Architektura klasztorów na Śląsku Cieszyńskim i w Księstwie Opawskim do 1939 roku. Cz. 2, Katalog obiektów; Architecture of the monasteries in Teschen Silesia and Duchy of Troppau till year 1939 - Digital Library of the Silesian University of Technology

(1)

POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ

ROZPRAWA DOKTORSKA – II KATALOG OBIEKTÓW

TEMAT:

Architektura klasztorów na Śląsku Cieszyńskim i w Księstwie Opawskim do 1939 roku.

AUTOR:

MGR INś. ARCH. BARBARA UHEREK – BRADECKA

PROMOTOR:

PROF. DR HAB. INś. ARCH. JACEK RADZIEWICZ – WINNICKI

Projekt finansowany z grantu promotorskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego nr N N527 280337

Gliwice 2010

(2)

Spis treści:

1. Wstęp………..…

2. Podział funkcjonalno – przestrzenny………..……

3. Obiekty analizowane w pracy………...

3.1. Spis obiektów………....

3.2. Mapa lokalizacji obiektów………

3.3. Karty katalogowe………..…

4. Obiekty nie poddane analizom……….

3.1. Spis obiektów………

3.2. Mapa lokalizacji obiektów………...

3.3. Karty katalogowe………...

5. Spis ilustracji………...…..……...

6. indeks osób………

str. 3 str. 4 str. 6 str. 6 str. 7 str. 8 str. 89 str. 89 str. 90 str. 91 str. 113 str. 120

(3)

1. Wstęp

Na terenie obszaru badawczego rozpoznane zostały 52 obiekty architektoniczne mające związek z budownictwem monastycznym. Ich wielkość, stan zachowania, dostępność i czas powstania jest bardzo róŜny. RóŜna jest takŜe ilość dostępnych materiałów archiwalnych i informacji o obiektach oraz ich obecne wykorzystywanie. Wiedza na temat poszczególnych z nich jest więc róŜna i zasadniczo nie usystematyzowana. Ponadto najczęściej dla kaŜdego z nich dostępne są róŜne materiały, poruszające róŜne aspekty architektury i jej oddziaływania na środowisko i społeczeństwo. Utrudnia to w znacznym stopniu prowadzenie analiz porównawczych architektury klasztorów na terenie Śląska Cieszyńskiego i Księstwa Opawskiego.

Niniejszy katalog jest integralną częścią rozprawy doktorskiej, ukazującą szerokie i róŜnorodne spektrum analizowanych przykładów. Jest jednak próbą nie tylko zebrania i prezentacji materiałów, ale takŜe usystematyzowania informacji i wiedzy na temat architektury klasztorów na wybranym obszarze. Pozwala takŜe na szybkie wyszukiwanie poszczególnych faktów i osób związanych z obiektem i w obrazowy sposób ukazuje braki dokumentacyjne, wskazując zarazem miejsca, które naleŜałoby w przyszłości uzupełnić i zbadać.

Trzydzieści z rozpoznanych posłuŜyło do wstępnych analiz zamieszczonych w rozprawie doktorskiej. Z nich zostało wyłonionych 10 obiektów reprezentatywnych, po dwa dla kaŜdego z typów funkcjonalno – przestrzennych, dla których prowadzone są szczegółowe analizy funkcji, urbanistyki a takŜe społecznego oddziaływania.

Lokalizacja obiektów przedstawiona została na Ryc. 2.. Dla kaŜdego z obiektów stworzona została karta obiektu, zawierająca informacje na temat: zgromadzenia, miejscowości w której obiekt się znajduje, danych adresowych, typu obiektu, jego historii i architektury, a takŜe czasu powstania i ewentualnego zaniku lub zmiany uŜytkowania zabudowań a takŜe architektów, budowniczych i artystów z nim związanych. KaŜda z kart zawiera takŜe rzut obiektu lub jego schemat oraz dokumentację fotograficzną i prezentację zgromadzonych materiałów archiwalnych.

PoniŜej przedstawiony jest podział obiektów analizowanych na typy funkcjonalno – przestrzenne, w obrębie których przykłady segregowane są chronologicznie.

Pozostałe 22 obiekty nie zostały poddane analizom ze względu na ich zanik, brak materiałów; brak dostępu do obiektu podyktowany zazwyczaj klauzurą, fatalny stan techniczny czy teŜ przekroczenie cezury czasowej powstania obiektu.

Lokalizacja obiektów nie analizowanych przedstawiona została na Ryc. 200. Dla przykładów nie analizowanych w treści rozprawy doktorskiej takŜe sporządzone karty obiektów. Zawierają one jednak mniej informacji niŜ w przypadku obiektów poddanych analizom.

(4)

2. Podział funkcjonalno – przestrzenny

Zaproponowany w rozprawie doktorskiej podział typologiczny obiektów ze względu na ich układ funkcjonalno – przestrzenny został utrzymany takŜe w niniejszym katalogu. Podział ten obowiązuje dla obiektów poddanych analizom.

Obiekty nie poddane analizom przedstawione zostały w kolejności chronologicznej ze względu na czas powstania.

Obiekty analizowane podzielone zostały na dwie zasadnicze grupy:

Typ A – załoŜenia wieloskrzydłowe Typ B – załoŜenia jednoskrzydłowe

Ponadto w obrębie kaŜdego z tych typów wprowadzony został wtórny podział mający na uwadze zróŜnicowanie obiektów pod względem dyspozycji przestrzennej i

lokalizacji klasztornego kościoła czy kaplicy.

W obrębie załoŜeń typu A – wieloskrzydłowych zostały wyodrębnione układy:

A1 - zamknięte – kościół i skrzydła zabudowań obiegają czworoboczny, najczęściej arkadowy dziedziniec, o charakterze „claustrum”, przy czym kościół w przewaŜającej większości jest orientowany, a klasztor znajduje się po jego południowej stronie.

Skrzydła klasztoru posiadają przewaŜnie dyspozycję dwutraktową, zdarzają się jednaj takŜe, zwłaszcza w wyŜszych kondygnacjach, dyspozycje trójtraktowe.

A2 - wielokrotnie zamknięte – kościół i skrzydła zabudowań klasztornych obiegają kilka dziedzińców o róŜnych funkcjach. ZałoŜenia tego typu budowane są, lub przebudowywane ze skromniejszych, najczęściej w dobie baroku i zbliŜają się czasem do budownictwa pałacowego. Skrzydła podobnie jak w typie A1 posiadają dwu lub trójtraktowy układ.

A3 – nie zamknięte, nieregularne- kościół i skrzydła zabudowań klasztornych, uŜytkowych i gospodarczych, rozlokowane są tak by tworzyć wewnętrzne dziedzińce, lecz nie posiadają one formy claustrum, są otwarte z jednej lub kilku stron i posiadają róŜne funkcje. Najczęściej obiekty tego typu powstawały w wyniku przebudów lub dobudów skrzydeł do obiektów typu A1 lub A2.

W obrębie załoŜeń typu B – jednoskrzydłowych wyodrębnione zostały natomiast obiekty:

B1 – jednoskrzydłowe z kaplicą na osi- obiekty na planie prostokąta lub kwadratu, dwutraktowe z pomieszczeniami w amfiladzie lub trójtraktowe w układzie korytarzowym.

B2 – jednoskrzydłowe z krótkimi skrzydłami bocznymi lub kaplicami wysuniętymi poza obrys głównego skrzydła - obiekty najczęściej trójtraktowe, budowane chętnie przez kongregacje w XIX i na początku XX wieku.

Obiekty nie poddane analizom przedstawione zostały w kolejności chronologicznej ze względu na czas powstania.

(5)

KATALOG OBIEKTÓW POWSTAŁYCH NA TERENIEŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO I KSIĘSTWA OPAWSKIEGO r: mgr inŜ. arch. Barbara Uherek – BradeckaPromotor: Prof. dr hab. inŜ. arch. Jacek Radziewicz - Winnicki - 5 -

Ryc. 1 schemat podziału typologicznego rzutów; opracowała: autorka

(6)

3. Obiekty poddane analizom 3.1. Spis obiektów

1. Minoryci, Opawa (Opava) 2. Dominikanie, Cieszyn

3. Dominikanie, Opawa (Opava) 4. Minoryci, Karniów (Krnov) 5. Jezuici, Opawa (Opava) 6. Bonifratrzy, Cieszyn

7. Córki BoŜego Miłosierdzia; Opawa (Opava)

8. Boromeuszki; Frydlant nad Ostrawicą (Frýdlant nad Ostravicí) 9. Cystersi; Wielkie Heraltice (Velke Heraltice)

10. ElŜbietanki, Cieszyn 11. Jezuici, Cieszyn

12. Siostry miłosierdzia Najświętszej Marii Panny Jerozolimskiej; Opawa (Opava) 13. ElŜbietanki; Jabłonków (Jablunkov)

14. Miłosierne siostry „opawskie”; Opawa (Opava) 15. Boromeuszki; Cieszyn

16. Ubogie siostry szkolne Naszej Pani; Karniów (Krnov)

17. Siostry słuŜebnice Najświętszego Serca Jezusowego; Krawarz (Kravare) 18. Córki BoŜego Miłosierdzia; Opawa (Opava)

19. ElŜbietanki; Jabłonków (Jablunkov)

20. Miłosierne siostry „opawskie”; Opawa (Opava) 21. Dominikanki; Opawa (Opava)

22. Salezjanie; Ostrawa (Ostrava) 23. Cystersi; Bolatice

24. Dominikanki; Klimowice

25. Miłosierne siostry Świętego KrzyŜa; Ostrawa (Ostrawa) 26. Dominikanki; Opawa – Vlaštovičky (Opava – Vlaštovičky) 27. Ubogie siostry szkolne Naszej Pani; Bogumił (Bohumin)

28. Ubogie siostry szkolne Naszej Pani; Wielkie Heraltice (Velke Heraltice)

29. Siostry miłosierdzia Świętego Wincentego a Paulo; Frydek (Frýdek – Místek) 30. Salwatorianie; Karniów (Krnov)

(7)

3.2. Mapa lokalizacji obiektów

Ryc. 2 mapa lokalizacji obiektów analizowanych w rozprawie doktorskiej; opracowała: autorka

3.3. Karty katalogowe obiektów

(8)

ZGROMADZENIE MIEJSCOWOŚĆ ADRES TYP FUNKCJONALNO- PRZESTRZENNY

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Opava

Masaryková třida 39- 41

Opava Mesto

A1 1

Ryc. 3 Opawa. Minoryci. Fasada kościoła i skrzydło klasztoru; fotografia: autorka

OBIEKT SAKRALNY

KOŚCIÓŁ pw.

Świętego Ducha

HISTORIA:

DATA POWSTANIA

1265

OBECNE WYKORZYSTANIE

Klasztor;

Siedziba Archiwum Ziemskiego w Opawie Utworzenie kościoła moŜna łączyć czasem panowania księcia Przemysława

II (1241-47). Prezbiterium kościoła i kapitularz ukończone zostały w 1265 roku.

Nawa dobudowana została w latach 1370-80. Pierwsza przebudowa, miała miejsce na początku XIV wieku. W 1431 r. podczas poŜaru miasta spłonął cały kościół i część klasztoru. Darowizny nie wystarczały na naprawy, a lokalni ksiąŜęta stracili zainteresowanie dawnymi miejscami pochówku, gdy w 1452 r.

przy kościele farnym wzniesiona została ich nowa rodowa kaplica pogrzebowa.

Ciała przodków ksiąŜęcych nie zostały przeniesione do kościoła farnego, nadal chowani byli w ksiąŜęcym grobie w kościele św. Ducha. W 1474 r. klasztor był miejscem spotkania królów Władysława i Kazimierza Jagiellonów. W 1515 r. król pozwolił minorytom na budowę browaru. W odnowionym klasztorze zasiadał sąd ziemski. Urzędnicy wynajmowali stare dormitorium, przebudowane w latach 1575 – 77. W 1666 r. sąd wynajął takŜe oddzieloną część kapitularza i załoŜył w niej archiwum i rejestr. Mieściły się one tam aŜ do 1854 r., potem w ich miejscu powstała biblioteka gimnazjalna (zniszczona w poŜarze w 1945 r.).

15 lutego 1604 r. kościół został zrabowany przez protestantów. W 1611 r.

cały klasztor przeszedł remont, jednak juŜ w 1621 r. zrabowali go Ŝołnierze wojewody Jana Jiřího Hohenzollerna. W 1627 r. klasztor ponownie został zrabowany przez Duńczyków, a jego odbudowa, rozpoczęła się w 1636 r.. W 1666 r. wzniesiona została wielka, centralna kaplica po północnej stronie nawy.

Sklepienia wszystkich nowo wybudowanych części oraz późnogotyckie sklepienie prezbiterium runęły podczas poŜaru w 1689 r.. Prace remontowe zakończono w 1712 r. W 1731 r. została przebudowana zachodnia fasada kościoła. W miejscu wyburzonych domów przed klasztorem, powstały dwa nowe skrzydła i klasztor nabrał dzisiejszego wyglądu. Po likwidacji klasztoru klarysek, do kościoła św.

Ducha zostało włączone oratorium sióstr i część ich południowego skrzydła ambitu. 1790 r. klasztor strawił kolejny poŜar, podczas którego zniszczeniu uległa krypta z ksiąŜęcymi nagrobkami, którą następnie zasypano. W latach 1790 – 94 klasztor i kościół zostały całkowicie odnowione. W latach 1809 – 46 w klasztorze mieścił się szpital wojskowy, w latach 1850 – 83 ponownie ziemski sąd, a następnie zarząd finansów miejskich. W maju 1945 roku obiekt spłonął. W latach 1945-47 zakonnicy starali się przeprowadzić renowację, w 1950 r. zostali jednak internowani, a klasztor sekularyzowany i przekazany archiwum ziemskiemu i nadleśnictwu. Minoryci powrócili w latach 90-tych XX wieku i do dziś zajmują część budynków.

DATA ZANIKU/

ZNIESIENIA ---

(9)

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Opava

Masaryková třida 39-41

Opava Mesto

A1 1

ARCHIWALIA: RZUT:

Ryc. 4 próba rekonstrukcji rzutu kościoła, stan z lat 1465 – 73. Gęsty szraf – mury XIII wieczne, rzadszy XVI wieczne. Wykonał: Dalibor Prix, 1999;

podano za: Dušan Foltýn w Encyklopedie Moravských

a slezkých klášterů; Libri; Praha 2005, s. 543 Ryc. 5 rzut klasztoru minorytów w Opawie, stan obecny;

opracowała: autorka ARCHITEKTURA:

ARCHITEKCI:

Antonio Horello,

Bernard Leone,

Anton Englisch

BUDOWNICZY:

Tomáš Bas Klasztorny kościół św. Ducha zajmuje północną część działki i jest

zwrócony główną (zachodnią) fasadą w kierunki szerszej części Targu Bydlęcego. Kościół składa się z długiej, wąskiej i wysokiej nawy, oryginalnie wczesnogotyckiej, później zbarokizowanej, a od 1714 roku rozszerzonej o dostawione barokowe, kaplicae kopułowe z oratoriami na piętrze oraz kolejnymi przestrzeniami o funkcji sakralnej i komunikacyjnej. Między nimi niezwykła jest wielka, centralna kaplica św. Antoniego Padewskiego, mieszcząca się przy najszerszym wschodnim przęśle nawy po północnej stronie. Do kaplicy tej przeniesiony został główny ołtarz z kościoła Klarysek, który w 1783 nowymi obrazami uświetnił opawski malarz Ignác Günther. Na wschodzie na osi nawy znajduje się nieco węŜsze, długie, pięciobocznie zamknięte prezbiterium.

Pierwotnie równieŜ gotyckie, na przełomie XVII i XVIII wieku zostało jednak, zbarokizowane. Po północnej stronie prezbiterium zlokalizowana jest kaplica zamknięta węŜszym pięciobokiem dobudowana pod koniec II wojny Światowej.

Po zachodniej stronie znajduje się prostokątna, pierwotnie gotycka, wieŜa z ostatnim piętrem przebudowanym w XVII wieku i neogotyckim hełmem z lukarną, nałoŜonym ok. 1827 roku według projektu Johana Antona Englischa.

PrzewaŜający obecnie barokowy wygląd kościoła jest dziełem wielu niezidentyfikowanych architektów. Jego indywidualna ekspresja wskazuje na wiele zapoŜyczeń z baroku austriackiego. Zewnętrzny wygląd prezbiterium za sprawą schodkowych skarp, zdradza jednak jego gotyckie pochodzenie.

Barokizacja kościoła najdokładniej widoczna jest na zachodniej fasadzie kościoła z 1731 roku. Posiada ona wyskoki, kilkupiętrowy, bogato rozrzeźbiony, kulisowy szczyt, w którego centralnej niszy znajduje się rzeźba Immaculaty. Imponująca kompozycja uwieńczona została przebudową przedsionka starszej, zachodniej części z wysuniętymi skrzydłami bocznymi, dobudowanymi w 1767 roku. Attyka przedsionka zdobiona była barokowymi wazami z aniołkami oraz rzeźbą św.

Floriana, któremu towarzyszą św. Franciszek z AsyŜu i św. Antoni Padewski.

Środkowe wejście flankowały figury św. Bonawentury i św. Ludwika z Tuluzy.

ARTYŚCI:

Johann Heidenreich, Adam Erdt, Gottfried Herbert

(10)

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Opava

Opava Mesto

A1 1

ARCHITEKTURA:

ARTYŚCI:

Jan Kryštof Handle,

Ignacy Günther,

Karl Kraus, Josef Lull,

Andreas Groll

STYL:

PIERWOTNIE

GOTYK

OBECNIE

BAROK Wewnątrz kościoła imponujące jest prezbiterium sklepione beczkowym

sklepieniem z lunetami, zamurowanymi po 1790 roku. Zlokalizowane są w nim dwie przeciwległe pary stiukowych ram okien, po południowej stronie otwierających się do oratorium, po północnej ślepych. Bogata stiukowa dekoracja obejmuje takŜe alegorie Kościoła i Wiary. W nawie zostało zachowane starsze sklepienie beczkowe, jej ściany natomiast dekorowane są pilastrami na monumentalnych cokołach połączonymi z gierowanym gzymsem koronującym korespondującym z łamanym obramowaniem arkad oratorium. W półokrągłej kaplicy zachował się po południowo-wschodniej stronie pierwotny ołtarz św.

KrzyŜa z początku XVIII wieku. Z barokowego wystroju kościoła oryginalne są takŜe rokokowe ołtarze św. Józefa, św. Franciszka, św. Anny i św. Anioła StróŜa.

Z przebudowy, która miała miejsce w roku 1790 zachował się ołtarz główny, autorstwa Karla Krausa, w nawie natomiast powstał klasycystyczny ołtarz św.

Jana Nepomucena oraz ławki. Ambonę wyrzeźbił w latach 1793-94 Josef Lull.

Organy w klasycystycznej skrzyni przeniesione zostały z dominikańskiego kościoła św. Michaela w Olomoucu. W tym okresie wymieniono takŜe płótna w ołtarzu głównym, ołtarzu św. Franciszka i św. Józefa. Nowe obrazy namalował wiedeński malarz Andreas Groll. Po poŜarze w 1945 roku nie odnowiono malowideł ściennych. Budynki klasztorne zgrupowane są wokół dwóch dziedzińców. Centrum starszego, wschodniego, czteroskrzydłowego jest pierwotny, średniowieczny wirydarz otoczony piętrowymi zabudowaniami klasztornymi. Proste fasady są następstwem napraw w latach 1953 – 55 oraz 1981-89. W wnętrzach zachowało się wiele autentycznych pokoi, całościowa koncepcja i schemat komunikacyjny został jednak zatarty. We wschodnim skrzydle, w parterze mieści się dwunawowa zakrystia, o średniowiecznym rodowodzie, jej ośmioboczne filary i sklepienie pochodzi jednak z XVI lub XVII wieku. W zachodnim skrzydle zachowało się pomieszczenie z krzyŜowymi sklepieniami pochodzącymi z okresu średniowiecza. Takie same sklepienia zachowały się w dawnym kapitularzu. Na piętrze wschodniego skrzydła zachowało się pomieszczenie dawnego sądu. W południowym skrzydle na parterze centralnym pomieszczeniem jest tzw. letni refektarz, otwarty dziś, niezgodnie z pierwotnym wyglądem, wielką arkadą do holu wejściowego. Budynki klasztorne w dzisiejszej formie istnieją od XVI lub XVII wieku, jednak południowe i zachodnie skrzydła były przebudowywane w XVIII wieku. Korytarz wokół dziedzińca posiada renesansowe sklepienie. Zachodnia część klasztoru jest wysunięta w stronę Targu Bydlęcego. Dziedziniec otoczony jest z trzech stron budynkami, a od południa otwarty. Budynki otaczające zachodni dziedziniec to wysokiej klasy architektura barokowa. Wszystkie skrzydła są dwupiętrowe, z zewnątrz udekorowane eleganckimi kamiennymi portalami. Nad wysokim parterem wznoszą się kolumny w wielkim porządku. Bogata zewnętrzna dekoracja sztukatorska ma odzwierciedlenie wewnątrz. Pomieszczenia są najczęściej sklepione beczkowo lub kolebkowo, często dekorowane stiukami i lustrami. W północnym skrzydle korytarz jest przesunięty i pomieszczenia, sklepione najczęściej beczkowo lub zwierciadlanie, ich okna wychodzą na dziedziniec. Poza tym barokową dekorację sztukatorską posiada mała kaplica w północnym skrzydle naprzeciw schodów, w niej to znajduje się teŜ wysokiej jakości rzeźba Immaculaty z okresu około 1758 roku i barokowa dekoracja malarska. Na piętrze zachowała się takŜe bardzo bogato zdobiona freskami biblioteka.

KONSTRUKCJA:

KAMIENNO –

CEGLANA;

CEGLANA

OBIEKTY ŚREDNIOWIE- CZNE DWUKONDY- GNACYJNE;

BAROKOWE TRÓJKONNY- GNACYJNE

(11)

ZGROMADZENIE MIEJSCOWOŚĆ ADRES

TYP

FUNKCJONALNO- PRZESTRZENNY

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Opava

Opava Mesto

A1 1

FOTOGRAFIE:

Ryc. 6 widok wejścia do kościoła; fotografia: autorka Ryc. 7 zachodnia fasada i fragment barokowego skrzydła klasztoru; fotografia: autorka

Ryc. 8 nawa kościoła; fotografia: autorka Ryc. 9 zamurowane lunety w prezbiterium;

fotografia: autorka

Ryc. 10 południowa strona barokowych zabudowań; fotografia:

autorka

Ryc. 11 prezbiterium i południowe skrzydło pierwotnego klasztoru; fotografia: autorka

Źródła: Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri; Praha; „Zakon Braci Mniejszych w liczbach”. „Fraternitas”.

165, s. 1 (2010-05-01). Rzym: OFM;

(12)

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Cieszyn

^PlacDominikański

A1 2

Ryc. 12 Cieszyn. Dominikanie. Kościół św. Marii Magdaleny; fotografia: autorka

OBIEKT SAKRALNY:

KOŚCIÓŁ pw. Św.

Marii Magdaleny

HISTORIA:

DATA POWSTANIA

XIII w.

OBECNE WYKORZYSTANIE

---

Dominikanów do Cieszyna sprowadził prawdopodobnie ksiąŜę opolski Mieszko II Otyły (1230-46), fundując klasztor i kościół pw. Matki BoŜej. Za panowania Wladysława Opolczyka (1246-81), klasztor podniesiono do rangi opactwa. W kryptach świątyni pochowani zostali prawdopodobnie wszyscy Piastowie cieszyńscy. Po spaleniu się dawnego kościoła farnego kościół dominikanów przejął jego funkcję, zachowując ją po dziś dzień. W 1660 roku Jan Fryderyk Larisch ufundował ośmioboczną kaplicę przylegającą do kościoła od północnej strony.

Kościół i zabudowania klasztorne znacznie ucierpiały podczas poŜaru miasta w 1789 roku. Dominikanie opuścili wtedy miasto. Kościół został odbudowany, a pozostałości klasztornych zabudowań w miejscu dzisiejszego placu dominikańskiego zniesione. Krypty kościoła, w których prawdopodobnie spoczywają Piastowie cieszyńscy zalane są wodą i nie ma do nich dostępu.

DATA ZANIKU/

ZNIESIENIA

1789 zanik klasztoru

(13)

TYP

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Cieszyn

^PlacDominikański

A1 2

Ryc. 13 klasztor dominikanów na panoramie miasta Meriana z 1650; źródło: ksiąŜnica Cieszyńska

Ryc. 14 rzut kościoła św. Magdaleny, zaznaczono

prawdopodobny obrys zabudowań klasztornych; opracowała:

autorka na podstawie materiałów archiwalnych ARCHITEKTURA:

ARCHITEKCI:

Karol Jacobi d’Eckholm

BUDOWNICZY:

---

Pierwotnie kościół stanowił część zespołu klasztornego z czworobocznym, kruŜgankowym dziedzińcem pośrodku. Zabudowania klasztorne nie zostały odbudowane po poŜarze w 1789 roku, odbudową kościoła kierował Karol Jacobi d’Eckholm. Świątynię odbudowano w duchu baroku. Odbudowane zostały sklepienia i wzniesiona nowa wieŜa. Kolejne przebudowy miały miejsce w XIX wieku. Prace budowlane prowadzone w latach 1962-67 wydobyły na światło dzienne fragmenty muru o gotyckim wątku i kamienne detale z okresu gotyku.

Bryła kościoła mimo przebudów zachowała gotycki układ. Zbudowany jest on a na planie łacińskiego krzyŜa, posiada wydłuŜone prezbiterium i krótką nawę z chórem muzycznym. Od strony Placu Dominikańskiego do kościoła przylegają przybudówki. W starszej z nich, pochodzącej z tego samego okresu co kościół, znajduje się pomieszczenie dawnego oratorium z oknem otwartym na prezbiterium. W drugiej mieści się kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Od strony Placu św. KrzyŜa do kościoła przylega ośmioboczna kaplica kryta kopułą z latarnią. Przy ścianie kaplicy stoi kamienny krzyŜ wykonany w 1737 roku, przez Dionizego Stanetti, który do początku XX wieku stał na środku Placu św. KrzyŜa.

Gotycką fasadę kościoła z ostrołukowym portalem z XIII/XIV wieku przesłania wysunięta wieŜa o klasycystycznym wyglądzie, nakryta hełmem piramidalnym. W wieŜy znajduje się dzwon z 1790 roku, odlany z części dzwonu zniszczonego w poŜarze. Dekoracja utrzymana jest w stylu późnego baroku. Nawę zamyka dwupiętrowy drewniany chór z organami. W uskokach transeptu zachowały się gotyckie słuŜki z rzeźbami figuralnymi. W prawym skrzydle transeptu znajduje się epitafium kanclerza Michała Ruckiego z 1664 roku. Prezbiterium jest głębsze od nawy, sklepione Ŝaglasto. Zamyka je monumentalna kolumnada ołtarza wykonana w 1794 roku przez Andrzeja Kaspara Schweigla z Brna z obrazem K. Meyera z 1858 roku. Całość dopełnia klasycystyczne tabernakulum.

ARTYŚCI:

Andrzej Kaspar Schweigl, Kuno Meyer,

Piotr Parler, Jan Józef Schubert

(14)

TYP

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Cieszyn

^PlacDominikański

A1 2

ARCHITEKTURA:

STYL:

PIERWOTNIE

GOTYK

OBECNIE

BAROK W niszy po prawej stronie ołtarza znajduje się płaskorzeźba nagrobna z

XV wieku. Przedstawiająca prawdopodobnie księcia Przemka I Noszka. Jej wykonanie przypisuje się warsztatowi Piotra Parlera z Pragi. Po prawej stronie prezbiterium znajduje się chrzcielnica z rzeźbą przedstawiającą chrzest Jezusa, naprzeciw niej zaś kazalnica zwieńczona rzeźbą MojŜesza z tablicami dekalogu.

Rzeźby te wykonał w 1792 roku śląski artysta Jan Józef Schubert. KONSTRUKCJA:

KAMIENNO – CEGLANA;

CEGLANA

FOTOGRAFIE:

Ryc. 15 wieŜa kościoła św. Marii Magdaleny w Cieszynie, odnowiona w 2009 roku; fotografia:

autorka

Ryc. 16 widok od strony placu św. KrzyŜa - ośmioboczna kaplica z kopułą i latarnią ufundowana w 1660 roku przez hrabiego Jana Fryderyka Larischa; fotografia: autorka

Ryc. 17 transept; fotografia: autorka Ryc. 18 kościół św. Marii Magdaleny w Cieszynie; kolorystyka – stan obecny; fotografia autorka

(15)

TYP

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Cieszyn

^PlacDominikański

A1 2

FOTOGRAFIE:

Ryc. 19 wnętrze kościoła na pocztówce z 1890 roku;

źródło: KsiąŜnica Cieszyńska Ryc. 20widok wnętrza z początku XX wieku; źródło: KsiąŜnica Cieszyńska

Ryc. 21 ołtarz główny; fotografia:

autorka

Ryc. 22 widok wnętrza, rok 2008;

fotografia: autorka

Ryc. 23 widok wnętrza – chór muzyczny, fotografia: autorka

Ryc. 24 plan katastralny z 1836 roku, widoczny obrys kościoła; źródło: http://www.cieszyn.pl

Ryc. 25 kościół farny - fragment litografii z XIX wieku;

źródło: KsiąŜnica Cieszyńska

Źródła: „Zakony i zgromadzenia zakonne”. w: „70-lecie kościoła katowickiego”. Katowice 1995; http://www.cieszyn.pl;

KsiąŜnica Cieszyńska; Bończyk S.: „Zakony w dawnej Polsce.” Kal. Caritas 1970 s. 85-92; KsiąŜnica Cieszyńska;

„Księstwo Cieszyńskie w średniowieczu. Studia z dziejów Cieszyna”, Passim

(16)

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Opava

Pekařská,

Mnišska, Solná

A1 3

Ryc. 26 Opawa. Dominikanie. Fasada kościoła; fotografia: autorka

Wacława

HISTORIA:

DATA POWSTANIA

1336

OBECNE WYKORZYSTANIE

Dom sztuki;

szkoła plastyczna;

winiarnia Klasztor Dominikanów w Opawie został załoŜony 1 września 1291 r. Jego

budowa przeciągała się ponad czterdzieści lat. Do rozbudowy klasztoru doszło w II połowie XIV wieku. Kościół i klasztor znacznie ucierpiał w trakcie walk husyckich oraz w poŜarze Opawy, 31 sierpnia 1431 r. Na przełomie lat 30 i 40 tych XV wieku rozpoczęła się kolejna przebudowa. Po niej jednopiętrowa budowla klasztoru z kaŜdej strony zamykała prostokątny dziedziniec. W 1490 r.

klasztor ponownie spłonął. Podczas generalnej odbudowy ukończonej w 1503 r.

w kościele zostało rozpięte nowe sklepienie, wzniesiona kaplica św. KrzyŜa, w kościele pojawiły się rodzinne kaplice z nagrobkami najbardziej znamienitych rodów Opawy. W 1542 r. klasztor dosięgnęła epidemia moru. Luterańscy mieszczanie, zawłaszczyli sobie klasztor, zajęli jego archiwum i wszystkie kosztowności kościelne. W 1556 r. klasztor ponownie ucierpiał podczas poŜaru.

Stopniowo popadał w coraz to większą ruinę. Sytuacja zmieniała się w latach 1585 – 1613. W 1599 r. rozpoczęła się wielka przebudowa klasztoru. Około 1608 roku dobudowana została dzwonnica, a w latach 1616 – 18 miała miejsce rozbudowa kaplicy św. KrzyŜa. W 1621 r. obiekt stał się siedzibą wojsk księcia Jana Jiřího Hohenzollerna, który w kościele urządził stajnię. Ponownie spłonął w 1627 r. podczas próby jego odbicia. Odbudowa, prowadzona w latach 1628-39, nie przyniosła zmian w wyglądzie. Najdotkliwszy poŜar strawił klasztor w 1651 r..

Naprawa zniszczeń miała miejsce w latach 1712-13. Kolejna, kompleksowa przebudowa miała miejsce w latach 1723-24. Kolejny poŜar zniszczył klasztor w 1758 r., naprawa szkód rwała do 1765 r.. Podczas reform juzefiańskich, dekretem dworskim, rozwiązano zakon dominikanów. Dawne załoŜenie klasztorne ulegało dewastacji i przystosowaniu go do celów świeckich. Do budynków w 1787 r.

przeniesione zostało wojsko a w 1796 r. szkoła. Skrzydło od ulicy Pekařské zostało oddzielone i sprzedane jako dom mieszczański. Dom ten w 1823 roku został przebudowany, zburzona została dzwonnica, portal, i zabudowania gospodarcze. Skład wojskowy zaanektował nie tylko kościół, ale takŜe kaplicę św. Marii Magdaleny. Szkoła podstawowa zmieniła się w zawodową, a następnie została zamieniona na siedzibę komisji poborowej i inne urzędy.

DATA ZANIKU/

ZNIESIENIA

---

(17)

TYP

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Opava

Pekařská,

Mnišska, Solná

A1 3

Ryc. 27 klasztor dominikanów na weducie miasta z połowy XVIII wieku, źródło: Slezké Zemské Muzeum

Ryc. 28 rzut klasztoru dominikanów, stan z około roku 1490;

opracowała: autorka na podstawie materiałów archiwalnych

ARCHITEKTURA:

ARCHITEKCI:

Jan St.

Vojko,

Jan Jiří Hausrücker,

Josef Retih

BUDOWNICZY:

--- Na klasztor wybrano miejsce przy północnych murach miasta, u zbiegu trzech

ulic, mógł on więc pełnić takŜe funkcję obronną. W końcowym etapie budowy około roku 1334 – 36 powstały dochowane do dziś freski we wschodniej części kaplicy św. Dominika. Ich autorem był bliŜej nieznany mistrz Mikuláš. Do dalszej rozbudowy klasztoru doszło w II połowie XIV wieku. w 1503 roku w kościele zostało rozpięte nowe sklepienie, w dotychczas niezabudowanej przestrzeni pomiędzy północno – wschodnim naroŜnikiem kościoła a klasztorem zosta wzniesiona kaplica św. KrzyŜa, ponadto w kościele pojawiły się rodzinne kaplice z nagrobkami najbardziej znamienitych mieszkańców Opawy. Kolejna przebudowa, rozpoczęta 1599 roku, przez opata Felixa z Vilna, przyniosła wiele zmian w wyglądzie klasztoru. W zachodniej części, w miejscu kaplicy św. Dominika, słuŜącej jako zakrystia swą rodzinna kaplicę wybudowali Mošovšcy, w kościele pojawiły się nagrobki zasłuŜonych osób. Przed wejściem, od strony ulicy Pekařske około 1608 roku dobudowana została dzwonnica. Kościół został wyposaŜony w wielkie organy, a w ostatnim etapie przebudowy, w latach 1616 – 18, Jan St.

Vojko z Bogdunčowic rozbudował kaplicę św. KrzyŜa, którą następnie ozdobił renesansowymi obrazami Matěj Apricides. Odbudowa po poŜarze, prowadzona w latach 1628-39, nie przyniosła zmian w wyglądzie. Kontakty z klasztorem Premonstratensów przyczyniły się do rozpoczęcia, w 1680 roku, barokowej przebudowy kompleksu. Zakończyła się ona w 1697 r., a jej ostatnim etapem było dobudowanie przed wejściem kaplicy loretańskiej. Aby kompleksowo przebudować załoŜenie w latach 1723-24 całkowicie zburzono poprzednie zabudowania klasztorne. Powstał reprezentacyjny, dwupiętrowy kompleks w stylu barokowym. Pracami kierował na początku opawski Jan Jiří Hausrücker, wkrótce kierownictwo przejął Josef Retih. Generalna przebudowa kościoła odbyła się, w latach 1732-37. Nie wiadomo, kto prowadził prace. Stare gotyckie sklepienie zostało zburzone, na jego miejsce wprowadzone zostało sklepienie beczkowe, które wraz z nawami bocznymi udekorowali freskami Ignác d’Epée z Wrocławia, Michael Schwegele z Głodówka oraz Franz Kaspar Sambach. W kościele powstały takŜe 22 ołtarze, z których część była dziełem Jana Jiřiho Lehnerta.

ARTYŚCI:

Matěj Apricides,

Ignác d’Epée,

Michael Schwegele,

Franz Kaspar Sambach,

Jan Jiři Lehnert

(18)

TYP

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Opava

Pekařská,

Mnišska, Solná

A1 3

ARCHITEKTURA:

ARTYŚCI:

J.M. Lassler, Vilém

Bedřich

STYL:

PIERWOTNIE

GOTYK

OBECNIE

BAROK W 1765 roku podczas naprawy szkód po pozarze J. J. Lehnert zajął się naprawą

ołtarza św. Wacława, a freski w refektarzu wykonał J.M. Lassler. W 1771 roku nowe organy wykonał dla tego kościoła słynny organmistrz Bedřich Vilém z Brzegu. Po rozwiązaniu zakonu dominikanów wyposaŜenie klasztoru zostało sprzedane na aukcji, kosztowności i wyposaŜenie z kościoła św. Wacława znalazło się w kościołach na północnej Morawie i austriackim Śląsku.

Manuskrypty i stare księgi przewieziono do biblioteki w Wiedniu, resztę mniej cennych ksiąg przewieziono do dzisiejszej Wielkiej Biblioteki w Olomoucu, pozostałe zniszczono. Podczas prac prowadzonych w kościele w 1824 r. została zburzona kaplica loretańska oraz ozdobny szczyt nad fasadą. W kościele zostały zdewastowane wszystkie nagrobki. Podczas adaptacji w latach 1851-61 zanikło pięciokątne zamknięcie prezbiterium. Zamiast niego kościół zamykała ceglana ściana ze skarpami, w której na środku miesił się prowizoryczny wjazd do kościoła. Wewnętrzna przestrzeń świątyni została podzielona na trzy kondygnacje. W 1900 roku wojsko definitywnie opuściło kościół. Uznano, ze stosowna będzie jego renowacja jako kościoła garnizonowego. Naprawy rozpoczęły się w 1911 roku, zostały jednak przerwane wybuchem I wojny światowej. W latach 1948-49 zostało zburzone całe zachodnie skrzydło klasztoru od ulicy Pekařske. Wojsko opuściło ostatecznie kościół w 1949 roku, a stowarzyszenie na rzecz jego renowacji rozpoczęło starania o przywrócenie pierwotnej funkcji. Kościół i klasztor następnie zostały przekształcone w magazyn domu towarowego. W wyniku zaniedbań w utrzymaniu i olbrzymiej dewastacji obiekty klasztorne były w fatalnym stanie technicznym. W latach 1964-66 dwukrotnie występowano z wnioskiem o ich rozbiórkę. Od roku 1974 remontowane były wszystkie obiekty czworoboku (bez zachodniego skrzydła zburzonego wcześniej). W latach 90 przy kościele prowadzone były szeroko zakrojone prace archeologiczne, potwierdzające dawny wygląd klasztoru jako zamkniętego czworoboku. Prace przy renowacji kościoła trwają nadal.

KONSTRUKCJA:

CEGLANA

FOTOGRAFIE:

Ryc. 29 remont kościoła prowadzony około 1900 roku, widoczny juŜ brak prostokątnego prezbiterium; Dušan Foltýn w Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri; Praha 2005, s. 541

Ryc. 30 Fotografia 1 kościół podczas prac remontowych w 1999 roku;

Dušan Foltýn w Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri;

Praha 2005, s. 540

(19)

TYP

NR

KATALOGOWY

DOMINIKANIE Opava

Pekařská,

Mnišska, Solná

A1 3

FOTOGRAFIE:

Ryc. 31 fasada frontowa kościoła; fotografia: autorka Ryc. 32 Dom Sztuki i szkoła plastyczna - dawne skrzydło klasztoru

Ryc. 33 prace archeologiczne w miejscu zachodniego skrzydła; foto.: Magdalena Hudranová

Ryc. 34 widok sklepień piwnic zachodniego skrzydła; foto.:

Magdalena Hudranová

Ryc. 35 widok pach sklepiennych wyburzonego skrzydła; fotografia:

autorka

Ryc. 36 sklepienie beczkowe z fragmentami zachowanych fresków;

fotografia: autorka

Ryc. 37 sklepienie nawy bocznej;

fotografia: autorka

Źródła: Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri; Praha; : Slezké Zemské Muzeum; materiały archiwalne Magdaleny Hudranovej i archeologicznego zespołu badawczego

(20)

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Krnov

Štrusova 2,

čp. 85

A1 4

Ryc. 38 Krnov. Minoryci. Widok klasztoru z lotu ptaka; źródło: http://krnov.minorite.cz/minoritsky- klaster/?PHPSESSID=0db828aa472883902d734a90941ccb96

KOŚCIÓŁ pw.

Narodzenia Panny Marii

HISTORIA:

DATA POWSTANIA

1385

Klasztor;

Na XIV wiek moŜemy datować najstarszą znaną nam część klasztoru – prezbiterium klasztornej kaplicy. Prawdopodobnie nawa kościoła dobudowana została później. Kościół był skończony krótko przed rokiem 1358. Od 1350 r.

trwała takŜe budowa rodowej kaplicy pw. Św. Marii Magdaleny. SprzedaŜ Krnova Jiřímu Zbožnému Hohenzollernowi, zagorzałemu protestantowi przyczyniła się do upadku klasztoru w XVI wieku. Wygnał on zakonników z Krnova, zabrał budynki klasztorne, a wyposaŜenie sekularyzował. W parterze podzielonego na kondygnacje kościoła mieściła się zbrojownia, wyŜsza kondygnacja została przekształcona w magazyn zboŜa a kaplica św, Marii stała się szynkiem. W latach 1527 – 33 margrabia rozprzedał takŜe klasztorny majątek. W klasztorze załoŜył mennicę, browar i awaryjny szpital. Minoryci wrócili do miasta w 1623 roku, dzięki staraniom nowego właściciela tych ziem, Karla z Lichtensteinu. Po przebudowie kościoła i przywróceniu mu dawnej funkcji, jeszcze pod koniec XVII wieku doszło do gruntownej przebudowy obiektów klasztornych. Przebudowa ta trwała aŜ do lat 30 tych XVII wieku. W 1776 r. kościół ponownie strawił poŜar, po nim rozpoczęto gruntowną modernizację. JuŜ w 1779 r. załoŜenie ponownie spłonęło.

W nocy z 13 na 14 kwietnia 1950 roku klasztor Minorytów został siłą zlikwidowany przez reŜim komunistyczny. Dopiero w początki lat 90-tych XX wieku ziemia wraz z budynkami, pełniąca w poprzednim okresie funkcję hotelową, zwrócona został Minorytom z Opawy. Oni to zajmują obiekt do dnia dzisiejszego.

DATA ZANIKU/

ZNIESIENIA

---

(21)

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Krnov

Štrusova 2,

čp. 85

A1 4

Ryc. 39 kościół od południa; autor: Dalibor Prix;

Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri;

Praha 2005, s. 377

Ryc. 40 schemat rzutu; opracowała: autorka

ARCHITEKTURA:

ARCHITEKCI:

Grog Fridrich Gans

BUDOWNICZY:

Johann Franz Frölich,

Johann Mihatsch Siedziba Minorytów zlokalizowana była przy murach miejskich. Znajdowała się

po wschodniej stronie miasta, obok Bramy Opawskiej. Najstarszą zachowaną częścią, prawdopodobnie z początku XIV wieku jest prezbiterium z dwoma polami krzyŜowo - Ŝebrowych sklepień i pięciobocznym zamknięciem. Mur z kamienia łamanego przemieszanego z cegłą był pierwotnie wzmocniony ośmioma dwustopniowymi przyporami, mieściło się w nim osiem ostrołukowych okien. W średniowieczu prezbiterium otaczała blankowana galeria. Kościół włączony był w system obrony miasta. Prowizoryczne budynki klasztorne, o których wyglądzie nie ma Ŝadnych informacji połoŜone były po północno – zachodniej stronie prezbiterium w miejscu istniejących zabudowań klasztoru. Krótki, bazylikowy trójnawowy korpus kościoła, budowany został później. Odchyla się nieco na północ od osi prezbiterium. Wysoka, czteropolowa nawa główna, posiadała po południowej stronie cztery wąskie okna. Ściany szczytowe siodłowego dachu przekrywającego nawę nie zachowały się. Niskie nawy boczne otwierały się w stronę głównej nawy dwoma rzędami arkad mieszczącymi się pomiędzy głównymi słupami wspierającymi. Na wschodzie nawy boczne były zakończone trójkątnymi szczytami połączonymi z naroŜem prezbiterium. Od strony południowej do nawy przylegała duŜa graniasta wieŜa, w ostatniej kondygnacji przechodząca w ośmiobok. Otwartej był ona do nawy szeroką ceglaną arkadą. Kaplica św. Marii Magdaleny znajduje się na południe od prezbiterium. Pierwotnie składała się z trzech prostokątnych pól i pięciobocznego zamknięcia. Gotycki charakter zachowała wschodnia część przekryta Ŝebrowymi sklepieniami. W początkach XVI wieku sklepienie kaplicy pokryte zostało dekoracją kwiatową. Brak danych na temat gotyckiego wyglądu klasztoru. Wydaje się, Ŝe niektóre pomieszczenia były sklepione, a cięŜar sklepienia niosły filary. Po sekularyzacji klasztoru została zaślepiona większa część okien kościoła i zniszczone sklepienia w prezbiterium.

W murach kościoła zostały osadzone konsole a wnętrze podzielone zostało na piętra za pomocą belkowych stropów. Pod koniec XVI w. poŜar strawił zachodnią część kaplicy Marii Panny (pierwotnie św. Magdaleny). Wtedy otrzymała ona prostopadły hol wiodący do prezbiterium kościoła. Szeroka przestrzeń sklepiona była kolebkowo z dwoma parami widocznych gurtów. Obecnie ostrołukowe gotyckie okna kaplicy zostały zamurowane a w ich miejsce wprowadzono

ARTYŚCI:

Lorenz Heinze, Martin Antonín Lubinský, Bernard Stegmüller, Josef Stern, Josef Reiger,

(22)

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Krnov

Štrusova 2,

čp. 85

A1 4

ARCHITEKTURA:

ARTYŚCI:

Johann Kammereit,

Johann Michael Bayer,

Ignacy Günther,

Johann Roth, František Antonín Sebastini,

František Ludvik Duchoslav,

Anton Raida

STYL:

PIERWOTNIE

GOTYK

OBECNIE

BAROK półokrągłe połączone okna. Gdy kościół ponownie stał się własnością minorytów

usunięto funkcję gospodarczą. Przemurowane zostały filary oddzielające nawy, arkady otrzymały wygląd półokręgów, a nawy boczne zostały przesklepione sklepieniami klasztornymi z Ŝebrami na krawędziach. W 1652 r. w kościele ukończono ołtarz św. Antoniego Padewskiego. W ołtarzu znalazł się obraz, autorstwa Lorenza Heinze. Pozostałe obrazy ołtarzowe namalował Martin Antonín Lubinský. Pomiędzy zachodnimi przyporami umieszczony został nowy chór organowy. Wnętrza zostały w 1665 r. pomalowane przez zespół nieznanych malarzy. W 1677 r. mistrz murarski Jahann Franz Frölich naprawił arkadę pomiędzy parterem południowej wieŜy a południową nawą kościoła. Pomiędzy południową ścianą prezbiterium, kaplicą Panny Marii i korytarzem powstała kwadratowa kaplica z wczesnobarokowym sklepieniem krzyŜowym i chórem na piętrze. W kaplicy mariackiej w 1665 r. umieszczony został barokowy ołtarz, wykonany przez konwersa Bernarda Stegmüllera. Prostokątna zakrystia po północnej stronie prezbiterium otrzymała sklepienie kolebkowe. Później, od końca XVII w. budowany był nowy klasztor. Podczas budowy części gotyckich zabudowań były stopniowo rozbierane i zastępowane lub obudowywane nowym barokowym obiektem. Budynki wznosiły się wokół placu o kształcie wydłuŜonego trapezu, tworzyły dziedziniec przylegający od północy do boku kościoła. Pozostałe trzy strony zamykały skrzydła o nierównej szerokości, ze skośnie uciętym naroŜnikiem. We wschodnim skrzydle mieścił się sklepiony krzyŜowo, jedno- filarowy kapitularz. WęŜsze zachodnie skrzydło w parterze teŜ było sklepione.

Obydwa skrzydła po stronie dziedzińca posiadały arkadowy korytarz. Przebudowa klasztoru zakończyła się dobudową trzeciego, zamykającego dziedziniec skrzydła ze sklepionym kolebkowo refektarzem. W latach 1732 – 34 na całość budynków nałoŜony został barokowy kostium. Sklepienie i lunety refektarza zostały pokryte bogatą reliefową dekoracją roślinną oraz owalnymi lustrami i sztukaterią, łączoną z malarstwem. W 1736 roku została rozebrana, wieŜa z boku nawy. Rozpoczęła się takŜe budowa nowej, przedłuŜonej, zachodniej fasady kościoła zamkniętej dwoma niskimi, zakończonymi ośmiokątnie wieŜami, wzniesionymi w 1738 roku.

Przebudową kierował prawdopodobnie Greog Fridrich Gans. W 1765 r. kościół został wybielony i przygotowany pod freski, które wykonał Josefa Sterna z Brna.

W prezbiterium powstało iluzjonistyczne malarstwo, a na sklepieniu scena Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Nawę pokrywało iluzjonistyczne malarstwo architektoniczne, i dekoracyjne elementy przedstawiające anioły. Freskami pokryte zostały takŜe sklepienia naw bocznych i chóru. Dekoracja malarska została ukończona w latach 70-tych XVIII w., gdy do prac włączył się takŜe miejscowy malarz Josef Reiger. W 1765 r. ponownie pozłocone zostały ołtarze św. Janów Padewskiego i Nepomucena. Dzięki pracom rzeźbiarza Johana Kammereita odnowiono takŜe resztę ołtarzy. W 1770 r. prace zakończyła renowacja ołtarza Św. Franciszka wykonana przez nieznanego artystę. Po poŜarze w 1779 r. prace przy odbudowie prowadził mistrz budowlany Johann Mihatsch i mistrz stolarski Jahann Michael Bayer. Odnowienie dekoracji wnętrz kościoła zajęli się malarze Ignác Günther i Joann Roth z Opawy. Freski w refektarzu radykalnie przemalował František Antonín Sebastini w 1780 r.. W 1886 r. przy pracach związanych z odnową wnętrza udział brali František Ludvik Duchoslav i Anton Raida. W latach 1906 – 09 w portalach zachodnich zostały osadzone nowe, przeszklone drzwi poprzedzone przedsionkiem, a w oknach pojawiły się witraŜe. Pomieszczenia klasztorne były adaptowane do nowych potrzeb.

KONSTRUKCJA:

KAMIEŃ ŁAMANY;

CEGLANA

(23)

NR

KATALOGOWY

MINORYCI Krnov

Štrusova 2,

čp. 85

A1 4

FOTOGRAFIE:

Ryc. 41 zachodnie skrzydło klasztoru minorytów;

fotografia: autorka

Ryc. 42 północne skrzydło klasztoru minorytów;

fotografia: autorka

Ryc. 43 widok południowej ośmiobocznie zakończonej wieŜy z cebulastym hełmem; fotografia: autorka

Ryc. 44 fragment zachodniej fasady; fotografia: autorka

Ryc. 45 widoczne na kościele elementy z róŜnych epok;

fotografia: autorka

Ryc. 46 widok wnętrza kościoła; fotografia: autorka

Źródła: Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri; Praha; Prix D. „ Příspěvek ke středověkým dějinám minoritského kláštera w Krnově.” ČSZM B42, 1993

(24)

NR

KATALOGOWY

JEZUICI Opava

Dolní namesti 15,

Sněmovní 1

A1 5

Ryc. 47 Opawa. Jezuici. Fasada kościoła i skrzydła boczne klasztoru; fotografia: autorka

Jerzego i Św.

Wojciecha

HISTORIA:

DATA POWSTANIA

1634

Klasztor;

Archiwum Ziemskie w Opawie

Początków działalności Jezuitów w Opawie sięgają roku 1625, kiedy zgodnie z Ŝyczeniem księcia Karola z Lichtensteinu, wysłano tam z kolegium w Ołomuńcu kilku zakonników. Powierzono im opiekę nad kościołem parafialnym św. Jerzego.

Podczas najazdu duńskiego w 1626 r. musieli oni jednak miasto opuścić. Do Opawy Jezuici powrócili w 1629 roku na Ŝyczenie księcia Maksymiliana z Lichtensteinu. Pierwotnie przejęli oni budynek fary przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Klasztorna rezydencja, powstała w 1631 roku, była formalnie niezaleŜna od administracji duchownej, jednak znajdowała się bezpośrednio przy niej. Jesienią 1633 roku z powodu epidemii cholery jezuici na pewien czas przenieśli się tereny rolnicze niedaleko Albrechtic. Ze względu na konflikt z Zakonem Rycerzy Niemieckich, którym w 1634 kościół zwrócono, Jezuici przeprowadzili się do innego domu w pobliŜu kościoła św. Jerzego, który pod koniec XVI wieku stał się jednym z ognisk reformacji w Opawie. Jeszcze w budynku przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zakonnicy rozpoczęli nauczanie w pierwszej klasie trójklasowego gimnazjum, do którego uczęszczało 280 uczniów. Szkoła szybko się rozwijała. W 1640 roku liczyła juŜ 400 uczniów. Istotną rolę w Ŝyciu uczniów zaczęły odgrywać przedstawienia wystawiane z okazji świąt kościelnych i waŜnych miejskich uroczystości.

Początkowo odbywały się one przed kościołem, po wybudowaniu nowej siedziby Jezuitów, w 30-tych latach XVIII wieku, przeniesiono je do jej wnętrza. Jezuici zakładali takŜe wspólnoty maryjne, zarówno dla uczniów, jaki i mieszczan. W połowie XVII wieku majątek jezuitów nadal rozszerzał się o domy w sąsiedztwie kościoła, nieruchomości w Opawie i poza miastem, a takŜe o darowizny i nadania mieszczan. W 1655 roku w domu niedaleko kolegium powstało seminarium dla ubogich uczniów. Opawskie kolegium zostało zlikwidowane w 1773 roku, a jego majątek, przeznaczony został na fundusz stypendialny dla ubogich studentów.

DATA ZANIKU/

ZNIESIENIA

---

(25)

NR

KATALOGOWY

JEZUICI Opava

Dolní namesti 15,

Sněmovní 1

A1 5

Ryc. 48 widok na kolegium Jezuitów i obwarowania bramy Raciborskiej rekatolizacji Opawie; weduta z I połowy XVIII wieku. źródło: Slezké Zemské Muzeum

Ryc. 49 klasztor jezuitów w Opawie, schemat rzutu stanu obecnego; opracowała: autorka

ARCHITEKTURA:

ARCHITEKCI:

Tobiasz Gerber,

Jan Jiří Hausrücker,

Antonin Müller

BUDOWNICZY:

Mikołaj i Jakub Braschowie Jerzy Bauer

STYL:

PIERWOTNIE

GOTYK

OBECNIE

BAROK Pierwotna nadana jezuitom, gotycka, jednonawowa świątynia została

zastąpiona w latach 1675-78 nową, naśladującą typ rzymskiego kościoła Il Gesú.

Autorem projektu kompleksu jest Tobiasz Gerber, budowniczymi bracia Mikołaj i Jakub Braschowie, którzy zastąpili Jerzego Bauera. Salowa nawa przechodzi w prostokątne prezbiterium i rozszerzona jest trzema parami bocznych kaplic z emporami, z moŜliwością przejścia. Od północy do bryły kościoła przylegała kwadratowa wieŜa nakryta po 1945 r. dwustopniowym baniastym hełmem z lukarną. Fasada frontowa jest zaakcentowana środkowym ryzalitem z herbem Lichtensteinu oraz symbolami władzy ksiąŜęcej i biskupiej. W niszach znajdują się figury świętych. Do kościoła nawiązują pozostałe budowle. Obecny wygląd jest wynikiem przebudowy wolnostojących niegdyś budowli. Ostateczny wygląd budynki przybrały w latach 1711-13, zgodnie z planem zatwierdzonym przez generała zakonu w Rzymie. Budowniczym był Jan Jiří Hausrücker. Budowla szkoły ukończona została w latach 30 XVIII w.. Fasady zostały ujednolicone regularnym rytmem pilastrów zakończonych wolutowymi głowicami, oddzielających prostokątne okna z profilowanymi opaskami. Wschodnie skrzydło posiada trójosiowy ryzalit, zakończony trójkątnym szczytem. Skrzydła są dwutraktowe, z korytarzem doświetlonym od dziedzińca. Pomieszczenia piętra sklepione są sklepieniami beczkowymi lub posiadają stropy płaskie. W 1725 r. w klasztorze zaczęła działać apteka, w 1746 r. browar. Po kasacie zakonu w 1773 r.

klasztorne dzieła sztuki zostały przeniesione do innych kościołów. Budowla słuŜyła celom administracyjnym i edukacyjnym. Mieściła się tam takŜe biblioteka, muzeum ect. Wielofunkcyjne wykorzystywanie wymagało wielu przebudów, podczas których obiekt zatracił swój barokowy charakter. Podczas przebudowy w latach 1813-15, dobudowano nową reprezentacyjną klatkę schodową. Pod koniec XIX wieku, przebudowano drugą klatkę schodową, nadbudowano attykowe piętro, dobudowano nowy portyk. W związku z przebiegiem trasy tramwajowej, na przełomie XIX i XX w. skrócono północne skrzydło i wzniesiono nową ścianę szczytową od strony Dolnego Rynku. Radykalna rozbudowa zaplanowana w 1916 r. wg projektu Antonina Müllera nie doszła do skutku. W obiekcie mieści się Archiwum Ziemskie w Opawie, kościół słuŜy celom liturgicznym.

KONSTRUKCJA:

CEGLANA

(26)

NR

KATALOGOWY

JEZUICI Opava

Dolní namesti 15,

Sněmovní 1

A1 5

FOTOGRAFIE:

Ryc. 50 rzut kościoła jezuitów w Opawie nawiązujący do rzymskiego Il Gesú. Źródło: Archiwum Ziemi Śląskiej w Opawie; podano za: Dušan Foltýn w Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri; Praha 2005, s. 565

Ryc. 51 zbarokizowane wnętrze kościoła jezuitów w Opawie; fotografia: autorka

Ryc. 52 północne skrzydło dawnego klasztoru jezuitów w Opawie;

fotografia: autorka

Ryc. 53 fasada przed ostatnim remontem w 2009 roku; fotografia autorka

Źródła: Encyklopedie Moravských a slezkých klášterů; Libri; Praha; Samek B. „Umělecké památky Moravy a Slezka 2 (J-N), Praha 1999; Braun E. „Die Troppauer Jesuitenkirche”, w:” Deutsche Post“ 04.06.1033

(27)

NR

KATALOGOWY

BONIFRATRZY Cieszyn

Plac Londzina 1

A1 6

Ryc. 54 Cieszyn. Bonifratrzy. Widok klasztoru i kościoła z lotu ptaka; źródło:

http://www.cieszyn.pl/?p=categoriesShow&iCategory=2613

KOŚCIÓŁ pw. Niebo- wzięcia Naj- świętszej Marii Panny

HISTORIA:

DATA POWSTANIA

1700

Klasztor;

Apteka;

Dom pomocy społecznej Cieszyński marszałek polny Adam Borek, w 1694 r. zapisał w

testamencie swoje posiadłości Bonifratrom wrocławskim, zobowiązując ich do wybudowania w Cieszynie szpitala. Opiekę mieli w nim znaleźć zwłaszcza najuboŜsi mieszkańcy okolicznych miejscowości. Rozpoczęta i sprawnie kierowana przez bonifratra ojca Klemensa Mentzla budowa klasztoru, kościoła i szpitala na 12 łóŜek szybko postępowała naprzód. JuŜ w roku 1700 bracia mogli sprowadzić się do Cieszyna i przyjąć pierwszych pacjentów. W okresie Rzeczypospolitej i podczas zaborów konwent naleŜał do prowincji austriackiej. Po odzyskaniu niepodległości i reaktywowaniu w roku 1922 prowincji polskiej przeorem został Michał Buhl. Przystąpił do koniecznego remontu i modernizacji zabytkowego gmachu, uzupełnienia wyposaŜenia szpitala oraz zagospodarowania zdewastowanego w czasie działań wojennych klasztornego majątku. Uporządkował takŜe bogate archiwum i bibliotekę. Rozwój szpitala i konwentu przerwał wybuch II wojny światowej. W listopadzie 1939 roku Niemcy zlikwidowali szpital i nakazali braciom opuszczenie klasztoru w ciągu trzech dni.

Najświętszy Sakrament z kościoła bonifratrów przeniesiony został do kościoła parafialnego. W opuszczonym przez braci klasztorze zorganizowano obóz dla Niemców z Wołynia i Besarabii, później znajdowała się tam siedziba miejscowej Hitlerjugend i koszary. W kościele wyświetlano filmy propagandowe. Po wojnie bracia powrócili do Cieszyna. Po dokonaniu niezbędnych remontów w lipcu 1946 roku odbyło się poświęcenie uruchomionej części szpitala i apteki, w kościele znów odprawiano msze święte. W roku 1950 apteka i gospodarstwo zostały upaństwowione, szpital zaś, po nawiązaniu umowy z "Caritasem", przekształcony w Dom Pomocy Społecznej, w którym przebywało 120 pensjonariuszy. W 1968 roku przeor Roman Dziekan przeprowadził generalny remont klasztoru. W zaadoptowanych do tego celu pomieszczeniach znalazł swoje miejsce nowicjat przeniesiony z krakowskiego konwentu w 1973 roku. Funkcjonował on w Cieszynie do 1994 r.. W latach 90-tych XX wieku Bonifratrzy uzyskali moŜliwość samodzielnego prowadzenia Domu Opieki Społecznej dla Dorosłych oraz apteki.

Dzięki fundacji Adama Borka przy klasztorze uruchomiono szpital na 100 łóŜek.

SłuŜył on chorym róŜnych wyznań i narodowości bez względu ich zamoŜność.

DATA ZANIKU/

ZNIESIENIA

---