Współczesna dyskusja o moralności i etyce (referat wygłoszony w ATK 4.5.1979r)

Johann Mader

Współczesna dyskusja o moralności i

etyce (referat wygłoszony w ATK

4.5.1979r)

Studia Philosophiae Christianae 16/2, 221-234

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n ia e A T K 16 (1980)2

Z ZAGADNIEŃ ETYKI

J e s te ś m y d ziś ś w ia d o m i p e w n e j s w o is te j n ie z g o d n o ś c i: słow o „ m o ­ r a l n o ś ć ” n a t r a f i a o b e c n ie często n a n e g a ty w n e re a k c je . O d N ie tz sc h e g o m o r a ln o ś ć u c h o d z i za n a rz ę d z ie p a n o w a n ia . A c h o c ia ż w y d a je się on a b y ć p e w n y m r e p r e s y jn y m m o m e n te m , k tó r y p o w s z e c h n ie je s t o d r z u ­ c a n y , to ró w n o c z e ś n ie d ziś je s t c o ra z n a ta r c z y w ie j p o d n o sz o n e z d e c y ­ d o w a n e ż ą d a n ie m o ra ln o śc i. C h c ia łb y m n a jp i e r w m ó w ić o k ry z y s ie m o r a ln o ś c i a p rz y ty m r ó w ­ n o c z e śn ie p o k a z a ć , ja k p o tr z e b a m o r a ln o ś c i s ta je się d z iś c o ra z b a rd z ie j w id o c z n a . P o n ie w a ż je d n a k z m o r a ln o ś c ią p o p a d ła w k ry z y s ró w n ie ż filo z o fia m o r a ln a , e ty k a , c h c ia łb y m d a le j p o k a z a ć n a czy m ów k r y ­ zys p o le g a , ja k ie m a z n a c z e n ie i ja k m u m o ż n a z a ra d z ić .

K R Y Z Y S M O R A L N O Ś C I

C o ra z c z ę śc ie j u b o le w a się n a d „ u t r a t ą e to s u ”, n a d „ b r a k ie m m o r a l­ n o ś c i”. J e s t fa k te m , że p o ję c ia , k tó r e w n a s z y m o b sz a rz e k u ltu r o w y m d o ty c h c z a s w ią ż ą c o re g u lo w a ły w sp ó łż y c ie , są d z iś w z n a c z n y m s to ­ p n iu z a g ro ż o n e w ic h r e s p e k to w a n iu . T ego d o ś w ia d c z a je d n o s tk a w s y ­ t u a c j a c h d o m a g a ją c y c h się o b y c z a jo w y c h d e c y z ji, w k tó r y c h b r a k je j n o rm , to d o s trz e g a się w p a n u ją c y c h sp o s o b a c h z a c h o w a n ie się w ży c iu p u b lic z n y m , k tó r y m ró w n ie ż w ie le n ie d o s ta je o d n o śn ie do m o r a ln e j o czy w isto ści. C zęsto p o ja w ia ją c e się w sp ó łc z e ś n ie p o ję c ie „ s p o łe c z e ń ­ s tw a p lu r a lis ty c z n e g o ” je s t p rz e z Z a c h ó d ta k ro z u m ia n e , że w sp o łe ­ c z e ń s tw ie ty m n ie is tn i e ją d z iś ż a d n e o g ó ln ie w ią ż ą c e , u n iw e r s a ln ie w a ż n e n o r m y o g ó ln o lu d z k ie g o p o s tę p o w a n ia i d z ia ła n ia . O z n acza to w s z e la k o w s p ó łw y s tę p o w a n ie s y s te m ó w n o rm , od po p r o s tu ró ż n y c h aż do p rz e c iw s ta w n y c h , o k r e ś la ją c y c h ży cie sp o łeczn e. T e n s ta n rz e c z y u p r a w n ia do d ia g n o z y „ k r y z y s u ” e to s u , m o r a ln o ś c i, k tó r y s ta je się w i­ d o c z n y z b r a k u zgody, co do p o w in n o ś c io w y c h sp o so b ó w p o s tę p o w a ­ n ia , p r z y b r a k u o c z y w isto śc i o d n o śn ie do teg o , co je s t o b y c z a jo w o s łu ­ szn e i d o b re 1. W ty m k ry z y s ie je d n a k s ta je się z a ra z e m w y r a ź n y i d o ­ 1 P o r. K a r l- O tto A p el, D as A p r i o r i d e r K o m m u n i k a t i o n s g e m e i n s c h a f t , w.: T r a n s f o r m a t i o n e n d e r P h il o s o p h ie t. 2, F r a n k f u r t 1976, zw ł. 358— 436; S te p h a n H. P f ü r tn e r , Z u r w i s s e n s c h a f t s t h e o r e t i s c h e n B e g r ü n d u n g d e r M o r a l, w : T h e o r e t i e t e c h n i k u n d M or al, w y d . N ik la s L u h m a n n i S te p h a n H. P f ü r tn e r , F r a n k f u r t 1978, 176 i n.

ś w ia d c z a ln y w y m ó g e to s u ja k o o g ó ln ie r e a liz o w a ln y c h z a c h o w a ń , k o ­ n ie c z n o ś c i m o r a ln o ś c i ja k o u n iw e r s a ln ie w a ż n y c h z a s a d d z ia ła n ia i r e ­ guł. P O T R Z E B A M O R A L N O Ś C I D la n a s z y c h c zasó w je s t rz e c z ą z n a m ie n n ą , że p r o b le m y m o r a ln o ś c i n a b r a ł y p e w n e g o o g ó ln eg o z n a c z e n ia , że n ie d o ty c z ą o n e ju ż ty lk o o so b is te j s f e r y ż y c ia i m ię d z y lu d z k ic h s to s u n k ó w czy z a c h o w a ń , lecz p rz e z tę s o c ja ln ą d z ie d z in ę b lis k ą s ię g a ją w je j s f e r ę o d leg łą. S ą to z a ró w n o o c h ro n y ś r o d o w is k a , z a o p a tr z e n ia e n e rg e ty c z n e , j a k ró w n ie ż p r o b le m y g o s p o d a r o w a n ia z a p a s a m i s u ro w c ó w , k tó r e w e s z ły w k r ą g n a jb a r d z ie j ogólnego i g lo b a ln e g o z a in te r e s o w a n ia a p rz e z to n a b r a ł y m o r a ln e g o c h a r a k te r u . J e ś li się w ię c o k aże, że o w y c h p ro b le m ó w n ie b ę d z ie m o ż n a ro z w ią z a ć bez p e w n e j z m ia n y n a sz e g o p o w s z e c h n ie p r z y ­ ję te g o sp o s o b u ży c ia , w te d y tr z e b a b ę d z ie so b ie w re s z c ie p o s ta w ić p y ­ ta n ie , j a k m y ja k o lu d z ie w d a n y c h w a r u n k a c h ju ż n ie ty lk o żyć m o ż e m y czy c h c e m y , lecz p o w in n iś m y ch c ie ć żyć. M u s im y p rz e d e w s z y s tk im z d e c y d o w a ć n a ja k ie o d w a ż y m y się r y z y k a np. w n a s z y m ś ro d o w is k u , n a ja k ie zu ż y c ie e n e r g ii lu b s u ro w c ó w m o ż e m y , c h c e m y i p o w in n iś m y so b ie p o z w o lić , ż e b y n ie b y ło to ju ż m a r n o tr a w s tw e m . T y m s a m y m je d n a k z o sta ło p o d ję te z a g a d n ie n ie : ja k ic h o g ra n ic z e ń w s t a n d a r c i e ż y c io w y m m o ż e m y , c h c e m y i p o w in n iś m y od sie b ie n a ­ w z a je m w y m a g a ć . S ta j e się r z e c z ą ja s n ą , że ro z w ią z a n ia , k tó r e p o c z ą ­ tk o w o są b e z w z g lę d n ie w y m a g a n e d la b e z p o ś re d n ie g o o to c z e n ia , d la b lis k ie j s f e r y s o c ja ln e j, m u s z ą b y ć w p e w n e j m ie rz e w a ż n e ró w n ie ż w s fe rz e so c ja ln ie d a ls z e j, p o n ie w a ż n ie is tn ie je d ziś w św ie c ie z e s­ p o lo n y m p rz e z n a u k ę , te c h n ik ę , g o s p o d a rk ę i p o lity k ę m ię d z y n a r o d o ­ w ą , n ic, co b y n ie m ia ło ogólno ś w ia to w e g o z a się g u . A b y je d n a k m ó c w s z y s tk ie t e p ro b le m y ro z w ią z a ć , p o tr z e b u je m y o d p o w ie d z i n a p y t a ­ n ie , co p o w in n iś m y u w a ż a ć za d o b ro , za sp o s o b y ż y c ia g o d n e z d o b y w a ­ n ia p rz e z n a s ja k o lu d z i — a n a w e t d la w s z y s tk ic h lu d z i ta k ż e . To z a ś je s t ow o „ s t a r e ” a le w c ią ż n o w e p y ta n ie o „ n a jw y ż s z e D o b ro ”, o „ e u d a im o n ię ”, o „ sz c z ę ś c ie ”. A to je s t z a g a d n ie n ie m o r a ln e : p y ta n ie o cel i se n s lu d z k ie g o ży cia . J a k p o w in n iś m y ja k o lu d z ie ch cie ć żyć.

J e d n a k n ie ty lk o w te d y d o z n a je m y p o tr z e b y o g ó ln ie w a ż n e j m ia r y z a c h o w a n ia i d z ia ła n ia , k ie d y z p e r s p e k ty w y d z ie d z in y sp o łe c z n ie b lis ­ k ie j sp o g lą d a m y n a d z ie d z in ę sp o łe c z n ie d a ls z ą . G d y d o k o n u je m y r e ­ f l e k s ji n a d n a s z y m w ła s n y m ż y c ie m , z a u w a ż y m y , że w ró ż n y c h d z ie ­ d z in a c h ż y c ia , w k tó r y c h r o z w ija się n a s z in d y w id u a ln y b y t, s t a j e ­ m y n ie ty lk o w e w c ią ż o d m ie n n y c h s y tu a c ja c h , lecz, że je s te ś m y r ó w ­ n ie ż k o n f r o n to w a n i z r ó ż n o r o d n y m i i p rz e c iw n y m i w y m o g a m i i z a ­ c h o w u je m y się w e d łu g z a s a d d z ia ła n ia , k tó r e się w ła ś n ie p r e z e n t u ją ja k o p rz e c iw n e , je ż e li n ie ja k o w rę c z sp rz e c z n e . I t a k w b lis k im z a ­ się g u p rz y ja c ie ls k ie g o g ro n a i r o d z in y o b o w ią z u je z a s a d a b e z w a r u n ­ k o w e j s o lid a rn o ś c i, p o d c z a s g d y ju ż w ż y c iu z a w o d o w y m w y m a g a n e je s t z a c h o w a n ie się w e d łu g r e g u ł o s tr e j k o n k u r e n c ji, je ś li się chce z ro b ić k a r i e r ę , czego się z n o w u p o w s z e c h n ie o c z e k u je w sp o łe c z e ń stw ie s p r a w n y m . N a to m ia s t z asięg b e z p o ś re d n ie g o s ą s ie d z tw a , ja k b y o n n ie b y ł b lisk o u m ie js c o w io n y , o k a z u je się m o r a ln ie b a rd z o o d d a lo n y , p o ­ n ie w a ż t u r z ą d z i te n d e n c ja n ie w tr ą c a n ia się, lib e ra liz m u , k tó r a je s t w rę c z o b o ję tn o ś c ią . T o co d o ty c z y ż y c ia p u b lic z n e g o , je s t s k a z a n e w s p o łe c z e ń s tw ie p lu r a lis ty c z n y m n a p o w s z e c h n y b r a k z a in te re s o w a n ia . P r a w ie n i k t n ie a n g a ż u je się, do czego n ie je s t w p r o s t z o b o w ią z a n y .

T o s t a je się sz c zeg ó ln ie w id o c z n e , k ie d y n a k a z a n e , m o r a ln ie p ie r w o tn e , u d z ie le n ie p o m o c y in n y m — n p . w n ie s z c z ę ś liw y c h w y p a d k a c h — m u s i b y ć w y m a g a n e u s ta w o w o , a b y t ę p o m o c z a g w a ra n to w a ć , p o n ie w a ż o n a s p o n ta n ic z n ie — z o s o b is te j d e c y z ji m o r a ln e j — ty lk o r z a d k o n a s tę p u je . W ż y c iu p o lity c z n y m s p o łe c z e ń s tw a p lu r a lis ty c z n e g o d o m in u je n a to ­ m ia s t p o w s z e c h n ie o p o rtu n iz m .

D o św ia d c z e n ie je d n o s tk i je s t t u te g o ro d z a ju , że w ró ż n y c h p ła s z ­ c z y z n a c h ż y c ia n ie m o że b y ć o n a t ą s a m ą je d n o s tk ą , id e n ty c z n ą ze so ­ b ą, s k o ro j ą m u s z ą o k re ś la ć za k a ż d y m ra z e m in n e r e g u ły z a c h o w a ­ n ia się, t a k że je s t p o d d a n a w rę c z p rz e c iw n y m z a s a d o m d z ia ła n ia . Z aś t a to ż s a m o ść w y d a je się b y ć p o d s ta w o w y m w y m o g ie m w n a s z y m ż y ­ ciu . N ie c h m i tu b ę d z ie w o ln o p rz y p o m n ie ć c h o c ia ż b y ty lk o s e r ię b a ­ d a ń , k tó r e p r z e p r o w a d z ili p s y c h o lo g o w ie , p s y c h ia tr z y i so c jo lo d z y t a ­ cy j a k E rik s o n , F ro m m , L e v ita , M e a d , P ia g e t, k tó r e p o tw ie r d z a ją p o ­ t r z e b ę i z n a c z e n ie to ż s o m o ś c i2. „ T o ż sa m o ść ” je s t z aś w s p ó łc z e ś n ie u ż y ­ w a n y m s ło w e m d la o z n a c z e n ia p r o b le m a ty k i, k t ó r ą tr a d y c j a n a z w a ła „ s u m ie n ie m ” ( G e w is s e n ) , a lb o k tó r ą K a n t o k r e ś lił ja k o „ fo r m ę m y ś le ­ n i a ” ( G e s i n n u n g ). H e g e l o k re ś la b r a k to ż s a m o śc i ja k o w e w n ę tr z n e r o z ­ d a rc ie , ja k o „ w y o b c o w a n ie ” ( E n t f r e m d u n g ) . M ó w i o ty m , że c z ło w ie k m u s i ży ć j a k „ a m f ib i a ” w „ d w ó c h ś w ia ta c h ” i w ty m u p a tr u je i s to ­ tn y m o m e n t k r y z y s u n o w o ż y tn o śc i. N a p o d s ta w ie d o k o n a n e g o p rz e g lą d u m o ż n a w ię c c h y b a s łu sz n ie p o ­ w ie d z ie ć : d z iś k o n k r e tn ie d o ś w ia d c z a m y p o tr z e b y m o r a ln o ś c i w se n s ie p o w s z e c h n ie o b o w ią z u ją c e g o sp o s o b u o k r e ś la n ia p rz e d e w s z y s tk im w sp ó łż y c ia z b liź n im . P o tr z e b a e to s u i m o r a ln o ś c i p o k a z u je się ja k o w a ­ r u n e k , je ś li ja k o lu d z ie c h c e m y żyć d o b rz e , a ja k o je d n o s tk i w p o k o ­ ju . K R Y Z Y S M O R A L N O Ś C I K R Y Z Y S E M A U T O R Y T E T U N ie je s t rz e c z ą n ie w ła ś c iw ą , je ś li d la te g o s t a n u rz e c z y w e w n ą tr z p rz e ż y w a n e g o e to s u i o b o w ią z u ją c e j m o r a ln o ś c i s z u k a się i z n a jd u je p o d s ta w y i p rz y c z y n y w n a s z y c h f o r m a c h ży c ia , w e k o n o m ic z n y c h , s o c ja ln y c h i s p o łe c z n y c h p ro c e s a c h 3. N a p o c z ą tk u n a le ż y c h y b a w y m ie ­ n ić n o w o ż y tn y ro z w ó j o ś w ia ty i p o s tę p u ją c y za je j s p r a w ą p ro c e s s e ­ k u la r y z a c ji. U jm u ją c rz e c z s u b ie k ty w n ie , w z m a c n ia o n a d z ia ła ln o ś ć i n ­ d y w id u a ln e j sa m o ś w ia d o m o ś c i, s u m ie n ia p rz e k o n a ń . D la e to s u i m o ­ ra ln o ś c i n ie je s t to z p e w n o ś c ią je d y n ie czy m ś u je m n y m z p o w o d u p o ­ d e r w a n ia a u to r y te tu , k tó r y m c ie s z y ły się in s ty tu c je , p rz e d e w s z y s tk im K o śc ió ł a ta k ż e p a ń s tw o , lecz p r z e ja w ia r ó w n ie ż p e w n e p o z y ty w n e p r z e n ik a n ie p r z y k a z a ń b o ż y c h do s u m ie n ia i p rz e k o n a ń . M a m t u n a u w a d z e c h o c ia ż b y k a te g o r y c z n y im p e r a t y w K a n ta i z n a c z e n ie , k tó r e H e g e l p r z y p is y w a ł z a s a d z ie p rz e k o n a n io w e j o d n o śn ie do sp o łeczn eg o ż y c ia p o r e w o lu c ji f r a n c u s k ie j. N a le ż y tu ró w n ie ż w y m ie n ić f i l o ­ z o fię e g z y s te n c ja ln ą p o c z y n a ją c od S o re n K ie r k e g a a r d a a k o ń c z ą c n a J a s p e r s ie , H e id e g e rz e i M a rc e lu . J e d n a k ż e ró w n o le g le z r o z w ija ją c ą się w o ln o ś c ią r e lig ii i s u m ie n ia , w o ln o ś c ią sło w a i p r z e k o n a ń , k tó r y c h ró w n ie ż K a n t z d e c y d o w a n ie się d o m a g a ł, ro z w ija się o s ta tn io k r y t y k a a u to r y te t u K o śc io ła ja k o in s ty tu c jo n a ln e j in s ta n c j i tw o r z e n ia p o ję ć w a r to ś c i o ra z k r y t y k a w ła d z y z w ie rz c h n ie j p a ń s t w a ja k o le g a ln e j i n ­

2 E r ik H. E rik s o n , I d e n t i t ä t u n d L e b e n s z y k l u s , B e rlin 19742; L e v ita D. J . d e, D er B e g r i f f d e r I d e n t i t ä t , F r a n k f u r t 1971.

s ta n c ji do fo r s o w a n ia ty c h p o ję ć . Z te g o p o w o d u m o cn o o s ła b ła ich p o w a g a i p o z y c ja . D ziś n o w o c z e sn e p lu r a lis ty c z n e s p o łe c z e ń stw o w ra z z u p a d k ie m p ie r w o tn e g o z n a c z e n ia i p o z y c ji K o śc io ła u tr a c iło i n s t y t u ­ c ję , k tó r a p o w s z e c h n ie b y ła u z n a w a n a za m o r a ln y a u to r y te t . W o s ta tn im e ta p ie teg o r o z w o ju m a m ie js c e n ie ty lk o p r z e n ik a n ie m o r a ln y c h p o ­ ję ć w a r to ś c i do s u m ie n ia i p rz e k o n a ń , le c z z a ra z e m i s tą d ró w n ie ż r a ­ d y k a ln a s u b ie k ty w iz a c ja ty c h p o ję ć , t a k iż d o c h o d z i do k o n k u r o w a n ia p rz e ż y ty c h i a k tu a l n ie p r e z e n to w a n y c h p o ję ć m o r a ln y c h . N a s tę p s tw e m je s t w s p o m n ia n a ju ż sp rz e c z n o ść w w y m a g a n y c h od je d n o s tk i sp o s o ­ b a c h z a c h o w a n ia się w ró ż n y c h d z ie d z in a c h ży c ia , u t r a t a to ż s a m o śc i. W sz e la k o o p a rc ie się n a p o w s z e c h n ie w a ż n y c h i z in s ty tu c jo n a liz o w a n y c h e ty c z n y c h p o ję c ia c h w a r to ś c i u p a d ło . U le g łe s e k u la r y z a c ji sp o łe c z e ń ­ stw o u z n a w s z y p lu r a liz m w a r to ś c i p rz y w o d z i w rę c z n ie u s ta n n ie k o n k u ­ r e n c ję s y s te m ó w m o r a ln y c h . K o n flik ty w d z ie d z in ie w a r to ś c i i n o rm w y d a ją się b y ć n ie u n ik n io n e i n ie r o z e r w a ln ie s p r z ę g n ię te z ro z s z e rz e ­ n ie m z a k r e s u in d y w id u a ln e j w o ln o ści.

P O T R Z E B A E T Y K I

W sz y s tk o co d o tą d z o sta ło p o w ie d z ia n e , w y ra ź n ie w s k a z u je n a to , że p o d tr z y m y w a n ie a u to r y te t u , s z a c u n k u i w z a je m n e j a p r o b a t y je s t is to ­ tn ą , f u n d a m e n e tln ą p o tr z e b ą m o r a ln ą . Z c a łe j t r a d y c ji filo z o fic z n e j w s p o m n ijm y tu je d y n ie K a n ta i z n a c z e n ie s z a c u n k u ja k o „ m o ra ln e g o u c z u c ia ” ( m o r a l is c h e s G e f ü h l ) o ra z H e g la i jeg o p o ję c ie „ w z a je m n e j a p r o b a t y ” (d er g e g e n s e i ti g e n A n e r k e n n u n g ) w r a m a c h m ię d z y lu d z k ic h s to su n k ó w . Z w ró c ę te ż u w a g ę n a b a d a n ia J e a n P ia g e ta n a d o n to g e - n e ty c z n y m ro z w o je m m o r a ln y c h są d ó w u d z ie c k a i n a s o c jo b e h a w io - r a l n e a n a liz y G e o rg a H e r b e r ta M e a d a n a d k s z ta łto w a n ie m się sp o ­ łe c z n ie p rz e k a z y w a n e j to ż s a m o śc i. N ik la s L u h m a n n u p a t r u j e n a to ­ m ia s t is to tn ą f u n k c ję sp o łe c z n ą m o r a ln o ś c i w o k a z y w a n iu s z a c u n k u a „ p o d s ta w ę m o r a ln o ś c i” ( G r u n d d e r M or al) w sa m y m s z a c u n k u 4.

S k o ro je d n a k w n a s z y c h c z a s a c h z n a c z e n ie s z a c u n k u — z re d u k o w a n e ­ go u K a n ta do r e s p e k tu p rz e d p r a w e m a u H e g la do w z a je m n e j a p r o ­ b a ty — o sła b ło w e w z a je m n y c h z a c h o w a n ia c h się lu d z k ic h , w s z a k z j e ­ d n e j s tr o n y r a d y k a l n ie z o sta ło z re d u k o w a n e z n a c z e n ie s u m ie n ia z d r u ­ g ie j zaś o b a lo n a z o s ta ła b ez r e s z ty p o z y c ja in s ty tu c ji, s ta w ia się p y ­ ta n ie o b a z ę i u p ra w o m o c n ie n ie m o r a ln o ś c i i je s t to p y ta n ie o d u ż e j d o n io s ło śc i a k tu a ln e j. S tą d te ż p r z y p a d a d ziś e ty c e szczeg ó ln e z a d a n ie : z a d a n ie , k tó r e d o tą d n ie b y ło t a k w a ż n e i n a g lą c e : u z a s a d n ić m o r a l­ n o ść w t a k i sposób, a b y to u z a s a d n ie n ie z a in ic jo w a ło ró w n ie ż d z ia ła ­ n ie w e d łu g t a k u z a s a d n io n y c h m o r a ln y c h w a r to ś c i i n o rm .

C z ło w ie k je s t d ziś w sz c zeg ó ln ej m ie rz e z d a n y n a sw ó j ro z s ą d e k . R o z s ą d e k p o w in ie n r o z trz y g n ą ć , co cz y n ić n a le ż y , r o z trz y g n ą ć zaś ta k p o w in ie n , b y c z ło w ie k n ie ty lk o w ie d z ia ł, co cz y n ić n a le ż y , lecz że b y z g o d n ie z t ą w ie d z ą p o s tę p o w a ł. S tą d d la e ty k i te n w n io s e k w y p ły w a , że o n a m a n ie ty lk o w s k a z y w a ć p o ję c ia m o r a ln y c h w a r to ś c i i n o rm , z a s a d y i r e g u ły m o r a ln e g o z a c h o w a n ia się i d z ia ła n ia lecz ró w n ie ż u z a s a d n ić ic h p r a k ty c z n y w a lo r. P o u p a d k u p o tę g i a u to r y te t u K o śc io ­ ła i p a ń s tw a s ta je się o b e c n ie ow o u z a s a d n ie n ie w c ią ż b a r d z ie j n a ­

4 P o r. N ik la s L u h m a n n , S o z i o lo g i e d e r M o r a l, w : T h e o r i e t e c h n i k u n d

M o r a l, w y d . N ik la s L u h m a n n i S te p h a n H. P f ü r tn e r , F r a n k f u r t 1978,

glące . S ta je się z a te m w y ra ź n e , że m o r a ln o ś ć w r o z u m ie n iu d o b re g o p o ­ s tę p o w a n ia i d z ia ła n ia m ię d z y lu d z k ie g o n ie m o ż e b y ć s p r a w ą ty lk o o so ­ b is tą , p r y w a tn y m in te r e s e m i tw o rz o n a w e d łu g u p o d o b a ń je d n o s tk i. Z sa m e j je d n a k c z y je jś w o ln e j i d o b re j w o li m o ż e w y n ik a ć ró w n ie ż zło; a b y się o ty m p rz e k o n a ć n ie p o tr z e b u je m y się g a ć do H e g la , bo m ie śc i się to w r a m a c h n a sz e g o d o ś w ia d c z e n ia .

S tą d w y ła n ia się z a s a d n ic z e p y ta n ie o m o ż liw o ść filo z o fic z n e g o u z a ­ s a d n ie n ia m o r a ln y c h z a s a d , n a k a z ó w i z a k a z ó w . J e s t o n a w d z is ie j­ szej filo z o fic z n e j e ty c e d z ie d z in ą d alsz e g o in te n s y w n e g o o p r a c o w y w a ­ n ia . W ś w ia d o m y m i „ o tw a r ty m s p o łe c z e ń s tw ie ” (P o p p e r) e ty c e m u s i p rz y s łu g iw a ć szczeg ó ln e z n a c z e n ie , z w ła sz c z a że sp o łe c z e ń stw o to n ie d y s p o n u je ju ż ta k i m i ś r o d k a m i p o d tr z y m u ją c y m i w a ż n o ść s y s te m ó w re g u ł i s t r u k t u r p o rz ą d k o w y c h , ja k im i ono d o ty c h c z a s d y sp o n o w a ło d z ię k i z in s ty tu c jo n a liz o w a n y m m o r a ln y m in s ta n c jo m . P o n ie w a ż je d n a k „ o tw a r te s p o łe c z e ń s tw o ” w y z n a je p lu r a liz m w a rto ś c i, m u s i ono z a g w a ­ r a n to w a ć p o d s ta w o w e p r a w a o so b o w o ścio w e i w o ln o śc io w e je d n o s tk o m i m n ie js z o śc io m : r e lig ijn y m , k u ltu r o w y m , n a ro d o w y m , i in n y m . M u si ono p o s z u k iw a ć i z n a jd y w a ć n o w e m o ż liw o śc i u z a s a d n ia n ia i u s ta la n ia m o r a ln ie w ią ż ą c y c h sp o so b ó w p o s tę p o w a n ia 3

K R Y Z Y S E T Y K I

E ty k a z a w sz e , j a k d o tą d , z a m ie rz a ła d a w a ć i d a w a ła u z a s a d n ie n ie m o ra ln o ś c i. T a w y w o d z ą c a się od A ry s to te le s a e ty k a s ta ła się k l a ­ sy c z n ą , p o n ie k a ż w io d ła o n a do k o n s ta to w a n ia p r a w a n a tu r a ln e g o i u z a s a d n ie ń n a n im o p a rty c h , n ie ty lk o d la m o r a ln o ś c i lecz ró w n ie ż i d la p o lity k i. P r o b le m a ty k a p r a w lu d z k ic h d o w o d z i d ziś teg o n ie z b i­ cie 6. K o n c e p c ja p r a w a n a tu r a ln e g o , co tr z e b a z n a c is k ie m p o d k re ś lić , b a z u je n a n o r m a ty w n y m p o ję c iu c z ło w ie k a , n a n o r m a ty w n y m p o ję c iu jeg o ro z s ą d k u . W sp ó łc z e sn y k r y z y s w e ty c e z b ie g a się z k r y t y k ą p r a ­ w a n a tu r a ln e g o . O s ią g n ą ł o n sw ó j p u n k t s z c z y to w y n a p rz e ło m ie 19 i 20 s tu le c ia i w y z n a c z y ł t a k d ziś z n a m ie n n y z w ro t do e ty k i. W ep o ce, w k tó r e j n a u k i o k r e ś la ją ż y c ie i p o w s z e c h n ie u z y s k a ły w ę z ło w e k o m p e te n c je , w y p a d a ło b y ró w n ie ż e ty c e n ie in n ą sta ć się d y s c y p lin ą , ja k ty lk o n a u k o w ą . P o w in n a się o n a w y k a z a ć n a u k o w o ś ­ c ią , b y m ó c k o m p e te n tn ie w sp ó łd z ia ła ć p r z y ro z w ią z y w a n iu „ rz e c z o ­ w y c h p ro b le m ó w ” sp o łe c z n e j re g u la c ji. A le w ła ś n ie n a ty m z a s a d z a się d ziś d y le m a t e ty k i: w e d łu g o b o w ią z u ją c y c h k r y t e r ió w n a u k o w o ś c i, u s ta lo n y c h w sp ó łc z e ś n ie p rz e z e p is te m o lo g ię , m o ż n a b y e ty k i n ie z a li­ czać do n a u k i.

M o ra ln o ść m a do c z y n ie n ia z n a k a z a m i i z a k a z a m i, z p o w in n o śc ią . N a u k i n a to m ia s t m a j ą do c z y n ie n ia ty lk o z ty m , có je s t, n ie z aś z ty m , czego jesz c z e n ie m a , a ty lk o b y ć p o w in n o .

J u ż H u m e w y ra ź n ie tłu m a c z y ł, że n ie m o ż n a w y p ro w a d z ić ż a d n e j p o ­ w in n o ś c i, ż a d n e j n o r m y z ja k ie g o ś is tn ie n ia , z ja k ie g o ś f a k t u ; że w ie d z a o b y c ie n ie p o z w a la w y s n u ć w ie d z y o p o w in n o ś c i. D ziś p o w sz e c h n ie o b o w ią z u je m n ie m a n ie , że je s t rz e c z ą n a u k o w o n ie m o ż liw ą u z a s a d n ie ­ n ie m o r a ln y c h w a r to ś c i i n o rm , p o n ie w a ż ono je s t z a s a d n ic z o n ie ­ 3 P o r. M a t e r i a l i e n f ü r N o r m e n d i s k u s s i o n , w : N o r m e n b e g r ü n d u n g - N o r ­

m e n d u r s c h s e t z u n g , w y d . W . O e lm ü lle r, S t u t t g a r t 1978.

6 P o r. Z b ió r a r t y k u łó w w y d a n y p rz e z W e r n e r a M a ih o fe r, N a t u r -

r e c h t o d e r R e c h t s p o s i t i v i s m u s , D a r m s ta d t 1962.

d o p u s z c z a ln e w e d le d ziś n a u k o w o o b o w ią z u ją c y c h e m p ir y c z n o - a n a li- ty c z n y c h i lo g ic z n o -m a te m a ty c z n y c h m e to d . N a w e t je ś li się p r z y j ­ m ie , w b r e w m e to d o lo g ic z n y m ro s z c z e n io m n a u k p rz y r o d n ic z y c h , ob o k ta k ie j w ie d z y p o z y ty w is ty c z n e j d o d a tk o w o je szcze w ie d z ę h u m a n i s ­ ty c z n ą , h e rm e n e u ty c z n ą , to n ie u n ik n ie się p r o b le m a ty k i „ m o r a ln o ś c i k o n k u r u j ą c y c h ” a ty m sa m y m z a s a d n ic z e j r e l a ty w iz a c j i w s z y s tk ic h p o w in n o ś c io w y c h n a k a z ó w . R e la ty w n o ś ć m o r a ln y c h z a s a d i r e g u ł je s t je d n a k s p r z e c z n o ś c ią s a m ą w so b ie, g d y ż m u s i o n a p ro w a d z ić do u n ie ­ w a ż n ie n ia s a m e j ta k i e j p o w in n o ś c i: p o n ie w a ż je ś li n ic n ie o b o w ią z u je w sp o só b k o n ie c z n y , to w o s ta te c z n o ś c i w s z y s tk o je s t d o zw o lo n e. H e r - m e n e u ty c z n a m e to d a m o że c h y b a p rz y c z y n ić się do z ro z u m ie n ia s e n ­ su o b o w ią z u ją c e g o m o r a ln e g o p o r z ą d k u sp o łeczn eg o , n ie p o tr a f i je d n a k u s p r a w ie d liw ić jego ro s z c z e n ia do o b o w ią z y w a n ia w sp o só b k o n ie c z ­ n y . M u si o n a p r z y p e w n y m p o w s z e c h n y m re la ty w iź m ie m o r a ln y m b y ć o d n o sz o n a do d a n e j e p o k i i s p e c y fic z n e j s y tu a c ji. N ie m o ż n a p rz y je j p o m o c y u z a s a d n ić i u s p r a w ie d liw ić p o tr z e b y n ie ty lk o p o w s z e c h ­ n e j lecz ta k ż e k o n ie c z n ie o b o w ią z u ją c e j m o ra ln o ś c i.

P a n u ją c y d ziś p lu r a liz m m o r a ln y c h w a r to ś c i i n o rm m u s ia ł w ię c w k o n s e k w e n c ji p o b u d z ić do n o w e j r e f le k s ji n a d m o r a ln o ś c ią : p o n ie ­ w a ż m o r a ln a p o tr z e b a n ie m o że b y ć p o z o s ta w io n a w e d łu g g u s tó w e p o ­ k i w s ta n ie p o w s z e c h n e j re la ty w n o ś c i: g d y ż w te d y u tr a c i o n a siłę m o ty w a c ji, za s p r a w ą k tó r e j się u rz e c z y w is tn ia , s p r a w ia , o k re ś la i d z ia ła . M o r a ln y s c e p ty c y z m p ro w a d z i do a n a r c h ii — do u t r a t y w o l­ n eg o s a m o s ta n o w ie n ia o so b ie je d n o s tk i i s p o łe c z e ń stw : p r o w a d z i do p a n o s z e n ia się g w a łtu p o z a m o r a ln y c h in s ta n c j i p r a g m a ty c z n y c h , k t ó ­ r e w k o ń c u p rz e m o c ą z d o b y w a ją so b ie u z n a n ie .

Z te g o k r y z y s u m o r a ln o ś c i i z d y le m a tu e ty k i w y ła n ia się d ziś d la e ty k i szczeg ó ln e z a d a n ie : sz u k a ć m e to d y u z a s a d n ia n ia m o ra ln e g o , k tó r a b y ła b y lo g ic z n ie ś c isła a p r a k ty c z n ie sk u te c z n a . M O Ż L IW O Ś C I U Z A S A D N IA N IA M O R A L N O Ś C I W o s ta tn ic h d z ie s ię c io le c ia c h p ró b o w a n o n a ró ż n e s p o s o b y u z a s a d ­ n ić m o ra ln o ś ć . K ry ty c z n e d i c t u m D a w id a H u m e ’a, że z b y tu n ie m o ż n a w y p r o w a ­ d z ić ż a d n e j p o w in n o ś c i a z w y p o w ie d z i d o ty c z ą c e j f a k tó w ż a d n e g o n a k a z u , c z y n i n a u k o w ą e ty k ę z p u n k tu w id z e n ia te o r ii n a u k i n ie ­ m o ż liw ą . Z o s ta ły je d n a k p o d ję te p r ó b y o b a le n ia w s p o m n ia n e j n ie ­ m o ż liw o śc i, p o w o łu ją c e się n a f a k t d o z n a w a n ia p o tr z e b y u z a s a d n io ­ n e j m o ra ln o ś c i. R a z k r y t y k u je się s a m ą te z ę H u m e ’a : co m a m i e j ­ sce n p . u G e o rg e ’a E. M o o re ’a 7, C h a rle s a M. S t e v e n s o n a 8, a d a le j u R ic h a r d a M. H a r e ’a 9. I n n y m ra z e m p r ó b u je się, w b r e w lo g iczn o :— r a c j o n a ln e j te z ie H u m e ’a, p o ś r e d n io u z a s a d n ić m o r a ln y im p e r a ty w w te n sposób, że p o k a z u je się ja k m o ż n a go w y p ro w a d z ić z w y p o ­ w ie d z i o b y c ie . M a to m ie js c e u J o h n a R . S e a r l e ’a 10. P r ó b u j e się d a le j m o r a ln o ś ć u g r u n to w a ć r a c jo n a ln ie a le p rz e z a n a lity c z n e s p r o w a d z e n ia

7 G. E. M o o ra, P r i n c i p i a e th i c a , C a m b rid g e 1948, (w y d . p ie r w . 1903)· 8 C h a r le s M. S te v e n s o n , E t h i c s a n d L a n g u a g e , N e w H a v e n 1944; F a c ts a n d V a lu e s, N e w H a v e n 1963.

9 R ic h a r d M. H a re , T h e L a n g u a g e o f M or als, O x fo rd 1952, tłu m . n iem . F r a n k f u r t 1972; F r e e d o m a n d R e a s o n , O x fo rd 1962.

10 J o h n R. S e a rle , H o w to D e r i v e „ O u g h t” f r o m „ I s ” , w : T h e P h ilo ­ s o p h ic a l R e v ie w 73 (1964), 43— 58.

je j do n a tu r a ln y c h celó w , k tó r e m a j ą w a r to ś ć d la w s z y s tk ic h lu d z i. M a to m ie js c e u W ik to r a K r a f t a lł.

P o d ję te te ż z o s ta ły w y s iłk i a n tro p o lo g ic z n e g o u g r u n to w a n ia m o r a l­ n o śc i n a z m o d y f ik o w a n e j k o n c e p c ji p r a w a n a tu r a ln e g o . N a le ż y tu c h y ­ b a n a jp i e r w w y m ie n ić A d o lfa P o r t m a n n a 12, d a le j K o n r a d a L o r e n z a 13, jeg o u c z n ia E ib e l — E i b e s f e l d t a 14 i W o lfg a n g a W i c k l e r a 1S. P o d e jm o ­ w a n e s ą ró w n ie ż p o d o b n e s t a r a n ia ze s tr o n y a n tr o p o lo g ii filo z o fic z ­ n e j, np. u A rn o ld a G e h le n a ls. A le ró w n ie ż n a te r e n ie sz c z eg ó ło w y ch n a u k o c z ło w ie k u , w p s y ­ c h o lo g ii i so cjo lo g ii, są p o d e jm o w a n e a n a liz y fe n o m e n u m o r a ln o ś c i a szczeg ó ln ie g e n e z y i f u n k c ji p o ję ć m o r a ln y c h . T u tr z e b a w y m ie n ić p rz e d e w s z y s tk im b a d a n ia J e a n P i a g e t a 17 i G e o rg e ’a H. M e a d a 1S. S z c z e g ó ln ie in t e r e s u j ą c e są d ziś te p ró b y , k tó r e w y c h o d z ą z r e f le k s ji n a d n a u k ą i je j n a u k o w o ś c ią , ja k ró w n ie ż z je j za ło ż e ń , a p r z y ty m r a z u w z g lę d n ia ją ro z s z e rz e n ie e ty k i do n a u k o w o ś c i, in n y m ra z e m o d ­ k r y w a j ą n o r m a ty w n y f u n d a m e n t sa m y c h n a u k 18. A N A L IT Y C Z N O —JĘ Z Y K O W E I R A C JO N A L N E U Z A S A D N IE N IE M O R A L N O Ś C I J u ż G. E. M o o re s ta w ia p y ta n ie , czy w ogóle n a le ż y w y p ro w a d z a ć p o w in n o ś ć z b y tu , p o n ie w a ż p rz e d m io t m o r a ln y c h w y p o w ie d z i je s t rz e c z y w is to ś c ią , k tó r a n ie je s t d e fin io w a n a , le c z ty lk o d a n a i n t u i c y j ­ n ie. O n a w s k a z u je b o w ie m ty lk o , ja k d z ia ła n ie p o w in n o b y ć w y k o ­ n a n e , a b y je u z n a ć za m o r a ln ie „ d o b r e ”. P r o b le m a ty k a w y p r o w a d z a ­ n ia p o w in n o ś c i z b y tu p r z e s u w a się ty m sa m y m n a p ła s z c z y z n ę a n a ­ liz y ję z y k a o m o ra ln o ś c i. P rz e d e w s z y s tk im C h a rle s M. S te w e n s o n w sw o im e m o ty ź m ie p o k a z u je w y ra ź n ie , że m o r a ln y m w y p o w ie d z io m , 11 V ik to r K r a f t, R a t i o n a l e M o r a l b e g r ü n d u n g , W ie n 1963. 12 A d o lf P o r tm a n n , B io lo g ie u n d G eist, Z ü r ic h 1956; E n t l ä s s t d ie N a t u r d e n M e n s c h e n , Z b ió r a r t y k u łó w z b io lo g ii i a n tr o p o lo g ii, M ü n ­ c h e n 1970. 13 K o n r a d L o re n z , O b e r t i e r i s c h e s u n d m e n s c h l i c h e s V e r h a l t e n , 2 t o ­ m y , M ü n c h e n 1965. 14 I r e n a u s E ib l-E ib e s f e ld t, L i e b e u n d H ass. Z u r N a t u r g e s c h i c h t e e l e ­ m e n t a r e r V e r h a l t e n s w e i s e n , M ü n c h e n 1970. 15 W o lfg a n g W ic k le r, A n t w o r t e n d e r V e r h a l t e n s f o r s c h u n g , M ü n c h e n 1970; D ie B iologie d e r Z e h e n G e b o te . U b e r d ie G r u n d l a g e n u n s e r e r e t h i s c h e n N o r m e n . M ü n c h e n 1971. 18 A rn o ld G e h le n , D e r M e n s c h . S e i n e N a t u r u n d s e in e S t e l l u n g in d e r W e l t , B o n n ( F r a n k f u r t 19718; A n t h r o p o l o g i s c h e F o r s c h u n g . Z u r S e l b s t b e g e g n u n g u n d S e l b s t e n t d e c k u n g d e s M e n s c h e n , H a m b u rg 1964; U r m e n s c h u n d S p ä t k u l t u r , B o n n 1964 2; S t u d i e n z u r A n t h r o p o l o g i e u n d Sozio lo g ie, N e u w ie d ) B e rlin 1963; p o r. ta k ż e : F. J o n a s , Die I n s t i t u t i o ­ n e n l e h r e A . G e h le n s , T ü b in g e n 1966. 17 J e a n P ia g e t, D as m o r a l i s c h e U r te i l b e i m K i n d e , F r a n k f u r t 1976. 18 G e o rg e H. M e a d , G e ist, I d e n t i t ä t u n d G e s e l l s c h a f t , F r a n k f u r t 1973. 19 D as A p r i o r i d e r K o m m u n i k a t i o n s g e m e i n s c h a f t , dź. c y t.; K a m b a r te l F r i e d r ic h , P r a k t i s c h e P h i l o s o p h i e u n d k o n s t r u k t i v e W i s s e n s c h a f t s t h e o r i e , F r a n k f u r t .1974; K a m b a r t e l F r i e d r ic h ( J ü r g e n M itte ls tr a s s , Z u m n o r ­ m a t i v e n F u n d a m e n t d e r W i s s e n s c h a f t , F r a n k f u r t 1973; L o re n z e n P a u l (O s k a r S c h w e m m e r , K o n s t r u k t i v e L o g ik , E t h i k u n d W i s s e n s c h a f t s t h e ­ orie, M a n n h e im 1973.

o b o k o b ie k ty w n e j k o m p o n e n ty o p is u i s tw ie r d z a n ia s ta n ó w p r z e d m io ­ to w y c h , k tó r e z p e w n o ś c ią m o g ą b y ć o są d z o n e w e d łu g e m p iry c z n e g o k r y t e r i u m s e n s u ja k o „ p r a w d z iw e ” lu b „ fa łs z y w e ”, p r z y s łu g u je p e w n a s u b ie k ty w n a k o m p o n e n ta , k tó r a m u s i o b o w ią z y w a ć ja k o b a r d z ie j i s to t­ n a . S u b ie k ty w n ie rz e c z b io rą c , m o r a ln e w y p o w ie d z i w y r a ż a ją s t a n o ­ w is k a , „ p o s ta w y ” (A t t i t ü d e n ) m ó w iące g o . O b o k w y r a ż a n ia a p r o b a t y i d e s a p r o b a ty m a j ą o n e c h a r a k t e r a p e la c y jn y . C h c ą sk ło n ić a d r e s a ta d o z a ję c ia teg o sam eg o s ta n o w is k a . W d a ls z e j k o n ty n u a c j i t e j p r o b l e ­ m a ty k i in t e r e s u ją c y je s t p rz e d e w s z y s tk im p r e s k r y p ty w iz m R y s z a rd a M . H a r e ’a. W s z y s tk ie m o r a ln e w y p o w ie d z i m o g ą b y ć p rz e k s z ta łc o n e w m o r a ln y im p e r a ty w . S tą d n a s u w a się p y ta n ie o lo g ik ę ta k i c h p r e - s k r y p ty w n y c h w y p o w ie d z i. H a r e u s iło w a ł p o k a z a ć ju ż c h o ć b y ty lk o n a b a z ie p o w sz e c h n e g o in d y w id u a ln e g o s a m o z o b o w ią z a n ia m o ż liw o ść lo g iczn eg o w n io s k o w a n ia w r a m a c h ję z y k a o m o r a ln o ś c i i n a tk n ą ł się p r z y ty m n a p ro b le m p o w sz e c h n e g o z o b o w ią z a n ia , w z g lę d n ie u n iw e r ­ s a ln e j w a ż n o śc i. P r ó b a lo g iczn eg o u z a s a d n ie n ia m o r a ln o ś c i p o d ję ta p rz e z S e a r le ’a, m ia ła n a ce lu w y k a z a n ie , że d a ją się z u p e łn ie ła tw o w y p ro w a d z ić z w y p o w ie d z i o b y c ie p o w in n o ś c io w e ż ą d a n ia , że się w ię c d a je ś c iś ­ le lo g ic z n ie w n io s k o w a ć od b y tu do p o w in n o śc i. P ró b a t a z o s ta ła p rz e z Z e c h ę i M o r s c h e r a 20 śc iśle lo g ic z n ie o b a lo n a . W y k a z a n o , że ró w n ie ż w o s ta tn ie j m o d y f ik a c ji a r g u m e n ta c j i S e a r l e ’a je s t rz e c z ą n ie m o ż liw ą p rz e jś c ie od czy sto d e s k r y p ty w n e j p r z e s ła n k i do w n io s k u o je d n o z n a c z ­ n ie n o r m a ty w n y m c h a r a k te r z e .

P ró b a K r a f t a r a c jo n a ln e g o a le i a n a lity c z n e g o u z a s a d n ie n ia m o r a l­ n o śc i b a z u je n a ty m , a b y p o k a z a ć , że są d m o r a ln y je s t w p r z e c iw ie ń ­ s tw ie do d e s k r y p ty w n e g o n ie ty lk o e m o ty w n y w z g lę d n ie p r e d y k a t y w - n y , lecz że d la teg o s ą d u i d la jego w ła śc iw e g o z n a c z e n ia je s t rz e c z ą is to t n ą m o r a ln e n a s ta w ie n ie o so b y , k tó r a go w y d a je . T e n m o m e n t t r z e ­ b a w ię c u w z g lę d n ić ró w n ie ż p r z y a n a liz ie m o ra ln o ś c i. S tą d w y ła n ia s ię p y ta n ie o p o w sz e c h n ą , m o r a ln ą p o s ta w ę , o o b o w ią z u ją c y w s z y s tk ic h lu d z i cel m o ra ln o ś c i, k tó r y p o w in ie n te ż s ta ć się s łu s z n y m p r z e d m io ­ te m w o li k a ż d e g o c z ło w ie k a . K r a f t o d w o łu je się n a s tę p n ie do „celó w n a t u r a ln y c h d la w s z y s tk ic h ”, k tó r e o b o w ią z u ją p rz y o s ią g a n iu czeg o ­ k o lw ie k . To, czego „ k a ż d y z n a t u r y w y m a g a ” je s t „ z a b e z p ie c z e n ie sw o ­ jeg o ż y c ia i o b ro n a p rz e d c ie r p ie n ie m ”, K r a f t w y m ie n ia jesz c z e „ p r z y ­ je m n o ś ć ” (L u s t), „ sw o b o d n e s a m o s ta n o w ie n ie ” (f r e ie S e l b s t b e s t i m m u n g ) , „ p o m o c ze s tr o n y in n y c h ” ( H il fe v o n s e i t e n a n d e r e r ) 21.

P ró b a K r a f t a n ie p o k a z u je w ła ś c iw ie te g o , że m o r a ln o ś ć m o ż n a r a ­ c jo n a ln ie u z a s a d n ić , le c z r a c z e j to, że p r z y p ró b ie sa m e g o ta k ie g o u z a s a d n ie n ia cz y n i się ju ż p e w n e m o r a ln e z a ło ż e n ia ; m ia n o w ic ie te , że s a m a r a c j o n a ln a p o s ta w a n ie o p ie r a się a n i n a d o ś w ia d c z e n ia c h , a n i n a a r g u m e n ta c h , lecz n a sa m y m m o r a ln y m o p o w ie d z ie n iu się za 20 P o r. E d g a r M o r s c h e r u n d G e r h a r d Z e c h a , S e a r l e , S e i n u n d So llen . E in e k r i t i s c h e A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t d e m r e v i d i e r t e n A r g u m e n t v o n S e a r l e , w : „ Z e its c h r if t f ü r P h ilo s o p h is c h e F o r s c h u n g ”, w y d . G. S c h is c h - k o ff, t. 26, 1972. 21 P o r. V ik to r K r a f t, dź. c y t., 59; ta k ż e : N o r b e r t H o e rs te r, Z u m P r o b l e m d e r A b l e i t u n g e in e s S o l l e n s a u s e i n e m S e i n i n d e r a n a l y t i ­ s c h e n M o r a l p h i l o s o p h i e , w : „ A rc h iv f ü r R e c h ts — u n d S o z ia lp h ilo s o p ­ h i e ” ; ja k ró w n ie ż , K a r l C h a m , R a t i o n a l e M o r a l b e g r ü n d u n g , w : ta m ż e t. 53/3, 1967.

ra c jo n a liz m e m , za s ta n o w is k ie m , k tó r e ch ce w s z y s tk o p rz y w ie ś ć do r a c jo n a ln e g o r o s trz y g n ię c ia : r e s p e k t p rz e d p r a w d ą n a u k o w ą s a m je s t c zy m ś d o b ry m ! P R Z Y R O D N IC Z O —A N T R O P O L O G IC Z N E U Z A S A D N IE N IE M O R A L N O Ś C I P r ó b y a n tro p o lo g ic z n e g o u z a s a d n ie n ia m o r a ln o ś c i w y c h o d z ą z i s to t­ n ie tu z m ie n io n e j k o n c e p c ji p r a w a n a tu r a ln e g o ; r a z o p ie r a ją się one p o ś r e d n io n a p r z y r o d n ic z e j a n tro p o lo g ii, in n y m r a z e m d o p r o w a d z a ją do m o r a ln y c h n a k a z ó w n a p o d s ta w ie b a d a n ia z a c h o w a n ia i e tn o lo g ii i w t e n sp o só b u s i łu j ą w y k a z a ć ic h w a żn o ść. T a k n p. A d o lf P o r tm a n n w y c h o d z i z fiz jo lo g ic z n o -m o rfo lo g ic z n y c h b a d a ń n a d k o n s t y tu c j ą c z ło w ie k a , s tw ie r d z a jeg o b io lo g ic z n ie o rę b n ą p o z y c ję i p y ta o w y n ik a ją c e z te g o s p e c y fic z n ie lu d z k ie sp o s o b y z a ­ c h o w a n ia i ic h n o rm a ty w n o ś ć . O n c h c ia łb y f o r m y ż y c ia lu d z k ie g o , k tó r e ja k o s y s te m y w a r to ś c i p r z e d s ta w ia j ą c z y n n ik i re g u lu ją c e sp o łe c z ­ n o ść, u p a tr y w a ć ja k o z a k o rz e n io n e w b io lo g ic z n ie p o ję te j o rg a n iz a c ji c z ło w ie k a . P o r t m a n n n a g ru n c ie sw o je j p rz y r o d o z n a w c z e j m e to d y n ie z d o ła ł je d n a k d o jś ć do z d e c y d o w a n e j w y p o w ie d z i o d n o śn ie do n o r m a ­ t y w n y c h z a s a d i re g u ł. O n u w a ż a je d n a k m o ra ln o ś ć za w ła ś c iw ie lu d z ­ k i fe n o m e n . T y m co o d ró ż n ia lu d z i od z w ie r z ą t je s t „ k o n ie c z n o ść r e ­ g u lu ją c y c h ro z s trz y g n ię ć , k o n w e n c jo n a ln y c h z a rz ą d z e ń . L u d z k ą je s t r z e c z ą w o ln o ść w y b o ru . Z w o ln o ś c ią z aś w y b o r u o tr z y m u je ró w n ie ż ś w ia d o m o ść sw o je m ie js c e w lu d z k im z a c h o w a n iu , sw o je n a tu r a ln e k ie d y ś s ta n o w is k o , ja k o d a n e n a m p rz e z n a t u r ę n a rz ę d z ie p r z e k o n a ń i ro z s tr z y g n ię ć ” 22. W sw o ic h r e f le k s ja c h n a d m o r a ln o ś c ią w o p a rc iu o r e z u l ta t y b a d a ń n a d z a c h o w a n ie m p o s u w a się d a le j od P o r tm n n a W o lfg a n g W ic k le r — u c z e ń K o n ra d a L o re n z a i E ib e l — E ib e s fe d ta . S z u k a on b io lo g iczn eg o s e n s u m o ra ln o ś c i, a b y w te n sp o só b d a ć je j, a w ła ś c iw ie o k re ś lo n y m m o r a ln y m n a k a z o m w z g lę d n ie z a k a z o m — n a k a z o m D e k a lo g u , b io lo ­ g ic z n e u s p r a w ie d liw ie n ie . W b a d a n iu z a c h o w a n ia , p r z y p ró b ie b liższeg o o k re ś le n ia d z ia ła n ia lu d z k ie g o w p o ró w n a n iu z z a c h o w a n ie m z w ie rz ą t, u fo r m o w a ły się d w a sp o so b y p o s tę p o w a n ia ; c h o d z i o c zy w iście o u w z g lę d n ie n ie ty c h m o m e n ­ tó w , k tó r e o k re ś la m y p o ję c ia m i: „ r e g u la c ja in s ty n k t o w n a ” ( I n s t i n k t - r e g u l u n g ) , „ sła b o ść in s t y n k t u ” (I n s t i n k t s c h w ä c h e ), „ o ś ro d k i i n s t y n k t u ” ( I n s t i n k t r e s i d u e n ) i „ p o ż ą d a n ie ” ( A p p e t e n z v e r h a l t e n ) . P u n k te m w y jś c ia je s t z je d n e j s tr o n y to , że z w ie rz ę je s t do o to c z e n ia „ d o p a s o w a n e ”, a le n ie tk w i w n im z b y t p e w n ie , t a k że d z ię k i sw e j o rg a n iz a c ji p o ­ s ia d a ró w n ie ż m o ż liw o ść d o s to s o w a n ia się do k a ż d o ra z o w e j s y tu a c ji. Z d ru g ie j z a ś s tr o n y c z ło w ie k n ie je s t w te n sa m sp o só b co z w ie rz ę d o p a s o w a n y do o to c z e n ia . O n u k s z ta łto w a ł so b ie sw ó j ś w ia t sa m p rz e z d z ia ła n ie i to w ta k im s to p n iu , ja k to b y ło m o ż liw e n a p o d ło ż u jeg o b io lo g ic z n ie u c h w y tn e j p rz y s to s o w a ln o ś c i p r z y u w z g lę d n ie n iu jego c ia ­ ła i o r g a n iz a c ji tegoż c ia ła . E w m lucja s ta n o w i p o d s ta w ę do p o r ó w ­ n a ń m ię d z y z w ie rz ę c ie m a c z ło w ie k ie m . N ie p o w in n o się w ż a d n y m ra z ie „ w n io s k o w a ć ” od z w ie rz ę c ia do c z ło w ie k a , lecz o d w ro tn ie : lu d z ­ k ie z a c h o w a n ie p o w in n o się „ s p r o w a d z a ć ” do z a c h o w a n ia z w ie rz ę c e g o i to w te n sp o só b , że się z n a jd u j e u z w ie r z ą t z a lą ż k i m o ra ln e g o p o ­ s tę p o w a n ia c z ło w ie k a , s k ą d te ż p o w in n o się w y w o d z ić p r a w a n a t u r a l

n e lu d z k ie g o d z ia ła n ia . T u tr z e b a p rz e d e w s z y s tk im u w z g lę d n ić jeszcze, że c z ło w ie k o w i w ła ś c iw a je s t p o d m io to w o ść , k tó r e j w ż a d n y m w y ­ p a d k u n ie m o ż n a p o ró w n a ć z s a m o s ta n o w ie n ie m z w ie rz ę c e g o in d y w i­ d u u m . .L u d z k a p o d m io to w o ść je s t „ s a m o z w r o tn a ” — c z ło w ie k n ie ty lk o ż y je i p rz e ż y w a s w o je ży c ie , le c z ró w n ie ż p rz e ż y w a sw o je p rz e ż y c ie i je s t te g o sa m św ia d o m . W ic k le r, w y c h o d z ą c z p o d s ta w o w e g o tw ie r d z e n ia , że m o r a ln e w a r ­ to ś c io w a n ie z a c h o w a n ia z a k ła d a d o k ła d n ą z n a jo m o ś ć i b io lo g ic z n ą a n a liz ę te g o z a c h o w a n ia , w y s z u k u je s y tu a c je , w k tó r y c h z w ie rz ę ta u k a z u ją sp o łe c z n e d z ia ła n ie , m a ją „ sp o łe c z n e ż y c ie ”. W n ic h u p a tr u je b io lo g ic z n ie k r y ty c z n e s ta n y , ja k i cią g le p o w ta r z a ją c e się s y tu a c je , w k tó r y c h z w ie rz ę ta są sk ło n n e do r e a g o w a n ia , je ś li s ię z n a jd u j ą p od d z ia ła n ie m p e w n e g o ro d z a ju k o rz y ś c i. O d k ry ł on, że są to d o k ła d n ie t e s y tu a c je , w k tó r y c h u c z ło w ie k a i w jego ż y c iu sp o łe c z n y m w y ­ s t ę p u ją m o r a ln e n a k a z y i z a k a z y . J a k o p r z y k ła d y p rz y w o d z i W ic k le r w e w n ę tr z n y r o d z a j a g r e s ji i m e c h a n iz m y je j h a m o w a n ia , n a s tę p n ie w y m ia n a in f o r m a c ji o d n o śn ie m ie js c p o ż y w ie n ia , k tó r a m a z a b e z p ie ­ czy ć b y t i sz e re g in n y c h p rz y k ła d ó w . W s k a z u je o n te ż n a to , że z a ­ k a z y z a b ija n ia , k ła m s tw a , k ra d z ie ż y m a j ą w ła ś n ie te g o r o d z a ju b io ­ lo g ic z n y se n s d la z a c h o w a n ia je d n o s tk i i ro d z a ju . N a to m ia s t g łó w n e p r z y k a z a n ie m iło ś c i b liź n ie g o w y k ra c z a w e d łu g n ieg o p o z a se n s b io ­ lo g ic z n y , t a k że g r a n ic e ta k ie g o r e d u k ty w n o - b io lo g ic z n e g o u z a s a d n ie ­ n ia s t a ją s ię w y ra ź n e .

P e w n e j in t e r e s u j ą c e j p r ó b y — z o p a rc ie m się n a b io lo g ic z n y c h d a ­ n y c h — p o d ją ł się A rn o ld G e h le n 23 i p r z e d s ta w ił w r o z w in ię te j p rz e z s ie b ie filo z o fic z n e j a n tr o p o lo g ii n ie u n iw e r s a ln ą lecz p lu r a lis ty c z n ą te o r ię m o ra ln o ś c i. J e s t o n a u s p r a w ie d liw ie n ie m w p e w n e j m ie rz e p l u ­ ra lis ty c z n e g o sp o łe c z e ń stw a . P o n ie w a ż z aś w p lu r a lis ty c z n y m s p o łe ­ c z e ń s tw ie p o ja w ia się ró w n ie ż p ro b le m a u to r y te t u a z n im p ro b le m u s ta n o w ie n ia m o r a ln e j r e g u la c ji sp o łe c z n e j, p o d ją ł się G e h le n p ró b y s tw o r z e n ia p rz y r o d n ic z e j n a u k i o in s ty tu c ja c h . P u n k te m w y jś c ia je s t d la n ieg o b io lo g ic z n ie o d r ę b n a p o z y c ja c z ło ­ w ie k a : c z ło w ie k je s t p e w n ą „ is to tą w y b r a k o w a n ą ” (M ä n g e l w e s e n ), w c z y s to -b io lo g ic z n y m z n a c z e n iu n ie p r z y s to s o w a n ą , n ie w y s p e c ja liz o w a - n ą , n ie r o z w in ię tą . W n a tu r a ln y c h p ie r w o tn y c h w a r u n k a c h ż y c io w y c h , ż y ją c w p o ś ró d n a js p r a w n ie js z y c h b ie g a c z y i n a jb a r d z ie j n ie b e z p ie c z ­ n y c h d ra p ie ż n ik ó w , p o w in ie n c z ło w ie k b y ć ju ż d a w n o w y tę p io n y . N o ­ s i on w ię c n a so b ie b io lo g ic z n e p ię tn o p e w n e g o „ r y z y k a ” i je s t „ z d a ­ n y w y łą c z n ie n a sie b ie s a m e g o ”. M a on, ja k o „ n ie d o p e łn io n e z w ie r z ę ” „ c o ś z sie b ie z ro b ić ”. B io lo g iczn e u p o ś le d z e n ie k o m p e n s u je p rz e z r o z ­ w ija n i e o k re ś lo n y c h sp o so b ó w z a c h o w a n ia i ła ń c u c h a d z ia ła n ia . S tą d k u lt u r a je s t b io lo g ic z n ie k o n ie c z n y m z ja w is k ie m o d c ią ż a ją c y m , k tó r e s p e łn ia t ę f u n k c ję , że z a b e z p ie c z a p r z e t r w a n ie je d n o s te k i g a tu n k u . W y tw a r z a j ą się w ię c „ s ty le z a c h o w a n ia ”, k tó r e c z y n ią ż y c ie zn o śn e w s y tu a c ja c h ty p o w y c h , n ie m n ie j je d n a k in t e n c ja b io lo g ic z n ie k o ­ n ie c z n e g o s a m o tw o rz e n ia p o z o s ta je n a d a l w m ocy. M o ra ln o ść je s t w ię c d la c z ło w ie k a , ja k o is to ty n ie d o s to s o w a n e j do ży cia , k o n ie c z n ą „ r e ­ g u la c ją s o c ja ln ą ”. T rz e b a ją p o jm o w a ć ja k o p r o d u k t in s ty n k to w n ie o s ła b io n y c h b o d źcó w , tr a d y c ji , ja k ró w n ie ż o s a d z e n ia w c z a sie i h i s ­ to r y c z n y c h u w a r u n k o w a ń . G e h le n w y ró ż n ia c z te r y ró ż n e r o d z a je s y s te m ó w r e g u la c ji s o c ja l­ 23 P o r. A rn o ld G e h le n , M o r a l u n d H y p e r m o r a l . E in e p lu r a lis tis c h e E th i k , F r a n k f u r t 1969.

n e j, to z n a c z y „ m o r a ln o ś c i”, k tó r e d z is ia j w y s tę p u j ą ró w n o c z e śn ie i k o n k u r u j ą z so b ą : m o r a ln o ś ć w z a je m n o ś c i, d o b re g o s a m o p o c z u c ia i szczęśliw eg o ży c ia , o g ó ln o lu d z k i h u m a n ita r y z m , s y s te m w a r to ś c i p o ­ r z ą d k u sp o łeczn eg o , sz c zeg ó ln ie p a ń s tw a . T e c z te ry a u to n o m ic z n e m o ­ r a ln o ś c i le ż ą u p o d s ta w s ta b iln y c h f o r m m ię d z y lu d z k ie g o w sp ó łż y c ia , to je s t in s ty tu c ji. S ą one do teg o s to p n ia p rz y r o d z o n e n a tu r z e lu d z ­ k ie j, że f u n k c je p r a w a n a tu r a ln e g o z p o w o d z e n ie m m o ż e p e łn ić „ p r z y ­ ro d n ic z a n a u k a o in s ty t u c ja c h ”. W te n sp o s ó b s t a j ą się in s ty tu c je n o r m a ty w n y m i in s ta n c ja m i p o ś r e d n ic tw a w k o n f lik ta c h sp o łe c z n y c h . D a ją o n e, m im o e le m e n ta r n y c h o b c ią ż e ń , s z a n s ę p rz e ż y c ia . N ie m n ie j je d n o s tk a p rz e ż y w a p o n o w n ie w ty c h in s ty t u c ja c h sw o je w y o b c o w a n ie . M a m ie js c e je d n a k ż e p e w n a d ia le k ty c z n o ś ć m ię d z y in s ty tu c ja m i, ja k o n ie z b ę d n y m i s y s te m a m i z a b e z p ie c z a ją c y m i m o ż liw o ść r e a l iz a c j i p o tr z e b a w o ln o ś c io w y m i d ą ż e n ia m i je d n o s tk i. B ez z in s ty tu c jo n a liz o w a n ia s w e ­ go z a c h o w a n ia , b ez o g r a n ic z a ją c y c h s t r u k t u r — a w ię c m o r a ln o ś c i w s e n s ie p lu r a lis ty c z n y m a n a w e t m o r a ln o ś c i s p rz e c z n y c h — c z ło w ie k z p la s ty c z n o ś c ią s w o ic h p o tr z e b i n a d m ia r e m p o d n ie t, ja k o is to ta o t­ w a r t a n a ś w ią t a le p r z y ró w n o c z e s n e j r e d u k c ji in s ty n k tó w , w sw e j n ie s ta łe j w o ln o śc i, n ie b y łb y w s ta n ie p rz e ż y ć w ty m św ie c ie p e łn y m n ie s p o d z ia n e k . P S Y C H O L O G IC Z N E I S O C JO L O G IC Z N E U Z A S A D N IE N IE M O R A L N O Ś C I

W d w u n a u k a c h szczeg ó ło w y ch , p s y c h o lo g ii i so c jo lo g ii, z o s ta ły p o d ­ ję te b a d a n ia , d o ty c z ą c e g e n e z y p o ję ć e ty c z n y c h , a b y o s ta te c z n ie w y ­ ja ś n ić o k re ś lo n e n a k a z y , z a k a z y , ja k te ż ic h z a sa d y . C h o d z i t u o e m ­ p ir y c z n e b a d a n ia J e a n P ia g e ta d o ty c z ą c e o n to g e n e z y p o ję ć e ty c z n y c h u d z ie c k a i o s p o łe c z n o -b e h a w io ra ln e a n a liz y G e o rg e ’a H. M e a d a n a d ro z w o je m s a m o id e n ty f ik a c ji je d n o s tk i i s p o łe c z e ń stw a .

P ia g e t w s w o ic h p sy c h o lo g ic z n y c h b a d a n ia c h s t a r a się w y ja ś n ić , ja k ś w ia d o m o ść d o ch o d zi do lic z e n ia się z re g u ła m i. W a ż n a je s t p rz y ty m s p r a w a o b o w ią z y w a n ia re g u ł, le c z r ó w n ie ż i to , k tó r e re g u ły m o r a ln e d o c h o d z ą do z n a c z e n ia . P ia g e t p o k a z u je w a n a liz ie z a b a w y , j a k się ro z w ija s to s o w a n ie i ś w ia d o m o ść r e g u ł z a c h o w a n ia ; i to n ie ty lk o , że s to s o w a n ie r e g u ł w y p ły w a z w s p o m n ia n e j ś w ia d o m o ś c i ja k o p o w in n o ś c io w e p o s tę p o w a n ie , a w ię c , że r e g u ły i ic h p o jm o w a n ia ja k o r e g u ł tw o r z ą się w tr a k c ie z a b a w y , lecz p rz e d e w s z y s tk im , że i ja k ś w ia d o m o ść u z n a je , że r e g u ły te są o b o w ią z u ją c e . Z n a m ie n n y m je s t, że a u to r y ta t y w n y c h a r a k t e r r e g u ł g r y tw o r z y się sa m o c z y n n ie w e w s p ó l­ n y c h a k c ja c h z a b a w y . B io rą c y u d z ia ł w z a b a w ie z w r a c a ją u w a g ę n a p o w s z e c h n e p rz e s tr z e g a n ie re g u ł. O w o p rz e s tr z e g a n ie r e g u ł sa m o je s t n a k a z e m i w ogóle u m o ż liw ia s a m ą g rę. S tą d ic h p o tr z e b a je s t p rz e z w s p ó łg r a c z y p o w s z e c h n ie u z n a w a n a a ic h p r z e s tr z e g a n ie p o s tu lo w a n e . W y d a je się, że g rę i u ję c ie je j w r e g u ły p o p rz e d z a u m o w a , że b io r ą c y w n ie j u d z ia ł z o b o w ią z a n i są do p r z e s tr z e g a n ia re g u ł. P o s t u la t te n n ie w y p ły w a z s a m y c h re g u ł, lecz r a c z e j z a p e w n ia d o p ie ro w a ż n o ść r e ­ g u ło m . O ne p rz e n o s z ą z a b a w ę w ś w ia t p o w a g i p rz e z to, że s a n k c je n a k ła d a n e w g rz e za sa m o w o ln e n ie p r a w id ło w e z a c h o w a n ia są w s p ó l­ n ie p o d e jm o w a n e p rz e z g r a ją c y c h d la u m o ż liw ie n ia g ry . T y m s a m y m g r a j ą c y o k r e ś la ją w s p ó ln e sp o so b y w z a je m n e g o z a c h w a n ia się p o d c z a s g ry . B io rą c y u d z ia ł w g rz e o c z e k u ją n a p r z y k ła d w z a je m n ie od sie b ie , że się n ie b ę d ą o k ła m y w a ć . W t e n sp o só b z o s ta je ro z s z e rz o n y n a w s p ó ł­ g ra c z y s u b ie k ty w n y w y m ó g u c zciw o ści. T y m sa m y m z o s ta je ró w n ie ż

w y z n a c z o n e z a c h o w a n ie się w s p ó łg ra c z y w s e n s ie o b ie k ty w n y m : g r a ­ ją c y t r a k t u j ą się w g rz e ja k o r ó w n o u p r a w n ie n i i o s ą d z a ją n ie w ła ś c i­ w e w z a je m n e z a c h o w a n ie w e d łu g te j n o rm y . W y n ik a s tą d , że is to tn ą s t a je s ię tu d a ls z a r e g u ła m o r a ln a : ż ą d a n ie s p r a w ie d liw o ś c i w ś ró d w s p ó łg r a ją c y c h .

B a d a n ia P ia g e ta p o k a z a ły w ię c , że w z a b a w ie r a z od s tr o n y s u b ie k ­ ty w n e j p o s tu lu je się z a c h o w a n ie , k tó r e m o ż n a o g ó ln ie o k re ś lić ja k o „ u c z c iw e ” (redlich), „ r z e t e ln e ” (ehr lich), n ie n a g a n n e , in n y m ra z e m p o d k r e ś la się ró w n o ś ć g ra c z y . R ó w n o ść t ę u w a ż a się ja k o coś w ogóle n ie z b ę d n e g o d la g r y i o n a s ta n o w i o ty m , że w g rz e m o ż n a m ó w ić 0 „ s p r a w ie d liw o ś c i”. Z teg o w y n ik a , że do g r y w ogóle n a le ż y ta k ie z a c h o w a n ie , k tó r e m o ż n a ro z u m ie ć ja k o id e a ln ą m ię d z y lu d z k ą s y tu a c ję w s e n s ie w z a je m n e g o u z n a w a n ia się, w k tó r e j to p o szczeg ó ln e je d n o s ­ t k i o tr z y m u ją s w o ją to ż s a m o ść za p o ś r e d n ic tw e m in n y c h . R e a liz u je się o n a je d n a k ty lk o w ś w ie c ie ilu z ji. D la e ty k i s ta w ia się p r z y te j o k a z ji p ro b le m , ja k d a le c e p o ję c ia m o r a ln y c h n a k a z ó w , z a k ła d a n e z k o ­ n ie c z n o śc i w g rze, z a c h o w u ją ró w n ie ż w a ż n o ść w ż y c iu n a serio . W ś w ie c ie n ie b ę d ą c y m z a b a w ą n ie m o ż n a ic h t a k ja k w z a b a w ie d o w o ln ie u s ta la ć , g d y ż są o n e t u w y ra z e m p e w n e g o o g ó ln o — lu d z k ie ­ go p o s tę p o w a n ia p o w in n o śc io w e g o . W y d a je się, że ty lk o ta m m o ż n a je ła tw ie j u s ta lić , g d zie p o d o b n ie ja k w g rz e n ie c h o d z i o w ła ś c iw ie n ic p o w ażn eg o .

W e d łu g b a d a ń G e o rg e ’a H. M e a d a d la e ty k i są in te r e s u ją c e po p ie r w ­ sze, s p o łe c z n o -b e h a w io ra ln e w y ja ś n ie n ie g e n e z y ś w ia d o m o ś c i a n a s t ę p ­ n ie to ż s a m o ś c i in d y w id u u m w o b rę b ie sp o łe c z e ń s tw a , po w tó re , z a ­ sa d y , k tó r e , ja k się w y d a je , p o s tu lu je b e z k o n flik to w e ży cie sp o łeczn e. W y n ik a ją o n e z zało ż e ń p o c z y n io n y c h w c e lu w y ja ś n ie n ia ś w ia d o m o śc i, a u to ś w ia d o m o ś c i o ra z to ż s a m o ś c i in d y w id u u m . P o d s ta w ą d la ty c h b a ­ d a ń je s t o s ta te c z n ie c z ło w ie k b ę d ą c y is to t ą ż y ją c ą i d z ia ła ją c ą w s p ó l­ n ie z in n y m i lu d źm i. M ead p o jm u je g e n e z ę ś w ia d o m o ś c i ja k o s to s u n e k z a le ż n o śc i m ię d z y o rg a n iz m e m a o to c z e n ie m . I s tn ie n ie o b u ty c h d z ie d z in je s t zało ż o n e. T a k p o jm o w a n a św ia d o m o ść p r z y s łu g u je ró w n ie ż z w ie rz ę to m . J e ś li się in te lig e n c ję i ro z u m n o ś ć c z ło w ie k a p o tr a k t u j e ja k o w ła śc iw o ś ć w y r ó ż n ia ją c ą go od z w ie rz ą t, to m a się w ó w c z a s n a u w a d z e ś w ia d o ­ m ość, o ile p rz y s łu g u je je j o gólność i o ile je s t p o d s ta w ą o g ó ln ie w a ż n e g o d z ia ła n ia o ra z ro z w o ju n a u k . M e a d n a z y w a t ę p o s ta ć ś w ia ­ d o m o śc i „ s a m o ś w ia d o m o ś c ią ” ( S e l b s t - B e w u s s t s e i n ) , „ r o z s ą d k ie m ” ( V e r ­

n u n f t ) . R o z s ą d e k p o ja w ia się w te d y , g d y w y s tę p u je o k re ś lo n y sp o só b

z a c h o w a n ia , m ia n o w ic ie ta k ie z a c h o w a n ie , w k tó r y m je d n o s tk a p r z y ­ s to s o w u je się do d z ia ła n ia c a łe j o ta c z a ją c e j j ą g ru p y , tz n . g d y d ru g ie g o t a k d a le c e u o g ó ln ia , że z te g o u o g ó ln ie n ia u s t a la w ła s n e z a c h o w a n ie się w s p o łe c z n o ś c i.J e d n o s tk a w ie w te d y o s w o je j in d y w id u a ln e j i og ó l­ n e j to ż s a m o śc i. S a m o ś w ia d o m o ś ć je s t św ia d o m o ś c ią in d y w id u a ln e j 1 sp o łe c z n e j to ż s a m o śc i. T o ż sa m o ś ć s ta je się d o p ie ro w ó w c z a s w p e łn i ro z u m n a , ro z s ą d n a , g d y je d n o s tk a p rz e ż y w a sie b ie n ie ty lk o s u b ie k ­ ty w n ie i d o c h o d z i do ś w ia d o m o śc i sw ego ja (Ich), lecz g d y sie b ie d o ś­ w ia d c z a ja k o o b ie k t lu d z k ie g o w s p ó łż y c ia (ICH). U o g ó ln ie n ie d ru g ie g o , p r z e ję c ie jego ro li, a w ię c m o ż liw o śc i b y c ia r o z u m n y m czy r a c j o n a l­ n y m je s t p o w s z e c h n ie m o ż liw e : M ead m ó w i o m o ż liw o śc i p e w n e g o „ s p o łe c z e ń s tw a u n iw e r s a ln e g o ” ( U n i v e r s a l g e s e l l s c h a f t ) i w s k a z u je n a c h r z e ś c ija ń s k i p u n k t w id z e n ia , d la k tó re g o „ u z n a n ie b r a t e r s t w a m ię ­ d z y lu d ź m i tw o r z y p o d s ta w ę d la u n iw e rs a ln e g o s p o łe c z e ń s tw a ” 24. Jeg o

o s ta te c z n ą f o r m ą je s t id e a ln e o g ó ln o lu d z k ie s p o łe c z e ń stw o . W n im p o ­ w in n o „b y ć je d n a k o w e z n a c z e n ie k a ż d e g o d z ia ła n ia je d n o s tk i n a rz e c z k a ż d e g o in n e g o in d y w id u u m , k tó r e n a n ie z a r e a g u j e ” 25. M ead w p r o ­ w a d z ił je d n a k ż e p e w n ą m o r a ln ą z a s a d ę p o ś r e d n ie j to ż s a m o ś c i w se n s ie in d y w id u a ln e g o lecz ró w n ie ż sp o łeczn eg o s u m ie n ia , ja k o z a ło ż e n ie b e z ­ k o n flik to w e g o ż y c ia sp o łeczn eg o . I t a k s ta n ę liś m y p rz e d p ro b le m e m , n a ile p rz e z p o k a z a n ie g e n e z y p o ję ć e ty c z n y c h z o s ta ła u z a s a d n io n a ic h w a ż n o ść , ró w n ie ż w ó w czas, g d y u k a z a n o je ja k o n ie z b ę d n e d la ż y c ia lu d z i w sp o łe c z e ń stw ie . Z p e w n o ś c ią n ie je s t o n a u z a s a d n io n a ze s ta n o w is k a p o z y ty w is ty c z ­ n eg o r o z r ó ż n ie n ia w y r a ż e ń e g z y s te n c ja ln y c h i p o w in n o śc io w y c h . J e d ­ n a k ż e w a n a liz a c h P ia g e ta j a k i M e a d a je s t rz e c z ą w id o c z n ą , że o n i m o r a ln o ś ć z a k ła d a ją ju ż ja k o rz e c z y w is to ś ć w śc is ły m se n sie , że u p a ­ t r u j ą to ż s a m o ść je d n o s tk i p r z e k a z y w a n ą n a in n y c h lu d z i a p rz e d e w s z y s tk im w ic h m o ż liw e j u n iw e r s a ln o ś c i ja k o teg o r o d z a ju o b o w ią ­ z u ją c ą z a s a d ę m o r a ln ą i u w a ż a ją , że ty lk o p r z y je j z a ło ż e n iu je s t m o ż liw e b e z k o n flik to w e ży cie lu d zi.

S C IS L E F IL O Z O F IC Z N E R E F L E K S J E D O T Y C Z Ą C E U Z A S A D N IE N IA M O R A L N O Ś C I W sp ó łc z e śn ie je s t ro z w ija n y b a rd z o in te r e s u ją c y w a r ia n t u z a s a d ­ n ie n ia m o r a ln o ś c i w d y s k u s ji p o m ię d z y J ü r g e n e m H a b e r m a s e m a K a r l- O tto n e m A p e le m d o ty c z ą c e j z a d o w a la ją c e g o p rz e z w y c ię ż e n ia d y le m a tu p o tr z e b y e ty k i n a u k o w e j a n ie m o ż liw o ś c i je j s k o n s tru o w a n ia . S tr a te g i a u z a s a d n ia n ia , z a p ro p o n o w a n a p rz e z A p e la , z m ie rz a w ty m k ie r u n k u , a b y o d rz u c ić p ra w o m o c n o ś ć n a u k o w o -te o r e ty c z n e g o t w i e r ­ d z e n ia o n ie m o ż liw o ś c i is tn i e n ia e ty k i n a u k o w e j, że w n a u k a c h o czło ­ w ie k u , a w ię c n a p r z y k ła d w n a u k a c h sp o łe c z n y c h ju ż p r z y u s t a la n iu ic h p r z e d m io tu są i m u s z ą p o ja w ić się e le m e n ty w a rto ś c iu ją c e . N a w e t w te d y , g d y n a u k i te k ro c z ą d ro g ą e m p iry c z n y c h b a d a ń , je s t rz e c z ą n ie m o ż liw ą , f o r m u ło w a n ie w y p o w ie d z i o s p o łe c z n y c h s to s u n k a c h b ez p o ję ć w a rto ś c iu ją c y c h . W n a u k a c h o c z ło w ie k u n ie is tn ie je w ogóle ż a d n a b e z w a rto ś c io w a k o n s t r u k c ja p r z e d m io tu . S tą d te z a o n ie m o ż li­ w o śc i w ie d z y n a u k o w e j o m o r a ln o ś c i n ie w y tr z y m u je k r y t y k i, sk o ro k a ż d a w ie d z a n a u k o w a s a m a ju ż im p lik u je w y p o w ie d z i w a rto ś c iu ją c e . P o d w a ż y w s z y w te n sp o só b p ra w o m o c n o ś ć k r y t y k i ze s tr o n y te o r ii n a u k i A p e l p rz e c h o d z i do p o z y ty w n e g o w a r ia n t u u z a s a d n ia n ia e ty k i. P u n k te m w y jś c ia ta k i e j e ty k i je s t ró w n ie ż n a u k a , a le o d w o łu je się o n a do u c z o n y c h c z y n n y c h w w y m ia n ie n a u k o w e j, do ic h „ w s p ó ln o ty i n f o r m a c y jn e j” (K o m m u n i k a t i o n s g e m e i n s c h a j t ). J u ż w n ie j is tn i e ją n o r m y b ez k tó r y c h n a u k i n ie m o ż n a b y tw o rz y ć p o m im o is tn ie n ia n a u k o w o te o re ty c z n y c h k r y t e r ió w i k ie r o w a n ia się n im i w m e to d y c z ­ n y m u z y s k iw a n iu r e z u lta tó w n a u k o w y c h . W te n sp o só b n o rm y m o ­ r a l n e le ż ą ju ż u p o d s ta w n a u k . S ą to te n o rm y , k tó r e u m o ż liw ia ją p o w s ta n ie „ id e a ln e j w s p ó ln o ty i n f o r m a c y jn e j” (id e a l e K o m m u n i k a t i o n ­ s g e m e i n s c h a j t ) . W ty m s e n s ie m u s i b y ć do p e w n e g o s to p n ia e ty k a z a ło ż o n a d la u z a s a d n ie n ia lo g ik i. L o g ik a , ja k o te c h n o lo g ia m y ś le n ia , je s t c h y b a b ez w a r to ś c i i ja k o w a r u n e k sw e j w a ż n o ś c i z a k ła d a e ty k ę : „ n ie m oże n ic sa m o w o d o s o b n ie n iu z ja k i e jś r e g u ły w y n ik a ć ” 2S. 25 P o r. M ead , dź. cyt., 26 K a r l- O tto A p el, D a s A p r i o r i d e r K o m m u n i k a t i o n s g e m e i n s c h a j t , w : T r a n s j o r m a t i o n e n d e r P h il o s o p h ie , F r a n k f u r t 1976, t. 2, 399.