POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ
ROZPRAWA DOKTORSKA – I TEKST
TEMAT:
Architektura klasztorów na Śląsku Cieszyńskim i w Księstwie Opawskim do 1939 roku.
AUTOR:
MGR INś. ARCH. BARBARA UHEREK – BRADECKA
PROMOTOR:
PROF. DR HAB. INś. ARCH. JACEK RADZIEWICZ – WINNICKI
Projekt finansowany z grantu promotorskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego nr N N527 280337
Gliwice 2010
Spis treści
1.Wstęp……….. str. 4 1.1. Uzasadnienie wyboru tematu………. str. 4 1.2. Stan badań……… str. 4 1.3. Cel opracowania……….. str. 6 1.4. Zakres obszaru badawczego……….. str. 4 1.5. Przyjęta metoda badań……… str. 9 1.6. Struktura pracy………..… str. 10 1.7. Hipotezy………. str. 10 2. Zarys historii Śląska Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego ze
zwróceniem uwagi na instytucjonalną rolę kościoła i zgromadzeń
zakonnych……… str. 11
2.1. Okres przed reformacją (do początków XVI wieku)……… str. 14 2.2. Okres reformacji (do schyłku XVI wieku)……….. str. 16 2.3. Okres kontrreformacji, od 1610 – do końca XVII wieku………... str. 18 2.4. Okres wolności religijnej od XVIII do XX wieku (do 1939 roku)… str. 20 2.5. Historia najnowsza i teraźniejszość……….. str. 21 2.6. Rola kościoła i klasztorów i jej przemiany na przestrzeni wieków str. 22 3. Reguła zakonna a forma architektoniczna zabudowań str. 24 3.1. Forma zabudowań zakonów mniszych……… str. 25 3.2. Forma zabudowań zakonów kleryckich……… str. 30 3.3. Forma zabudowań zakonów rycerskich……… str. 31 3.4. Forma zabudowań zakonów Ŝebrzących………. str. 32 3.5. Forma zabudowań zakonów szpitalnych……….. str. 35 3.6. Forma zabudowań kongregacji męskich……….. str. 35 3.7. Forma zabudowań zakonów Ŝeńskich……….. str. 36 3.8. Forma zabudowań kongregacji Ŝeńskich………. str. 38 3.9. Podsumowanie………. str. 40 4. Analiza architektury klasztorów na Śląsku Cieszyńskim i w
Księstwie Opawskim powstałej do 1939 roku………. str. 41 4.1. Informacje wstępne……….. str. 41 4.1.1. Mapa lokalizacji obiektów……… str. 42 4.2. Podział typologiczny badanych obiektów………. str. 44 4.3. ZróŜnicowanie i podział funkcji w badanych obiektach………….. str. 46 4.4. Tabelaryczne kompendium katalogu obiektów……… str. 48
4.4.1. Obiekty uwzględnione w analizach……… str. 48 4.4.2. Obiekty nieuwzględnione w analizach……….. str. 59 4.5. Wybór przykładów reprezentatywnych………. str. 63 4.6. Omówienie wybranych przykładów……… str. 63 4.6.1. Wybrane obiekty typu A1……… str. 64 4.6.2. Wybrane obiekty typu A2……… str. 75 4.6.3. Wybrane obiekty typu A3……… str. 83 4.6.4. Wybrane obiekty typu B1……… str. 89 4.6.5. Wybrane obiekty typu B2……… str. 92 4.7. Analiza funkcjonalna wybranych przykładów……….. str. 97 4.7.1. Podsumowanie………. str. 102 4.8. Analiza urbanistyczna wybranych przykładów………. str. 103 4.8.1. Układy typu A……… str. 103 4.8.2. Układy typu B……… str. 105 4.8.3. Podsumowanie………. str. 107 4.9. Analiza społecznego oddziaływania wybranych przykładów……. str. 108 4.9.1. Podsumowanie………. str. 112 4.10. Stan zachowania i obecne wykorzystywanie………. str. 113 4.10.1. Podsumowanie………... str. 116 5. Architektura klasztorów na Śląsku Cieszyńskim i w Księstwie
Opawskim do 1939 roku – podsumowanie……….. str. 118 6. Słownik pojęć……….. str. 124 7. Bibliografia………... str. 128 7.1. Pozycje literaturowe………. str. 128 7.2. Archiwa……….. str. 134 7.3. Strony internetowe……… str. 135
8. Spisy i katalogi……… str. 136 8.1. Spis rysunków………... str. 136 8.2. Spis tabel………... str. 141 9. Katalog obiektów - oddzielne opracowanie .
1. Wstęp
1.1. Uzasadnienie wyboru tematu
Przedmiotem niniejszej pracy jest architektura klasztorów powstająca na wielo- kulturowym, wielowyznaniowym i wielonarodowościowym obszarze Śląska Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego. Wybrane zagadnienie jest kompilacją zainteresowań autorki architekturą sakralną, a zwłaszcza zakonną, fascynacji róŜnorodnością kulturową omawianego obszaru, rozbudzonej w sposób szczególny przez ksiąŜkę ks. prof. dr hab. Józefa Budniaka pt.: „Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego; studium historyczno - pastoralne” oraz wieloletni osobisty związek z wybranym obszarem badawczym.
Znaczna ilość bardzo zróŜnicowanych obiektów powstających na terenie obszaru badawczego na przestrzeni od końca XII do początków XX wieku umoŜliwia ich przekrojową, wieloaspektową analizę. RóŜnią się one bowiem znacznie między sobą nie tylko typem budowli, ale takŜe funkcją, lokalizacją czy społecznym oddziaływaniem, jakie ówcześnie wywierały a nierzadko wywierają po dzień dzisiejszy. Tak więc, z pozoru jednolita architektura załoŜeń klasztornych po głębszej analizie okazuje się bardzo róŜnorodna nie tylko pod względem morfologicznym i funkcjonalnym, ale takŜe pod względem roli społecznej, jaką pełniła.
1.2. Stan badań
Zagadnienie architektury klasztorów na obszarze Śląska Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego było dotychczas rzadko poruszane. Dość dokładnie prześledzona i opracowana została historia obydwu regionów oraz ich poszczególnych miast i miejscowości. Wiele popularnonaukowych opracowań dotyczących wartości przyrodniczych, kulturowych i turystycznych - zwłaszcza obszaru Śląska Cieszyńskiego powstało w latach 1998 – 2000 i było skutkiem podpisania 22 kwietnia 1998 roku umowy o powstaniu euroregionu Śląsk Cieszyński – Tĕšínské Slezsko. Wiele trudności nastręcza podział regionu na stronę czeską i polską oraz związana z tym konieczność tłumaczeń pozycji literaturowych. Badania utrudnia ponadto niechęć władz poszczególnych regionów do współpracy.
Zagadnienia dotyczące katolickiej architektury sakralnej, a szczególnie architektury zakonów są więc podejmowane rzadko. Po stronie polskiej szczegółowego
skatalogowania doczekały się wiejskie kościoły parafialne na Śląsku1 (a co za tym idzie, takŜe po polskiej stronie Śląska Cieszyńskiego), brak jednak analogicznego opracowania dla kościołów miejskich i załoŜeń zakonnych oraz dla obiektów po stronie czeskiej.
Dość szczegółowym badaniom poddano zabytki architektury zakonnej w Cieszynie i Ostrawie, takŜe zabytki Opawy doczekały się licznych opracowań (jednak głównie albumowych), pozostałe nie spotkały się dotychczas z większym zainteresowaniem. MoŜna zapoznać się z cennymi opracowaniami literaturowymi będącymi monografiami poszczególnych załoŜeń klasztornych2 oraz działalności zakonów, brak jednak opracowań kompleksowych i to nie tylko w obrębie miast, ale przede wszystkim w obrębie regionu. NaleŜy takŜe wspomnieć, iŜ przemiany polityczne, jakie zaszły po II wojnie światowej uniemoŜliwiały badania na ten temat.
Objawia się to obecnie całkowitym brakiem takich opracowań; zwłaszcza dotyczących Zaolzia3.
Większość opracowań, traktujących o obiektach zakonnych na tym obszarze, powstała więc przed wojną i nierzadko uległa juŜ zniszczeniu. Po wojnie natomiast skoncentrowano się na okresie średniowiecza, z którego pozostało niewiele obiektów, a jeŜeli się zachowały, to najczęściej nie w oryginalnej, nienaruszonej formie, lecz gruntownie przebudowane. Jakby zapomniano o obiektach późniejszych.
Ponadto, dokonując analizy cech stylowych architektury lub ewentualnie programu funkcjonalnego, zapominano o jej aspektach urbanistycznych i powiązaniach z tkanką miejską. A przecieŜ aspekty te są wyraźnie dostrzegalne przy duŜych załoŜeniach klasztornych składających się z kompleksu budynków, zwłaszcza w przypadku tych, które powstały w dobie baroku. Oprócz tradycyjnych analiz stylistycznych i funkcjonalnych naleŜałoby takŜe zwrócić uwagę na rolę, jaką obiekty te odgrywały w mieście, szczególnie, jeŜeli bierze się pod uwagę obszar tak wielokulturowy jak Śląsk Cieszyński czy Księstwo Opawskie.
Niegdyś historia załoŜeń klasztornych na wybranym przeze mnie terenie była przedmiotem badań historyków niemieckich. Wobec zaginięcia większości materiałów źródłowych i archiwalnych, obecnie znana jest takŜe głównie z tych nierzadko tendencyjnych opracowań. Ponadto kaŜdym ze zgromadzeń zakonnych zajmowali się w przeszłości róŜni badacze4. Zupełnie nie brano pod uwagę podobieństw czy róŜnic między siedzibami poszczególnych zgromadzeń zakonnych, nie analizowano teŜ roli, jaką odgrywały w społeczeństwie, będącym mieszanką wyznaniową i kulturową.
Temat przyczyn powstawania i roli, jaką odgrywały oraz powiązań z tkanką miejską załoŜeń zakonnych, zarówno po polskiej jak i czeskiej stronie, pozostaje więc zagadnieniem mało znanym i otwartym. Niniejsza praca będzie próbą przybliŜenia przyczyn powstania, historii, załoŜeń funkcjonalnych, architektonicznych, urbanistycznych oraz roli społecznej, jaką odgrywały klasztory w granicach opracowania i moŜe stać się przyczynkiem do dalszych badań.
1 Kozaczewski T.: „Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Ślasku” (miejscowości A-G, PWr 1995; miejscowości H – O, PWr 1994; miejscowości P-S, PWr 1994; miejscowości S – ś, PWr 1994) [Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej]
2 Np.: o. Marcin M. Łobozek OH „ Zabudowania klasztorne cieszyńskich bonifratrów w wiekach XVIII i XIX w świetle inwentarzy” TOM I, PAT 2006
3 Zaolzie – termin jakim określa się czeską stronę Śląska Cieszyńskiego
4 Opracowania dotyczące zakonu Jezuitów przełoŜył Herman Hoffmann „Schlesiche, maehrische und boemische Jesuiten in der Heidenmission” Breslau 1939 i inne
1.3. Cel opracowania
Głównym celem pracy jest podjęcie próby zebrania, uporządkowania i usystematyzowania wiedzy o architekturze klasztorów na terenie Śląska Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego oraz określenie jej cech i porównanie obiektów pod kątem ich:
- funkcji – analiza rozwiązań funkcjonalno – przestrzennych, ale takŜe procentowy udział funkcji „świeckich”5 mieszczących się w zabudowaniach klasztornych,
- urbanistyki – analiza lokalizacji w miejscowości oraz wpływu na urbanistykę miejską czy teŜ urbanizację terenów wiejskich,
- społecznego oddziaływania – analiza funkcji dodatkowych obiektów ma na celu ukazanie oddziaływania klasztorów na społeczeństwo.
Praca ta traktować więc będzie nie tylko o warsztacie, jakim operowali ówcześni architekci i budowniczowie kształtując formę i funkcję, ale takŜe o treści, jaką ona ze sobą niosła. Analizy mają na celu zwrócenie uwagi szerszego grona odbiorców na rolę działalności budowlanej zgromadzeń zakonnych w przeobraŜaniu struktur urbanistycznych miast6 oraz na aspekt społeczny i socjalny działalności, jaką prowadziły zakony.
1.4. Zakres obszaru badawczego
Zaproponowane w tytule pracy zagadnienie osadzone jest zarówno w aspekcie historycznym jak i terytorialnym. Aspekt historyczny omówiony zostanie w kolejnym rozdziale, aspekt terytorialny związany jest ze zmianami obszaru, jaki zajmowały księstwa na przestrzeni wieków. Zaproponowane w tytule pracy zagadnienie początkowo opracowywane było wyłącznie dla obszaru, jaki zajmowało Księstwo Cieszyńskie, następnie Śląsk Cieszyński, a obecnie Euroregion Śląsk Cieszyński (Těšínske Szelko). Po analizie obiektów znajdujących się na tym terytorium, ze względu na ich niewielką ilość oraz małą róŜnorodność, obszar badawczy został rozszerzony o terytorium Księstwa Opawskiego. NaleŜy jednak pamiętać, iŜ podobnie jak miało to miejsce w Księstwie Cieszyńskim, równieŜ tutaj granice księstwa zmieniały się w czasie.
Fakt, iŜ wyŜej opisane regiony bezpośrednio graniczyły ze sobą od początku ich ustanowienia oraz to, Ŝe nie są one oddzielone od siebie granicami naturalnymi, a takŜe to, Ŝe na przestrzeni wieków znajdowały się pod panowaniem tych samych władców, pozwala wnioskować, iŜ moŜna utworzyć z nich jeden obszar badawczy.
5 Przez funkcje „świeckie” rozumie się tutaj wszystkie pomieszczenia nie słuŜące bezpośrednio zakonnikom lub konwersom, a więc: ochronki dla dzieci, przedszkola, szkoły, szpitale, bursy i internaty, ale takŜe szpitale, lecznice, apteki czy biblioteki dostępne dla świeckich. Biblioteki klasztorne, słuŜące jedynie zakonnikom, niedostępne szerszemu kręgowi odbiorców, traktuje się w pracy jako pomieszczenia klasztoru.
6 Wzorem rozwaŜań na ten temat jest opracowanie Bogny Galantowicz „Rozwiązania urbanistyczne barokowych zespołów budowli jezuickich na Śląsku a problem akomodacji w działalności misyjnej Jezuitów”, oficyna wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997. Podobne aspekty, lecz przedstawione z punktu widzenia konserwatorów zaprezentowane są w opracowaniu Bohdana Rymaszewskiego „O przetrwanie dawnych miast”
Warszawa 1984, rozdział 4, Miasta średniowieczne w okresie Renesansu i baroku, s. 16 – 35.
Ryc. 1 sytuacja przybliŜonego obszaru badawczego z XVII wieku, z okresu włączenia obszaru do monarchii habsburskiej. Opracowała Autorka; na podstawie mapy zaczerpniętej ze strony internetowej:http://www.zamekcieszyn.pl/pl/index.php?option=com_content&task=view&id=200&Itemi d=95
Na całym wspomnianym terytorium działali w pewnych okresach czasu ci sami budowniczowie, malarze, rzeźbiarze czy inni artyści. Przykładem tego jest Kościół Jezusowy wznoszony w Cieszynie od 1709 roku pod kierownictwem opawskiego architekta Jana Hausrückera, organy zbudowane w 1848 roku w kościele ewangelicko – augsburskim pw. Marcina Lutra w Bielsku – Białej, przez Karla Kuttlera7 z Opawy czy rzeźby w kościele Bonifratrów w Cieszynie wykonane przez opawskiego artystę - Jerzego Lehnerta. Wspominając jeszcze o tym, iŜ instrumenty pochodzące z fabryki organów braci Rieger8, która powstała w 1873 roku w Krnowie, znajdują się w kościele św. KrzyŜa w Cieszynie czy kościele Opatrzności BoŜej w Bielsku Białej, zdajemy sobie sprawę z tego, Ŝe sztuka granic terytorialnych nie uznaje, a wybrane obszary wzajemnie na siebie oddziaływały.
Na obydwu obszarach moŜemy takŜe spotkać te same zgromadzenia zakonne oraz te same typy zabudowy. Obiekty znajdujące się w Opawie, Karniowie, Wielkich Heralticach, czy Bolaticach pozwolą natomiast znacznie wzbogacić paletę prezentowanych rozwiązań i typów zabudowań zakonnych.
Obszar badawczy od wieków postrzegany był jako całość. JuŜ w okresie renesansu, w 1561 roku powstała dość osobliwa mapa Śląska, autorstwa Martina Helwiga. Jej osobliwość polega na tym, iŜ zorientowana została na południe, ale takŜe na tym, iŜ miasta, klasztory, zamki czy wsie zaznaczone są w sposób graficzny. Pozwala ona jednak unaocznić, Ŝe główne miasta regionu postrzegane były jako ośrodki jednego obszaru etnograficznego.
7 Kukla J., 2000: Zabytkowe organy Karla Kuttlera w kościele ewangelickim w Białej (Bielsko-Biała) jako przykład instrumentu klasycystycznego. Organy na Śląsku II, Zesz. Nauk. AM Katowice, 30; 131-146
8http://www.organy.ntrnet.pl/rieger.html
Ryc. 2 główne miasta i zarys obszaru badawczego na mapie autorstwa M. Helwiga z XVI wieku;
opracowała autorka; mapa: http://www.staremapy.cz9
Do ograniczenia obszaru badawczego przyjęto sytuację, w jakiej znajdował się Śląsk okresie od 1386 do roku 1536. W tym to okresie nie zmieniają się granice ani Księstwa Opawskiego, ani Cieszyńskiego. Ponadto terytorium Księstwa Cieszyńskiego pokrywa się niemal całkowicie z dzisiejszym Euroregionem10, a z terytorium Księstwa Opawskiego wyłączony zostaje obręb Karniova, Bruntalu i Głubczyc.
Ryc. 3 Granica obszaru badawczego, na tle podziału własnościowego; opracowała: autorka, mapa:
Romuald Kubiciel w „Katowice w 136 rocznicę uzyskania praw miejskich” red. Antoni Barciak, Katowice 2002
9 mapa publikowana w materiałach konferencji „Moje miasto Katowice – kartografia w edukacji regionalnej”
10 Nieznaczne wahania linii granicznej na przestrzeni wieków (spowodowane m. in. działaniami ludzkimi takimi jak utworzenie Zalewu Goczałkowickiego) nie mają znaczenia dla rozpatrywanego zagadnienia.
1.5. Przyjęta metoda badań
Przyjęta została dwustopniowa metoda badań:
Pierwszą część stanowiły badania archiwalne oraz badania in situ. Podczas badań archiwalnych wykorzystano metody stosowane w badaniach historycznych, takie jak: wyszukiwanie, identyfikowanie, selekcjonowanie czy grupowanie informacji źródłowych. Podczas badań terenowych wykonana została inwentaryzacja, dokumentacja fotograficzna oraz weryfikacja funkcji obiektów. Następnie w celu szybkiego wyszukiwania i porównywania zinwentaryzowane obiekty zostały podzielone i zgrupowane w katalogu11, w którym wiodący jest ich podział typologiczny, w obrębie którego obiekty zostały usystematyzowane chronologicznie.
W pracy zamieszczona została tabela stanowiąca syntezę kart katalogowych (strony 49-62), zawierająca informacje na temat: zgromadzenia, które budowało lub wykorzystywało obiekt (kol.1), daty powstania oraz ewentualnej przebudowy obiektu (kol. 2), typu funkcjonalno – przestrzennego12 i schemat rzutu (kol. 3), lokalizacji (kol.
4), funkcji (kol. 5) oraz społecznego oddziaływania (kol.6), a takŜe fotografię obiektu (kol.7)
Drugą część badań, będącą zasadniczą częścią pracy, stanowią badania analityczne. Przeprowadzone one zostały na 10 obiektach, przy czym kaŜdy z typów funkcjonalno przestrzennych przeanalizowany został na dwóch reprezentatywnych załoŜeniach. W przypadku kaŜdego z nich analizie została poddana funkcja a następnie lokalizacja oraz interakcja, jaką wywoływały w społeczeństwie. Praca ma więc charakter analityczny, przy czym analizy wykonywane są po uprzednich studiach przypadków.
11 Wstępna analiza 52 obiektów pozwoliła na wyodrębnienie dwóch zasadniczych typów załoŜeń, z których pierwszy dzieli się na trzy, a drugi na dwa podtypy. Wiodącym podziałem przyjętym w katalogu obiektów, jest więc podział typologiczny załoŜeń. W jego obrębie obiekty zostały usystematyzowane chronologicznie.
12 Oznaczonego zgodnie z przyjętym w katalogu podziałem
1.6. Struktura pracy
Rozprawa doktorska podzielona została na trzy zasadniczych części: wstęp, część analityczną oraz podsumowanie.
Strukturę pracy przyjęto zgodnie ze schematem:
Ryc. 4 Struktura pracy – schemat
1.7. Hipotezy
• ZałoŜenia klasztorne przybierają róŜnorodną formę funkcjonalno- przestrzenną w zaleŜności od czasu powstania;
• Kontrreformacja wywarła wpływ na układ funkcjonalno – przestrzenny załoŜeń;
• W okresie wolności religijnej, następującym po kontrrefomecji, nowopowstające załoŜenia odchodziły od tradycyjnej formy
„claustrum”;
• Ilość funkcji „świeckich” wzrasta proporcjonalnie do czasu powstania obiektu.
2. Zarys historii Śląska Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego
ze zwróceniem uwagi na instytucjonalną rolę kościoła i zgromadzeń zakonnych
13Wybrany obszar badawczy to regiony wielokulturowe, ale takŜe silne autonomiczne. Autonomiczność ta wiąŜe się niewątpliwie z burzliwą historią, licznymi zmianami rządów i wynikającymi z nich próbami wynarodowienia rdzennych mieszkańców. Księstwo Cieszyńskie od początku swego istnienia przynaleŜy do monarchii piastowskiej. W 1290 roku Cieszyn stał się stolicą odrębnego księstwa piastowskiego, a w 1291 roku ksiąŜę cieszyński Mieszko złoŜył hołd królowi czeskiemu Wacławowi II. W 1327 roku Mieszko uznał się w Opawie lennikiem Korony Czeskiej, od tego momentu Księstwo Cieszyńskie stało się lennem Korony Czeskiej. Księstwo Opawskie powstało w 12 69 r. a utworzył je Przemysł Ottokar II.
Jego tereny przypadły w udziale Wacławowi w 1337 roku. Stolice obydwu regionów otrzymują prawa miejskie w XIII wieku. Podczas gdy w 1526 roku Księstwo Opawskie wraz z pozostałymi graniczącymi z nim ziemiami naleŜącymi do korony czeskiej stało się częścią państwa Habsburgów austriackich, lenno Księstwa Cieszyńskiego pozostało w rękach Piastów aŜ do wygaśnięcia ich rodu14 a później, na mocy prawa lennego przypadło Koronie Czeskiej. Ówczesny król czeski, będący zarazem cesarzem niemieckim oddał lenno siostrze Fryderyka Wilhelma – ElŜbiecie Lukrecji. W 1653 roku po śmierci księŜnej panujący wówczas król czeski i cesarz niemiecki Fryderyk III objął Księstwo Cieszyńskie i oddał je pod zarząd królewskiej czeskiej Komory we Wrocławiu. W 1722 roku Karol IV nadał Księstwo Cieszyńskie księciu Leopoldowi Lotaryńczykowi, a po jego śmierci w 1731 roku przypadło ono synowi księcia Franciszkowi Lotaryńskiemu (męŜowi cesarzowej Marii Teresy).15
W 1742 roku, na mocy traktatu wrocławskiego, po pokoju hubertuskim, kończącym wojny prusko – austriackie, doszło do podziału Śląska na pruski i austriacki. Został równieŜ wtedy wyodrębniony Śląsk Cieszyński i Opawski, który
13 oparto na: Chlebowczyk J. „Nad Olzą. Śląsk Cieszyński w wiekach XVIII, XIX i XX” Katowice 1971; Drabina J.
„Historia miast śląskich w średniowieczu” Kraków 2000; Konieczny J., Kopeć E. „Pod rządami Piastów. W:
Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu” Red. J. Chlebowczyk. Katowice 1973; Popiołek F. „Dzieje Cieszyna od załoŜenia do czasów najnowszych.” Cieszyn 1906;
14 19 sierpnia 1625 – umiera Fryderyk Wilhelm cieszyński, a 19 maja 1653 roku ElŜbieta Lukrecja
15 Mika N. „Wspólne rociborsko – opawskie dziedzictwo.” Podręcznik do edukacji regionalnej –„Společné racibořsko – opavské dĕdictvi.” Příručka k regionální výuce (I wydanie), Racibórz 2000, s. s. 1 – 127Popiołek F.
„Dzieje Cieszyna od załoŜenia do czasów najnowszych.” Cieszyn 1906;
pozostał we władaniu Habsburgów aŜ do końca I wojny światowej. Śląsk Cieszyński i Opawski był więc jednym z krajów korony austriackiej, tworzącym odrębną, autonomiczną prowincję. Podział ten został potwierdzony pokojem drezdeńskim w grudniu 1745 roku.
Ryc. 5 mapa Śląska z polowy XVIII wieku przedstawiająca sytuację tego obszaru po pokoju drezdeńskim, autor Tobiasz Megier; Kolor niebieski przedstawia ziemie utrzymane przez Austrię (określane od tej pory Śląskiem Austriackim): Księstwo Cieszyńskie, większa część Księstwa Karniowskiego, Księstwo Opawskie oraz fragment Księstwa Raciborskiego. kolorem Ŝółtym zaznaczono część pruską: Księstwo Nysko-Otmuchowskie, Powiat Głubczycki (pruskie części Księstw Karniowskiego i Opawskiego), Księstwo Opolskie, Księstwo Raciborskie, wolne państwa stanowe pszczyńskie i bytomskie. źródło: “Moje miasto Katowice – Kartografia w edukacji regionalnej”, materiały konferencyjne
W XVIII wieku znaczny wpływ na świadomość wśród elit politycznych Europy wywarła nowa epoka – Oświecenie. W polityce państw zaczęły obowiązywać dyktatorskie rządy władców nazywane „absolutyzmem oświeconym”16, nie tolerujące na swoim terytorium niezaleŜnych od nich obcych jurysdykcji. W 1765 roku zmarł Franciszek II Lotaryński, a jego następcą został syn, późniejszy cesarz, Józef II. Za jego panowania pojawił się józefianizm, czyli szczególny rodzaj polityki kościelnej, zmierzający do odcięcia lokalnego kościoła od Stolicy Apostolskiej. Katolickie
16 Budniak J. „Ekumenizm Jutra” Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego; Katowice 2002, podano za Kretosz J.
„Duchowieństwo parafialne w józefiańskim systemie polityki kościelnej cesarzy austriackich”; Roczniki teologiczne 1991/1992 R 38/39, z. 4, s. 87
seminaria duchowne i część klasztorów została uzaleŜniona od władzy świeckiej. W 1781 roku Józef II ogłosił Patent Tolerancyjny dla Luteran. Jego polityka wyznaniowa stała się, jak na ówczesne czasy, bardzo tolerancyjna. W 1838 roku pozwolono luteranom nawet wybudować w Cieszynie własne miejsce zgromadzeń.
Cesarz Józef II sprzedał jednak prawo do uŜytkowania lenna swojej matce Marii Teresie, a ta nadała je w 1766 roku swej córce Marii Krystynie oraz jej męŜowi królewiczowi polskiemu i saskiemu Albrechtowi Kazimierzowi. ArcyksięŜna Maria Krystyna i Albrecht Kazimierz nie pozostawili po sobie jednak potomka. Zgodnie z Ŝyczeniem Marii Teresy Księstwo Cieszyńskie i pozostałe ich ziemie jako lenno powróciły do Korony Czeskiej. Prawa lenne otrzymał arcyksiąŜę Karol Ludwik. Za jego rządów Habsburgowie utworzyli z części ziem, a właściwie z ziem Księstwia Cieszyńskiego tzw. Komorę Cieszyńską, która stanowiła rodzaj domeny pozostającej w rękach ksiąŜąt z bocznych linii dynastii. Komora cieszyńska była stale powiększana przez zakup drobnych dóbr szlacheckich. Od 1847 roku (po śmierci Karola Ludwika) władzę obejmuje jego syn, arcyksiąŜę Albrecht. Później władzę obejmuje jego bratanek Fryderyk, który sprawował ją aŜ do 1918 roku, czyli do powstania państwa polskiego. Terytorium Księstwa Opawskiego pozostaje przez cały czas w rękach Habsburgów. Na przestrzeni lat róŜni przedstawiciele tej dynastii przenieśli wszystkie waŜne urzędy do Opawy, co spowodowało upadek znaczenia politycznego i administracyjnego Karniowa. W 1918 roku Księstwo włączone zostało do Czechosłowacji.
W początkach XX wieku Księstwo Cieszyńskie było częścią składową monarchii austro – węgierskiej, tworząc wraz z Księstwem Opawskim i Karniowskim Śląsk Austriacki.17 Po I wojnie światowej w dziejach Śląska Cieszyńskiego rozpoczął się nowy etap. Część ziem tego regionu znalazła się w granicach państwa polskiego i stała się terenem walki zbrojnej, i sporów na płaszczyźnie dyplomatycznej. W 1918 roku powstała w Cieszynie Rada narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego, która ogłosiła przynaleŜność tej ziemi do nieistniejącego jeszcze ówcześnie państwa polskiego. 5 XI 1918 roku Rada ta zawarła z Zemským Narodnim Výborem pro Slezko w Ostrawie umową o podziale Śląska Cieszyńskiego według kryterium etnograficznego, na część wpływów polskich i czeskich.
Dwa miesiące później strona czechosłowacka zerwała tę umowę i zbrojnie wkroczyła na teren Śląska Cieszyńskiego. Pod Skoczowem doszło do trzydniowej bitwy. Wojska czechosłowackie zostały powstrzymane, a następnie przy pomocy mocarstw zachodnich wycofane na linię demarkacyjną, na zachód od Cieszyna.18 Na skutek aktywności dyplomatycznej władz Czechosłowacji, która wykorzystała uwikłanie Polski w wojnę z bolszewikami, jak równieŜ dzięki poparciu Francji na mocy decyzji Rady Ambasadorów, obradującej w Spa w 1920 roku, doszło do podziału tego regionu. Olza stała się rzeką graniczną. Po stronie polskiej pozostał obszar 1200 km2 z 139,6 tys. mieszkańców, a w Czechosłowacji, najbardziej uprzemysłowiona część regionu o powierzchni 1281 km2 i 295,2 tys. mieszkańców.
Część Śląska Cieszyńskiego włączoną w skład Czechosłowacji zaczęto nazywać Śląskiem Zaolziańskim (Zaolziem), a część pozostałą przy Polsce, Śląskiem Cieszyńskim.19 Sytuacja ta stała się przyczyną wieloletniego sporu miedzy sąsiadującymi ze sobą krajami. Na tym tle wybuchały liczne konflikty, podczas sporu
17 S. Grodziński „Ustrój polityczny Śląska Austriackiego w latach 1742 – 1848.” Studia Historyczne [Kraków] 1967, z.1-2, s 5-21.
18 Tyszkowski J. „Trzy dni pod Skoczowem. Inwazja czeska w 1919 roku”. „Katolik” 1989, nr 4 (337), s.12;
19 W. Dąbrowski „Kwestia cieszyńska. Zbiór dokumentów z okresu walki o Śląsk Cieszyński 1918 – 1920”
Katowice 1923
sudeckiego Polska wystąpiła do rządu Czechosłowacji z prośbą o zrzeczenie się Zaolzia. Tak się jednak nie stało i w 1938 roku wojsko polskie wkroczyło na ten teren.
Sytuacja dawnego Księstwa opawskiego była zgoła odmienna.
Włączenie tych ziem w 1918 roku do
nowopowstałej Republiki
Czechosłowackiej przyniosło rozwój czeskiej świadomości i kultury. AŜ do powstania ziemi Śląsko-Morawskiej w 1928 roku Opawa była siedzibą urzędów ziemskich.
W okresie II wojny światowej Śląsk Cieszyński został włączony do Rzeszy Niemieckiej, czego ślady moŜna znaleźć w historii wszystkich klasztorów znajdujących się na tym obszarze.
Jeszcze bardziej podczas okupacji nazistowskiej w latach 1938 – 1945 ucierpiały klasztory w Opawie. W 1945 roku przywrócono podział Śląska Cieszyńskiego na część polską i czechosłowacką (obecnie czeską), Śląsk Opawski w całości został przy Czechosłowacji (obecnie Republice Czeskiej.)
2.1. Okres przed reformacją (do początków XVI wieku)
20Obszar Księstwa Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego prawdopodobnie wchodził w skład diecezji Wrocławskiej od czasu jej powstania tj. od ok. 1000 roku.
Nie moŜna tego jednak stwierdzić z całą pewnością, gdyŜ nie zachował się dokument erygujący diecezję wrocławską, w którym określone byłyby jej granice terytorialne. 21 Bulla protekcyjna papieŜa Hadriana IV dla biskupa wrocławskiego z dnia 23 IV 1155 roku zakreśla jednak granice diecezji wrocławskiej. Jest w niej wymieniony Cieszyn i Opawa. W pierwszym okresie chrześcijaństwa na tych ziemiach – w XI wieku – monarcha uznawany był za zwierzchnika Kościoła, wyznaczał biskupów, których kandydatury przedstawiał kapitule i oddawał papieŜowi do zatwierdzenia. KsiąŜę zapewniał duchowieństwu i zakonnikom utrzymanie, dawał dziesięcinę z własnych dochodów, był fundatorem kościołów i klasztorów. Do połowy XII wieku bardzo słabo rozwinięta była sieć parafialna. Tylko kaplice grodowe spełniały funkcję kościołów parafialnych. NajwaŜniejszą wśród nich był pochodząca z XI wieku rotunda św.
Mikołaja, zlokalizowana w Cieszynie na Górze Zamkowej.
20 Opracowano na podstawie: Mika N. „Wspólne rociborsko – opawskie dziedzictwo.” Podręcznik do edukacji regionalnej –„Společné racibořsko – opavské dĕdictvi.” Příručka k regionální výuce (I wydanie), Racibórz 2000, Popiołek K. „Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku” Śląski Instytut Naukowy 1984 ISBN 83-216-0151-0
21 Śląsk Cieszyński naleŜał do diecezji Wrocławskiej od początku jej istnienia po ustanowieniu nowej organizacji kościelnej w 1925 roku, obecnie stanowi jeden z dekanatów diecezji Bielsko-śywieckiej; obszar księstwa Opawskiego naleŜał, od 1777 roku, do Diecezji Ołomunieckiej, w 1996 roku został utworzona Diecezja Opawsko- Ostrawska i taki stan trwa do dziś. ; podano za Jan Harasimowicz [w:] „Sztuka księstw górnośląskich wobec konfliktów ideowych wieku Reformacji”, w: „Nieznane piękno sztuki śląskiej. Śląskie dzieła mistrzów architektury i sztuki” ; praca zbiorowa pod redakcją Ewy Chojeckiej, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1987, s. 16
Ryc. 6 Podział Śląska Cieszyńskiego według kryterium etnograficznego; źródło: Batowski H.:
„Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesień 1938 – wiosna 1939” Warszawa 1962
Pod koniec XIII wieku zaczęły powstawać murowane kościoły i klasztory.22 W okresie średniowiecza na terenie obszaru badawczego działało pięć waŜnych klasztorów:
klasztor Benedyktynów w Orłowej,
klasztor Bernardynów w Cieszynie,
klasztor Dominikanów w Cieszynie,
klasztor Dominikanów w Opawie,
Klasztor Minorytów w Opawie.
Zaczęły takŜe powstawać murowane budynki komend, które to sytuowane były zawsze w pobliŜu kościoła farnego nadanego kongregacji. Na schyłek XIII wieku datowane są:
komenda KrzyŜacka w Neplachowicach,
komenda KrzyŜacka w Karniowie,
komenda KrzyŜacka w Opawie.
Ryc. 7 Panorama Cieszyna około roku 1640- zaznaczono klasztor i kościół Dominikanów; miedzioryt;, Merian; źródło:
http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cieszyn_
merian.jpg
Ryc. 8 klasztor dominikanów w Opawie na weducie miasta z połowy XVIII wieku, źródło:
Slezké Zemské Muzeum23
XIII i XIV wiek to takŜe okres, w którym na te tereny przybywały liczne rzesze osadników, a wraz z nimi zaczęła się utrwalać organizacja kościelna. Rozwijało się duszpasterstwo, duŜą rolę odegrali dominikanie, których klasztor w Cieszynie podniesiony został w XIV wieku do rangi opactwa. Rozwija się Opawa, w której powstaje klasztor Klarysek oraz komenda Joannitów z kościołem świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty oraz szpitalem św. Mikołaja, ale takŜe inne miasta jak Karniów, w którym powstaje klasztor Minorytów.
Wraz z niemiecką falą kolonizacyjną napłynęły na obszar księstwa osiągnięcia cywilizacyjne Europy Zachodniej, nie tylko w zakresie gospodarki, ale takŜe w zakresie form ustrojowych Ŝycia społecznego. Osadnicy zachowali swoje zwyczaje kościelne, swój język i poczucie przynaleŜności etnicznej. Śląsk, a co za tym idzie terytorium w granicach obszaru badawczego, stał się regionem dwóch języków:
polskiego i niemieckiego. Jednocześnie w miastach zaczęła wyodrębniać się nowa klasa społeczna – patrycjusze miejscy. Zaczęli oni dostrzegać obłudę dostojników
22 F. Popiołek: „Szkice z dziejów Cieszyna” Katowice 1957, s 124 – 125.
23Slezké Zemské Muzeum Opawa – Muzeum Śląskie mieszczące się w Opawie
kościelnych i kapłanów, którzy nauczali o Ŝyciu w ascezie, opływając jednocześnie w dostatki.
Ryc. 9 Weduta Karniowa, na której nad miastem dominuje kościół Rycerzy Niemieckich, (zaznaczony owalem), której wtedy był prawdopodobnie główną świątynią parafialną w mieście; (po prawej widoczny jest kościół minorytów);
źródło: zbór grafik; Archiwum Miasta Brna (AMB)
Ryc. 10 Widok Opawy z I połowy XVIII wieku; klasztor klarysek oznaczony literą „J”, oraz ówczesny klasztor Minorytów oznaczony „L”; źródło: Slezké Zemské Muzeum
2.2. Okres reformacji (do schyłku XVI wieku)
24Schyłek Średniowiecza powszechnie uwaŜany jest za okres powaŜnego kryzysu Kościoła. W krajach zachodnich Europy Zachodniej zaczęli się pojawiać reformatorzy głoszący odnowę kościoła. W Anglii był to John Wicliffe, we Włoszech Petrus Valdus i Giacomo Savonarola, w Czechach Jan Hus, w Niemczech Marcin Luter. Młode pokolenie miejskiego patrycjatu oraz młode pokolenie szlacheckie było gruntownie wykształcone, nierzadko na czołowych europejskich uniwersytetach, dlatego teŜ w tych warstwach społecznych ruchy reformatorskie znalazły bardzo podatny grunt do rozwoju.25
Prądy te dotarły równieŜ na Śląsk. Na przełomie XV i XVI wieku Księstwem Cieszyńskim władał Kazimierz II, który nie stawiał przeszkód tym ruchom, przenikającym na te tereny za pośrednictwem kupców, podróŜników i studentów.
Podobna sytuacja miała miejsce w Księstwie Opawskim władanym przez księcia Wiktoryna Podiebradowicza.
Początki reformacji naleŜy datować w Księstwie Opawskim na lata 20-te XVI wieku. W 1518 roku uczeń Marcina Lutra, Melchior Hoffmann, wygłosił w Złotoryi pierwsze protestanckie kazanie napisane przez swego nauczyciela. Niedługo potem luteranizm zaczął przenikać na ziemię kaniowską i opawską.
Za początek reformacji w Księstwie Cieszyńskim przyjąć naleŜy rok 1539, kiedy to władzę za małoletniego księcia Wacława Adama zaczął sprawować luteranin, morawski magnat Jan z Pernsteinu. Za panowania księcia Wacława Adama, w latach 1528 – 1579, doszło w księstwie do największych przeobraŜeń
24 Opracowano na podstawie: Mika N. „Wspólne rociborsko – opawskie dziedzictwo.” Podręcznik do edukacji regionalnej –„Společné racibořsko – opavské dĕdictvi.” Příručka k regionální výuce (I wydanie), Racibórz 2000, Popiołek K. „Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku” Śląski Instytut Naukowy 1984 ISBN 83-216-0151-0
25 Czołowi reformatorzy europejscy jak John Wicliffe, Jan Hus czy Marcin Luter bylin profesorami na uniwersytetach.
wyznaniowych, a sam ksiąŜę przeszedł na luteranizm. Za księciem przeszli na protestantyzm liczni mieszkańcy tego regionu. 26
Ryc. 11 John Wicliffe;
Ŝródło: Encyclopædia Britannica. Online. 16 October 2009
Ryc. 12 Giacomo Savonarola; Fra Bartolomeo właściwie Bartolommeo di Paglia del Fartorino, źródło:
wikipedia.org
Ryc. 13 Jan Hus; źródło:
commons.wikimedia.org
Ryc. 14 Marcin Luter;
Lucas Cranach Starszy;
źródło: Suma galeria niefotograficzna
KsiąŜę Wacław Adam uznał w końcu konfesję augsburską za wyznanie obowiązujące. Ruch reformacyjny, popierany przez ksiąŜęta, szerzył się na Śląsku bardzo szybko, niósł bowiem z sobą moŜliwość zawładnięcia dobrami kościelnymi.
Zgodnie z zasadą cius regio, eius religio27 wraz z władcami zmieniali swoje wyznanie poddani. Reformacja na tych terenach nie miała jednak charakteru rewolucyjnego.
Zmiana wyznania dokonywała się tu często niepostrzeŜenie28.Jak pisze ks. dr Andrzej Buzek: „Charakterystyczne dla reformacji na Śląsku było to, Ŝe nie przybrała ona form rewolucyjnych, ale dokonywała się w sposób oględny i umiarkowany. Przez dziesiątki lat tolerowano wszędzie obok nowego — naboŜeństwo dawne, o ile tylko znajdowało zwolenników. Reformacja na Śląsku była walką elementu laickiego z duchowieństwem. Kierunek laicki przelał Ŝycie kościelne w nowe, więcej do Pisma św. dostosowane formy i uwaŜał, Ŝe Kościół trwa nadal w tej nowej formie i oczekiwał, Ŝe duchowieństwo dostosuje się z czasem do niej. Duchowieństwo zaś uwaŜało nowy porządek kościelny za rzecz chwilową, ale licząc się z nowym ogólnym prądem, nie stawiało mu oporu, czekało natomiast na odwlekające się długo zebranie soboru powszechnego, który miał postanowić, o ile moŜna uwzględnić nowe dąŜności, a o ile wrócić do dawnego porządku.”29
W styczniu 1568 roku Wacław III Adam ogłosił Porządek Kościelny, dokument, który stał się pierwszą ewangelicką ustawą kościelną. Choć nurt reformacyjny na terenie Księstw Cieszyńskiego i Opawskiego ocenić moŜna jako umiarkowany, co wyraŜało się głównie za sprawą koegzystencji zwolenników nowej nauki i porządku kościelnego z katolikami, doszło jednak do duŜych zmian w sytuacji Kościoła
26 Zobacz: ks. A. Wantuła „Początki ewangelickiej organizacji kościelnej na Śląsku Cieszyńskim, w: „Udział ewangelików śląskich w polskim Ŝyciu kulturalnym”, Warszawa 1974, s. 7-25
27 łac. „czyja władza, tego religia”
28 Jan Harasimowicz „Sztuka księstw górnośląskich wobec konfliktów ideowych wieku Reformacji”, [w:] „Nieznane piękno sztuki śląskiej. Śląskie dzieła mistrzów architektury i sztuki”; praca zbiorowa pod redakcją Ewy Chojeckiej, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1987, s. 17
29 Buzek A. „Historia Kościoła”, Warszawa 1997; „Pochód reformacji i przeciwreformacji po Europie.”
Rozdział XV
katolickiego. Wszystkie klasztory zostały zniesione, zakonnicy wypędzeni, ich posiadłości rozebrane lub sprzedane, a kościoły obsadzone zostały pastorami.
Po śmierci Wacława III Adama tę samą politykę wyznaniową kontynuowała jego Ŝona Katarzyna Sydonia, sprawująca rządy za małoletniego syna Adama Wacława.
Sam Adam Wacław, gdy osiągnął pełnoletniość i objął rządy w Księstwie Cieszyńskim, był zagorzałym protestantem, nie uznającym katolicyzmu. W 1610 roku przeszedł jednak z bliŜej nieokreślonych powodów na tę właśnie religię i stał się Ŝarliwym obrońcą Kościoła katolickiego, a następnie gorliwym prześladowcą protestantów. Prawdopodobnie główną pobudką jego postępowania była obawa przed katolickimi Habsburgami, do których naleŜał Śląsk Cieszyński i Opawski.
KsiąŜę czynił więc starania o sprowadzenie do Cieszyna dominikanów i przywrócenie miastu bernardynów.
9 VII 1609 roku cesarz Rudolf II wydał tzw. list majestatyczny, gwarantujący wolność wyznania ewangelikom czeskim, takŜe arcyksiąŜę Maciej, sprawujący mocą delegacji cesarskiej rządy nad Austrią, Morawami i Węgrami, przyznał znaczne ustępstwa religijne ewangelikom. Ewangelicy śląscy otrzymali podobny list majestatyczny 20 VIII 1609 roku. Zagwarantował im on prawo do zatrzymania zabranych katolikom kościołów oraz zezwalał na budowę nowych kościołów i szkół.
Kościół ewangelicki znalazł się więc w takim samym połoŜeniu jak katolicki. W tej sytuacji konwersja Adama Wacława była bardzo niespodziewana. Zamknęła ona jednak krótki okres reformacji na tym obszarze.
Mimo niesprzyjających warunków dla rozwoju protestantyzmu wielu ówczesnych mieszkańców obszaru badawczego pozostało przy tym wyznaniu. Jednak od 1610 roku wskutek nietolerancyjnych zarządzeń zbory uległy dezorganizacji i pozbawione zostały duchowego kierownictwa.
2.3. Okres kontrreformacji, od 1610 – do końca XVII wieku
30Okres kontrreformacji i rekatolizacji nastał w Księstwie Cieszyńskim i Opawskim w latach dwudziestych XVII wieku. Pierwsze prześladowania ewangelików rozpoczęły się w okresie wojny trzydziestoletniej. Zwycięstwo Habsburgów pod Białą Górą w 1620 roku oznaczało upadek reformacji husyckiej w Czechach i dało początek bezwzględnej rekatolizacji ziem podległych Habsburgom, w tym takŜe obszaru Księstwa Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego.
Ostatni z rodu Piastów Cieszyńskich – Fryderyk Wilhelm, będąc gorliwym katolikiem, wydał szereg antyprotestanckich rozporządzeń. Jego siostra i następczyni, ElŜbieta Lukrecja, bardziej tolerancyjna niŜ brat, łagodziła nieco szybkie nawracanie ewangelików, a nawet wstawiała się za nimi u cesarza. W 1629 roku cesarz Fryderyk II wydał jednak edykt restrykcyjny, na mocy którego, wszystkie kościoły protestanckie, ich majątki i szkoły miały przejść w ręce katolików. ElŜbieta Lukrecja został zmuszona do wydania statutu religijnego, obwieszczającego wyłączność religii katolickiej w Księstwie Cieszyńskim i Opawskim.
Od 1653 roku, po śmieci ElŜbiety Lukrecji, Księstwo Cieszyńskie przeszło bezpośrednio pod władanie Habsburgów i przystąpiono do ścisłego wykonywania
30 Opracowano na podstawie: Mika N. „Wspólne rociborsko – opawskie dziedzictwo.” Podręcznik do edukacji regionalnej –„Společné racibořsko – opavské dĕdictvi.” Příručka k regionální výuce (I wydanie), Racibórz 2000, Popiołek K. „Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku” Śląski Instytut Naukowy 1984 ISBN 83-216-0151-0
zarządzeń religijnych. Bezwzględnie zamykano protestanckie kościoły, tępiono uczestników tajnych naboŜeństw odprawianych w górach, utrudniano ewangelikom otrzymywanie godności miejskich, odmawiano im prawa do nabywania domów.
Wielu protestantów opuściło wtedy Śląsk Cieszyński i Opawski, i przeniosło się na Śląsk Opolski. Intensywną działalność kontrreformacyjną prowadziła „komisja religijna” powołana w grudniu 1653 roku. Zabrane ewangelikom kościoły obsadzano księŜmi katolickimi.
Najintensywniejsze działania kontrreformacyjne miały miejsce oczywiście w stolicach regionów, czyli w Cieszynie i w Opawie. Nad skutecznością działań kontrreformacyjnych czuwali sprowadzeni do Cieszyna w 1671 roku jezuici. W mieście będącym stolicą Księstwa Cieszyńskiego powstał takŜe klasztor bonifratrów, który oprócz funkcji misyjnej prowadził szpital i opiekowali się chorymi, oraz klasztory Ŝeńskie: elŜbietanek i boromeuszek, załoŜone w połowie XVIII wieku. W Opawie w tym celu swą działalność wznowił zakon franciszkanów, którego budynki wzniesione zostały na nowym miejscu, załoŜony został klasztory jezuitów, podejmowane były takŜe próby załoŜenia kolegium pijarów. NaleŜy zwrócić uwagę na to, iŜ wszystkie powstające czy reaktywujące się wówczas zgromadzenia prowadziły działalność edukacyjną, społeczną i opiekuńczą, co miało być niewątpliwie przejawem katolickiego miłosierdzia i słuŜby bliźniemu, czyli odpowiedzią na zarzuty protestantów.
Ryc. 15 nowy klasztor franciszkanów w Opawie, wzniesiony w 1689 roku, na mapie prowincji zakonnej z roku 1737 r. źródło: źródło.
Wrabczansky, Nucleus Minoriticus, Praha 1746;
podano za: Dušan Foltýn a kolektiv; „Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů”; Libri; Praha 2005, s. 570
Ryc. 16 widok na kolegium Jezuitów i obwarowania bramy Raciborskiej rekatolizacji Opawie; weduta z I połowy XVIII wieku. źródło: Slezké Zemské Muzeum
Procesowi rekatolizacji sprzyjała polityka prowadzona przez Habsburgów, której przejawem było m. in. rozporządzenie wydane w 1672 roku, zakazujące dawania ślubów tym, którzy nie dokonali konwersji na katolicyzm. 31 Skutkiem działań
31 TenŜe: „szkice z dziejów Cieszyna...”, s. 128
kontrreformacyjnych było to, Ŝe kościół katolicki zaczął odzyskiwać wpływy, a klasztory swoja dawną pozycję. Zakony zaczęły prowadzić intensywną działalność duszpasterską, ale takŜe administracyjną i społeczno – oświatową, przejawiającą się w organizowaniu ochronek dla dzieci, szkół czy szpitali. W XVII stuleciu Śląsk Cieszyński stał się pod względem liczebności katolików największym regionem w diecezji wrocławskiej, a Księstwo Opawskie pod względem ilości katolików plasowało się tuŜ za nim.
2.4. Okres wolności religijnej od XVIII do XX wieku (do 1939 roku)
32Kolejna przemiana Ŝycia religijnego na omawianym obszarze miała miejsce na początku XVIII wieku (1706r.), kiedy to król szwedzki Karol XII zawarł z cesarzem Józefem I ugodę pokojową w Altranstädt33, na mocy której miała być przywrócona całkowita swoboda wyznania ewangelickiego w wielu księstwach, w tym takŜe w Księstwie Cieszyńskim i Opawskim. Cesarz wydał pozwolenie na wybudowanie na terenie całego Śląska sześciu „kościołów z łaski”. Nazwał jednak protestantów
„odszczepieńcami” i nakazał im powrócić do katolicyzmu pod groźbą wydalenia z kraju i konfiskaty majątku. Dzieci małŜeństw protestanckich nadal oddawano na wychowanie katolikom.
Równouprawnienie przyniósł ewangelikom dopiero Patent Tolerancyjny z 1781 roku, wydany przez cesarza Józefa II, dla całego imperium habsburskiego. Na mocy tego patentu cesarz przyznawał prawo do prywatnych praktyk religijnych oraz zapewniał tolerancję religijną trzem wyznaniom:
1. ewangelikom wyznania augsburskiego, 2. ewangelikom wyznania helweckiego,
3. Prawosławnym, którzy nie przyjęli unii z Rzymem.
Religią panująca pozostawał jednak nadal rzymski katolicyzm. Patent zezwalał na budowę domów modlitwy bez wieŜy, bez dzwonów i bez wejścia publicznego od ulicy. Zezwalał takŜe na budowę szkół miejscowych w miejscowościach, w których zamieszkiwało co najmniej 100 rodzin akatolickich. Zapisy w księgach metrykalnych prowadzili jednak tylko księŜa katoliccy.
Cesarz Józef II skorzystał z przyznanego monarchom na mocy pokoju westfalskiego prawa reformowania34, chcąc w ten sposób uzaleŜnić kościół katolicki od świeckiej władzy państwowej. W tym celu wydał szereg rozporządzeń dotyczących m. in. wprowadzenia języka ludowego zamiast łaciny do naboŜeństw, kontrolowania przez władców pism biskupich i papieskich, rozwiązania niektórych klasztorów, zwłaszcza nie chcących wyzbyć się odprawiania naboŜeństw w języku łacińskim (jezuici). Stosunek do innowierców określił cesarz jako prawo tolerancji35. Zarządzenia te wywołały jednak w 1790 roku liczne zamieszki. Cesarz zmuszony był więc do ich cofnięcia i utrzymania Patentu Tolerancyjnego w mocy. Dzięki temu w miejscowościach, w których liczba wiernych przekraczała 500 osób, wybudowano kilka kościołów luterańskich. Budowano takŜe klasztory katolickie, np. klasztor
32 Opracowano na podstawie: Mika N. „Wspólne rociborsko – opawskie dziedzictwo.” Podręcznik do edukacji regionalnej –„Společné racibořsko – opavské dĕdictvi.” Příručka k regionální výuce (I wydanie), Racibórz 2000,
33 Ugoda w Altranstädt po okresie kontrreformacji, który trwał prawie 100 lat, dała początek tolerancji. Anders E.
„Historische Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien”; Breslau 1867, s. 747
34 łac. ius reformandi
35 łac. ius tolerandi
Dominikanów w Ustroniu, klasztory ElŜbietanek we Frydku36 i w Cieszynie, klasztor Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo we Frydku, klasztor Sióstr Boromeuszek we Frydlandzie nad Ostrawicą, klasztor Salvatorianów w Karniowie, klasztor Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Cieszynie i wiele innych mniejszych załoŜeń.
Istotne zmiany nastąpiły w pierwszej połowie XVIII wieku. W wyniku wojen śląskich, Habsburgowie utracili na rzecz Fryderyka II znaczną i bogatszą oraz dobrze rozwiniętą pod względem gospodarczym część Śląska. Pod panowaniem Habsburgów pozostał praktycznie tylko południowy Śląsk, z Księstwem Cieszyńskim i Opawskim. Tereny te pod względem zwierzchnictwa kościelnego podlegały bezpośrednio jurysdykcji biskupów wrocławskich. Od połowy XVIII wieku podejmowano wiele prób dostosowania granic diecezji wrocławskiej do sytuacji politycznej, jaka panowała pomiędzy Prusami a Austrią, a takŜe odłączenia Śląska Cieszyńskiego od tej diecezji i utworzenia własnego biskupstwa. Zamierzenia te nie zostały zrealizowane m. in. ze względów ekonomicznych oraz niechęci kapituły takŜe istniejących w Księstwach stosunków narodowościowych.
W okresie Wiosny Ludów przyznano ewangelikom wolność wyznania na mocy postanowienia cesarskiego z 26 XII 1848 roku. Postanowienie to ogłoszono w styczniu 1849 roku. Zapanowało równouprawnienie wyznań oraz powszechne prawo publicznego i prywatnego wyznawania swojej religii.
2.5. Historia najnowsza i teraźniejszość
37Zakończenie I wojny światowej i powstanie państwa polskiego spowodowało znaczne zmiany na badanym obszarze, zarówno w Ŝyciu politycznym jak i w Ŝyciu kościołów i klasztorów. Większość z nich ucierpiała w skutek działań wojennych lub była zaadaptowana przez okupantów na potrzebne im funkcje. Zakonnicy i siostry zakonne zmuszone zostały do opuszczenia zabudowań klasztornych lub współpracy z okupantami. Po ustaniu działań wojennych obszar przypadł dwóm państwom.
Śląsk Opawski został włączony do Czechosłowacji, Śląsk Cieszyński został podzielony pomiędzy Czechosłowację i Polskę, co spowodowało rozbicie dotychczasowej jedność tych terenów zarówno w kościele katolickim jak i ewangelickim. Społeczeństwa „wtłoczone” w nowy podział polityczny i administracyjny zmuszone zostały do budowania swej nowej toŜsamości.
Czas trwania II wojny świtowej to trudny okres zarówno dla Kościoła Katolickiego jak i Ewangelicko – Augsburskiego. Wieku katolickich księŜy uwięziono w obozach koncentracyjnych, wywieziono na roboty, wiernych i duchownych ewangelickich aresztowano, pastorów pozbawiano prawa sprawowania urzędów.
Konfiskowano cmentarze i zakłady opiekuńcze, takŜe prowadzone prze zgromadzenia zakonne (np. siostry ElŜbietanki w Cieszynie).
Po wojnie organizacja kościelna wracał powoli do normy. DuŜy wpływ na sytuację kościołów i klasztorów w Polsce38 i Czechosłowacji39 miała sytuacja
36 Od 1 stycznia 1943 Frydek Místek.
37 Opracowano na podstawie: Buzek A. „Historia Kościoła”, Warszawa 1997; Popiołek F. „Dzieje Cieszyna od załoŜenia do czasów najnowszych.” Cieszyn 1906;
38 mowa tutaj o Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 1944-89; oraz III Rzeczypospolitej Polskiej w od roku 1989, jako obszarze państwa o niezmiennych granicach
39 w latach 1948 – 60 w Republice Czechosłowackiej (Československá republika), w latach 1960-90 w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej (Československá socialistická republika – ČSSR); w latach 1990-92 w Czechosłowackiej Republice Federalnej, mowa jednak o obszarze stałym terytorialnie aŜ do momentu odłączenia się Słowacji w 1992 roku, obecna nazwa oficjalna czech: Republika Czeska (Česká republika)
polityczna w tych krajach. Totalitarny system władzy komunistycznej opowiadał się zdecydowanie za laicyzacją społeczeństwa. W 1946 roku utworzono Polską Radę Ekumeniczną, w skład której weszły wszystkie kościoły z wyjątkiem najbardziej opozycyjnego – rzymskokatolickiego. Jego sytuacja stała się więc najtrudniejsza.
Mimo to po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza po roku 1990, na obszarze Śląska Cieszyńskiego powstało wiele nowych parafii i wiele nowych klasztorów i domów zakonnych. Obecnie na tym obszarze działają oprócz wcześniej powstałych klasztorów elŜbietanek, bonifratrów, boromeuszek czy franciszkanów (którzy przejęli jezuicki klasztor) takŜe nowe zgromadzenia. Warto tutaj wspomnieć o klasztorze oo.
Franciszkanów w Górkach Wielkich, klasztorze oo. Pasjonistów w Wiśle czy przebudowanym z miejskiego domu w 1994 roku klasztorze Sióstr słuŜebniczek Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Skoczowie. Nieco inaczej rzecz miała się na obszarze Śląska Opawskiego. Po II wojnie światowej dla kościoła czeskiego zaczął się okres ponad czterdziestoletniej degradacji. Brakowało duchownych, zwłaszcza biskupów, kościół nie miał energii ani środków do reaktywowania upadłych parafii. Sytuacja zaczęła zmieniać się dopiero w latach 90- tych XX wieku, gdy erygowano Diecezję Ostrawsko – Opawską40.
2.6. Rola kościoła i klasztorów i jej przemiany na przestrzeni wieków
Mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego juŜ od czasów Kazimierza II byli w znakomitej większości katolikami. Mimo tego, iŜ region graniczy z Morawami, gdzie w XV wieku pojawiły się reformy husyckie, gdzie mocno działali Bracia Czescy i Bracia Morawscy oraz gdzie docierały informacje o wojnach religijnych, toczących się w Czechach, to jednak jego społeczeństwo wiernie trwało przy Kościele katolickim.
Nieco inaczej sytuacja wyglądała na terenach w okolicach Opawy, gdzie wpływy reformatorów były znacznie większe. W 1428 roku tereny te zostały spustoszone przez wielki najazd husycki Prokopa Wielkiego. Znamienita część społeczeństwa pozostała jednak przy katolicyzmie.
Istotne w tym względzie jest to, iŜ kościół zapisał się w tych regionach, m.in.
dzięki klasztorom, takŜe jako krzewiciel oświaty. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe o szkolnictwo troszczył się takŜe Kościół luterański. Do połowy XIX wieku szkolnictwo na miało bowiem wyłącznie wyznaniowy charakter i organizowane było przez władze kościelne i klasztorne.
Społeczne oddziaływanie klasztorów stało się nader waŜne w okresie kontrreformacji. Warto pamiętać o tym, iŜ najstarszą biblioteką na Śląsku Cieszyńskim jest księgozbiór bonifratrów z 1694 roku. Jego charakter był związany z główną sferą działalności zakonników: leczeniem i opieką nad chorymi, ale poza ksiąŜkami medycznymi i farmakologicznymi zbiór ten obfitował takŜe w pozycje religijne41. Z początku XIX wieku pochodzi cieszyńska biblioteka jezuity i pedagoga ks. Leopolda Jana Szersznika. Została ona zorganizowana na bazie biblioteki kolegiom jezuickiego po kasacie zakonu. Biblioteka ta stała się pierwszą tego typu
40 Diecezja Ostrawsko – Opawska została erygowana 30. 5. 1996 bullą "Ad Christifidelium spirituali" a diecezjalnym ordynariuszem został ustanowiony Mons. Franciszek Wacław Lobkowicz, który dnia 31. 8. 1996 odbył ingres do katedry Boskiego Zbawiciela w Ostrawie.
41 Z pochodzącego z okresu międzywojennego katalogu wynika, iŜ przed II wojną światową biblioteka bonifratrów liczyła 1539 tytułów w pięciu językach.
publiczną placówką na Śląsku Austriackim.42 Przy parafii ewangelicko – augsburskiej została załoŜona około 1750 roku biblioteka kościelna, od 1787 roku nosząca imię G.
R. Tschammera – adwokata cieszyńskiego. W XVIII wieku powstała takŜe, dostępna szerszym kręgom odbiorców, biblioteka w klasztorze Minorytów w Opawie, jej księgozbiór nie zachował się jednak do dziś.
Przez długie wieki klasztory i parafie były więc waŜnymi ośrodkami nie tylko duchowego skupienia, ale takŜe krzewicielami oświaty i instytucjami opieki zdrowotnej i opieki nad ubogimi czy sierotami. Ponadto były silnymi ośrodkami krzewiącymi patriotyzm, nierzadko biorącymi czynny udział w obronie przed najazdami43 i skupiającymi ludność wokół idei społecznych.
W okresie Wiosny Ludów rozpoczęła proces budzenia się świadomości narodowej mieszkańców Śląska. W walkę o niepodległość zaangaŜowani byli zarówno katolicy jak i ewangelicy, a ich wspólne dąŜenia stanowiły niemały wkład w utworzenie niezaleŜnych państw, jakimi dziś są Polska i Czechy.
W okresie międzywojennym Cieszyn niewątpliwie zachował tradycje centrum kulturowego tego obszaru dawnego księstwa Cieszyńskiego. Opawa natomiast straciła nieco na znaczeniu, ustępując pola Ostrawie, która zaczynała przeŜywać rozkwit związany z uprzemysłowieniem. II wojna światowa i zmiany polityczne sprawiły, Ŝe wiele dóbr kultury, w tym część zakonnych księgozbiorów bibliotecznych uległo zniszczeniu lub zaginęło. Lata międzywojenne to takŜe okres oŜywionej organizacyjnej i spontanicznej działalności zarówno kościoła katolickiego jak i ewangelickiego. Po wojnie jednak w polskim, a jeszcze intensywniej w czechosłowackim państwie socjalistycznym, ograniczono wszelką działalność pozareligijną Kościołów. Działalność społeczna, oświatowo – wychowawcza, kulturalna i opiekuńcza zamknięta została w obrębie klasztorów, świątyń i budynków parafialnych. Działalność stricte oświatową przejęło natomiast państwo.
Analizując historyczny proces kształtowania się oraz współczesne oblicze zróŜnicowania kulturowego wybranego obszaru badawczego, jego specyfikę społeczną, etniczną, a nawet polityczną widzimy wyraźny ślad, jaki na Ŝyciu tej ziemi odcisnęły działające tam kościoły i klasztory. Oprócz funkcji sakralnych były one i są nadal mecenasem kultury i wychowawcą społeczeństwa. Obecnie są one takŜe nauczycielami tolerancji i poszanowania odmienności religijnej i kulturowej, i koegzystencji w duchu ekumenizmu.
42 Szeląg K.: „KsiąŜnica cieszyńska” Cieszyn 1995, s.10
43 Np. klasztor dominikanów w Opawie, załoŜony w 1291 roku zlokalizowany został w strategicznym miejscu, przy północnych murach miasta, u zbiegu trzech zabudowanych juŜ wcześniej ulic, włączony został w linię obwarowań, flankowanie pierwotnej formie jego zabudowania posiadały nawet blankowanie.
3. Reguła zakonna a forma architektoniczna zabudowań
RóŜnorodność misji duchowej zakonów odzwierciedla się w rozmaitości form ich siedzib. Wyraźny wpływ na formę zabudowań miała jednak takŜe tradycja regionalna oraz dostępność materiałów do budowy, a nierzadko takŜe pomysłowość lokalnych budowniczych. Jednak w niektórych centralnie zarządzanych zgromadzeniach moŜemy mówić bezpośrednio o „typie zabudowań klasztornych”.
Pamiętać jednak naleŜy, Ŝe jego konsekwentne stosowanie moŜe odbywać się jedynie w ograniczonym czasie. Wcześniej czy później kaŜdy typ zabudowy trzeba dostosować do zmieniających się okoliczności. By zilustrować przegląd typów zabudowań utrzymany został tradycyjny podział zgromadzeń na:
męskie zakony mnisze - kontemplacyjne (benedyktyni, cystersi, trapiści),
męskie zakony kleryckie (jezuici, pijarzy),
męskie zakony rycerskie (krzyŜacy, templariusze, joannici),
męskie zakony Ŝebrzące (franciszkanie, dominikanie),
męskie zakony szpitalne (bonifratrzy),
kongregacje męskie.
WyróŜnione zostały takŜe typy zabudowy wznoszonej przez:
zakony Ŝeńskie,
kongregacje Ŝeńskie.
Ponadto na wstępie rozwaŜań na ten temat naleŜy zwrócić uwagę na róŜnicę pomiędzy zgromadzeniem zakonnym a kongregacją. Przez zakon rozumiemy, bowiem organizację, której członkowie oddają się w sposób szczególny wypełnianiu zasad danej religii. Regułę zakonną zatwierdza Kościół, a zakonnicy składają uroczyste śluby, najczęściej ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Kongregacja44 to natomiast zorganizowana wspólnota osób świeckich i duchownych, pragnących Ŝyć według reguł zakonnych45. Członkowie kongregacji składają śluby zwykłe.
Próba stworzenia typologii zabudowy musi zostać jednak podjęta ze świadomością tego, iŜ podobnie jak w sprawach religijnych członkowie kongregacji cieszą się większymi swobodami decyzyjnymi niŜ członkowie zakonów. Tak, teŜ w sprawach budownictwa wśród ich siedzib moŜemy dostrzec większą róŜnorodność.
Kształt wznoszonych przez nich zabudowań wynika bowiem raczej ze względów utylitarnych, niŜ narzuconej im odgórnie46 formy.
44łac. congregatio – zebranie, towarzystwo; patrz rozdział 6 – słownik pojęć
45za: Kodeks Prawa kanonicznego 1991
46 U niektórych zhierarchizowanych zgromadzeń jak cystersi czy benedyktyni, kształt i forma zabudowań określona była regułą zakonną.
