracji w nauce KosÂcioøa katolickiego, ktoÂrej rzetelnych badan nie mozÇe ignorowac przy poszukiwaniu wøasÂciwych rozwiaÎzan kwestii wyzna- niowych.

Ks. Henryk Misztal

Marco Antonio Huaco Palomino, Derecho de la religioÂn: el principio y derecho de la libertad religiosa en el ordenamiento jurõÂdico peruano, Lima: Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Universidad Peruana UnioÂn, 2005, pp. 398

PrzedpieÎcioma laty w ¹Studiach z Prawa Wyznaniowegoº (t. V ± 2002) zaprezentowaøem ewolucjeÎ podstawowych regulacji wyznaniowych w prawie Peru, jako wynik zainteresowania zÇyciem religijnym, spoøecz- nym, systemem prawnym tego odlegøego kraju, z ktoÂrym zetknaÎøem sieÎ osobisÂcie. Z tym wiekszym zainteresowaniem zabraøem sieÎ do lektury nowej ksiaÎzÇki Marka Antoniego Huaco Palomino: Derecho de la religioÂn:

el principio y derecho de la libertad religiosa en el ordenamiento jurõÂdico

peruano [Prawo religii/wyznania: zasada i prawo wolnosÂci religijnej w pe-