H. Wistuba
"Sztuka a technika w XIX i XX wieku",
Francastel Pierre, Warszawa 1966 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 259-265
B ogiem . Z g o d n ie z d u c h e m n e o p la to n iz m u u z a s a d n ia tu B o e c ju sz te z ę z p o rz ą d k u o n ty c z n e g o w p o rz ą d k u e p iste m o lo g ic z n y m .
6 ° T a k r o z u m ia n e ip s u m esse, ja k o b a rd z ie j ogólne, a ty m s a m y m b a rd z ie j d o sk o n a łe , m o g ło b y — z g o d n ie z d u c h e m n e o p la to n iz m u — b y ć ty m , w czy m p a r ty c y p u je id q u o d est, ja k o szczegółow e, a ty m sa m y m m n ie j d o sk o n a łe . W o d n o śn y m te k ś c ie B o e c ju sz u ż y w a je d n a k te r m i n u esse, n ie z aś ip s u m esse.
7 ° P o z o s ta je z a te m do w y ja ś n ie n ia : a) czy id q u o d e s t u c z e stn ic z y r a c z e j w czym ś, co je s t (lu b p o sia d a ) fo r m a e s s e n d i (esse); c z y te ż w czym ś, co n o n d u m e s t (tj. ip s u m esse w /w z n a c z e n iu ) ; (por. 4 ° ) 15 ; c) czy je s t ja k iś z w ią z e k m ię d z y z n a c z e n ie m esse (ip su m esse) z „D e H e b d o m a d ib u s “ a f o r m u łą z „ L ib e r d e c a u s is “ : p r im a r e r u m c r e a ta r u m e s t esse? 16 F ra n c a ste i P ie rre , S z t u k a a te c h n ik a w X I X i X X w ie k u , W a rs z a w a 1966 P W N s. 445. (w yd. o ryg. fr a n c . 1956) C h a ra k te ry s ty c z n ą c e c h ą k s ią ż k i je s t m e to d a w p ro w a d z o n a i z a le c a n a p rz e z a u to r a — j a k z a u w a ż a P a w e ł B e y lin w P rz e d m o w ie . M e to d a t a je s t o d m ie n n a od d o ty c h c z a so w y c h m e to d o g ó ln ie s to s o w a n y c h w so cjo lo g ii s z tu k i. W m y ś l te j m e to d y i n t e r p r e ta c ja z ja w is k a rty s ty c z n y c h o sa d z o n a je s t g łęb o k o w k o n te k ś c ie w ie lo r a k ic h u w a r u n k o w a ń ży cia w sp ó łczesn eg o . Z m ia n y z a c h o d z ą c e w sz tu c e F r a n c a s te l w id z i w s p lo c ie p o w ią z a ń z p rz e m ia n a m i z a c h o d z ą c y m i w n a u c e , te c h n ic e i w sp o łe c z e ń s tw ie . D la te g o w y p o w ia d a się sta n o w c z o z a ró w n o p rz e c iw s e p a r o w a n iu s z tu k i o d je j fu n k c ji sp o łe c z n y c h ja k i p rz e c iw n a d m ie r n e m u z a w ę ż a n iu j e j z n a c z e n ia ty lk o do ro li sp o łe c z n e j. F r a n c a s te l je s t p ro f e s o re m h is to rii s z tu k i n a S o rb o n ie w É co le P r a t iq u e d e s H a u te s É tu d e s w P a ry ż u . W y d a ł d o tą d ju ż sz e re g p u b lik a c ji, s to s u 15 Z n a c z e n ie — „ ip s u m esse“ w „D e H e b d o m a d ib u s “ w y d a je się ra c z e j b liż sz e z n a c z e n ia — „ J e d n e g o “ u P la to n a k tó r e „ je s t czym ś, p e w n y m T I, k tó r y m w ła ś n ie je s t“ (por. B y t, s. 37). U to ż sa m ie n ie z a te m B o e c ju - szo w eg o „ ip s u m e s s e “ z B o g iem c h rz e ś c ija ń s k im , b y ło b y d o p u sz c z a ln e o ty le , o ile je s t to d o p u sz c z a ln e w s to s u n k u do „ J e d n e g o “ P lo ty n a (por. E. G ils o n : B óg i filo zo fia, tł. B. K o c h a n o w sk a , W -w a 1961, s. 50/51, o ra z B y t s. 38). O d n o śn ie z a g a d n ie n ia p a r ty c y p a c ji B o e c ju sz w y d a je się w ię c b y ć w ie r n y m u c z n ie m P lo ty n a , w p rz e c iw ie ń s tw ie do w s p o m n ia n e g o G ilb e r ta d e la P o r r é e o ra z a u to r ó w p ó ź n ie jsz y c h .
j ą c w n ic h so c jo lo g ic z n ą in t e r p r e ta c ję z w ła sz c z a m a la r s tw a i a r c h i te k t u ry . W a ż n ie jsz e z n ic h p o d a n e s ą w P rz e d m o w ie k s ią ż k i.1
K s ią ż k a o p ró c z P rz e d m o w y (s. 9—21) i W s tę p u (s. 25—38) z a w ie ra c z te r y części o ra z Z a k o ń c z e n ie (s. 413—529). O to ty tu ły p o szczeg ó ln y ch c z ę śc i: I. S p o tk a n ie s z tu k i z m a s z y n ą (s. 39— 159), II. M e ta m o rfo z a p rz e d m io tu (s. 161—231), III. F o rm y s z tu k i X X w ie k u (s. 233—345), IV. F u n k c ja s z tu k i w s p o łe c z e ń stw ie te c h n ic z n y m (s. 347— 412). P rz y k o ń c u k sią ż k i p o d a n a je s t b ib lio g r a fia u p o rz ą d k o w a n a w e d łu g h a s e ł rz e c z o w y c h (s. 431—437).
A u to r z a m ie rz y ł w y ło ży ć i u d o w o d n ić d w ie z w ła sz c z a tezy , a m ia n o w ic ie to, ż e : 1) S z tu k a ja k o d z ia ła n ie c z ło w ie k a m a c h a r a k t e r tw ó rc z y c z y li p rz e d s ta w ia w ła s n ą , o ry g in a ln ą w iz ję a rty s ty . N ie je s t s z tu k a n a ś la d o w a n ie m n a tu r y a n i te ż c z y stą o d b itk ą rzeczy w isto ści. D zieło a r t y s ty w n o si z a w sz e coś now ego. N a ty m p o le g a jeg o o d rę b n o ś ć o ra z jeg o w a rto ś ć k u ltu ro w a . 2) S z tu k a i te c h n ik a s ta n o w ią d w ie ró ż n e d z ie d z in y tw ó rc z o ś c i lu d z k ie j. N ie u to ż s a m ia ją się z so b ą a n i te ż n ie sp rz e c iw ia ją się so b ie lecz m a ją w s p ó łd z ia ła ć i u z u p e łn ia ć się n a w z a je m . R a tu n e k w sp ó łc z e sn e g o c z ło w ie k a n ie p o le g a n a u ciec zce p rz e d te c h n ik ą w sfe rę s z tu k i — ja k s ą d z ą n ie k tó rz y . S z tu k a w ra z z te c h n ik ą je s t c z y n n ik ie m k s z ta łtu ją c y m osobow ość c z ło w ie k a w w y m ia r z e in d y w id u a ln y m i s p o łe c z n y m . (s. 9— 21)
Z a d a n ie ja k ie p o d ją ł a u to r , s a m o k re ś la w e W s tę p ie : „ C elem te j p r a cy je s t p rz e d e w s z y s tk im w y k a z a n ie , że s z tu k a je s t je d n ą ze s ta ły c h f u n k c ji czło w ie k a, w ię c p o w in n o się j ą n ie ty lk o b a d a ć s a m ą w sobie, a le i w je j r e la c ja c h z in n y m i fu n k c ja m i, j a k ch o ćb y z f u n k c ją s p e k u - la t y w n ą czy te c h n ic z n ą “ , (s. 28) F r a n c a s te l z w ra c a u w a g ę n a to, że c h cąc p o z n a ć d ro g i ro z w o ju sz tu k i, tr z e b a p o d ją ć b a d a n ia n a d p ro c e s e m p rz e m ia n zac h o d z ą c y c h w w ie lu o d c in k a c h życia, bo s z tu k a n ie je s t iz o lo w a n a od w p ły w ó w z e w n ę trz n y c h i s a m a ró w n ie ż w p ły w w y w ie ra . O p ty m iz m , z ja k im a u to r p a tr z y w p rzy szło ść, o p ie r a się n a p rz e k o n a n iu , że zd o ln o ść tw o rz e n ia , k tó r ą p o s ia d a c z ło w ie k i to tw o rz e n ia w ró ż n y c h d z ie d z in a c h , p rz e z w y c ię ż y Z aw sze p rz e m ija ją c e b łę d y i tru d n o ś c i, (s. 25— 38)
W p ie rw s z e j części k s ią ż k i z o s ta ł p r z e d s ta w io n y w cią g u h is to ry c z n y m m o z o ln y t r u d p o s z u k iw a ń ja k i m u s ia ła p o d ją ć s z tu k a w z e tk n ię 1 L ‘Im p re s s io n n is m e — L e s O rig in e s d e la P e in t u r e M o d e rn e d e M o n e t à G a u g u in : L e S ty le E m p ire : L 'H u m a n is m e R o m a n : L 'H is ts o ire de l 'A r t I n s tr u m e n t d e la P ro p a g a n d e G e rm a n iq u e ; N o u v e a u D essin N o u v e lle P e in tu r e . L 'É c o le d e P a r is ; P e in tu r e e t S o ciété. N a is s a n c e e t D e s tr u c tio n d 'u n E sp a c e P la s tiq u e d e la R e n a is s a n c e a u C u b ism e ; o ra z d w ie p o z y c je n a te m a t p o ls k ic h d z ie ł s z tu k i: L e R e ta b le d e N o tre -D a m e à C ra - co v ie ; L a P e in tu r e d 'A u te ls e t d e R e ta b le s e n P o lo g n e a u T e m p s d e J a g e llo n s .
c iu z ro d z ą c y m się g w a łto w n ie m a s z y n iz m e m X IX w ie k u . R o zw ó j m a - sz y n iz m u o k a z a ł się p ro c e s e m s k o m p lik o w a n y m , w a r u n k u ją c y m p rz e m ia n y w w ie lu d z ie d z in a c h , choć n ie je d y n y m , k tó r y b y m ó g ł d e c y d o w a ć 0 z a sa d n ic z y c h lin ia c h o b ra z u w sp ó łczesn eg o św ia ta . W s y tu a c ji ja k a p o w s ta ła , u tr w a lo n a ju ż h is to ry c z n ie k o n c e p c ja s z tu k i z a c z ę ła b u d z ić z a s trz e ż e n ia i s ta w a ć się n ie a d e k w a tn a do n o w y c h p o trz e b .
W d ru g ie j p o ło w ie X IX w ie k u z a ry s o w a ły się d w ie ró w n o le g łe te n d e n c je w sztu ce. J e d n a z n ic h z m ie rz a ła w y ra ź n ie w k ie r u n k u f u n k c jo n a - lizm u , o tw ie r a ją c ty m s a m y m d ro g ę do n a w ią z a n ia k o n ta k tu z te c h n i k ą (H e n ry Cole). D ru g a z aś a p o te o z o w a ła s z tu k ę i g ło siła je j n ie z a le ż n ość o d in n y c h d z ie d z in tw ó rc z o śc i, a zw ła sz c z a od te c h n ik i (R u sk in ). (s. 42— 59) N o w e o k re ś le n ie p ię k n a , ja k ie w r. 1904 p ro p o n u je P a u l S o u - r i a u 2 o d n o si się w d u ż y m s to p n iu do s z tu k i im p lik o w a n e j.
„ N ie m o że is tn ie ć k o n f lik t m ię d z y ty m co p ię k n e a ty m co u ży te c z n e . P rz e d m io t je s t p ię k n y , g d y jeg o fo r m a je s t o c z y w isty m w y ra z e m w y z n a c z o n e j m u f u n k c ji.“ (s. 60/61)
O d tą d s z tu k a b ę d z ie się s ta le oczy szczała z n a d m ie rn y c h e le m e n tó w d e k o ra c y jn y c h , d ą ż ą c w y tr w a le do fo rm y p ro s te j, p o d y k to w a n e j p rz e z s tr u k tu r ę p rz e d m io tu , (s. 60—63)
N a s tę p n ie a u to r o m a w ia n o w e k ie r u n k i i n o w e p o g lą d y w a r c h ite k tu rz e , k tó r a w y k a z u je n a jw ię c e j m o żliw o ści w s p ó łd z ia ła n ia z te c h n ik ą . P o ja w ia j ą się d w a n u rty . N u r t r a c jo n a lis ty c z n y re p r e z e n to w a n y je s t p rz e z z w o le n n ik a ła d u i lo g iczn y ch k o n s tr u k c ji w b u d o w n ic tw ie m ie s z k a n io w y m , a n ta g o n is tę m a s z y n iz m u — L e C o rb u s ie r‘a. S ta n o w is k o i r r a - c jo n a lis ty c z n e , e k c e n to w a n ie z n a c z e n ia in tu ic ji a r ty s ty c z n e j i p o w ró t d o tw o rz e n ia w łą c z n o śc i z n a t u r ą r e p r e z e n tu je S. G ie d io n o ra z F r a n k L lo y d W rig h t, (s. 90— 114) W o p a rc iu o k s ią ż k ę L. M u m fo rd a p t. „ C y w iliz a c ja i te c h n ik a “ F r a n - c a s te l u k a z u je p rz e m ia n y ja k ie zaszły w p o g lą d a c h n a ro lę te c h n ik i w c a ło k s z ta łc ie k u lt u r y w o s ta tn ic h s tu la ta c h (od r. 1850). P o d c z a s g d y d o tą d sz u k a n o m ie js c a d la m a s z y n y w is tn ie ją c e j k u ltu rz e , M u m fo rd , ja k o p rz e d s ta w ic ie l epoki, s ta w ia p ro b le m w rę c z o d w ro tn ie . S z u k a m ie j sca d la c z ło w ie k a w te c h n ic z n e j c y w iliz a c ji X X w ie k u . (s. 64—90)
T ru d n o ś c i ja k i e z a is tn ia ły w d ru g ie j p o ło w ie X IX w . w ro z w o ju s to s u n k ó w m ię d z y a r c h i te k tu r ą a te c h n ik ą p o le g a ły g łó w n ie n a n ie u m ie ję tn o ś c i w y k o rz y s ta n ia p rz e z a r c h ite k tu r ę n o w y c h m a te ria łó w , ja k im i za c z ę ła d y sp o n o w a ć te c h n ik a , do n o w y c h fo r m w y ra z u a rty sty c z n e g o , (s. 115— 129)
N a p rz y k ła d z ie z a b y tk ó w a r c h ite k tu r y o ra z w y p o w ie d z i te o r e ty k ó w 1 k r y ty k ó w s z tu k i ja k S. G ied io n , M u m fo rd i B. Z ev i a u to r śled zi w k r a c z a n ie fu n k c jo n a liz m u do sz tu k i. I n t e r e s u j e go g łó w n ie te r e n A m e ry k i,
T r w a łe p o łą c z e n ie e le m e n tó w p ię k n a z e le m e n ta m i s tr u k tu r a ln y m i w y tw o r u m o ż n a u w a ż a ć z a z w y c ię stw o fu n k c jo n a liz m u . (s. 129— 159)
W d ru g ie j części F r a n c a s te l s z u k a o d p o w ie d z i n a n a s tę p u ją c e p y ta n ie : „W ja k ie j m ie rz e w ie lk ie fo rm y s z tu k i d a w a ły w y ra z od o sie m d z ie się c iu l a t p rz e m ia n o m z a c h o d z ą c y m w św ie c ie n a s k u te k ro z k w itu te c h n i k i i in d u s tr ia liz a c ji“ — z a m ia s t — j a k p isz e — „ z a s ta n a w ia ć się ja k ie m ie js c e p o z o s ta je d la s z tu k i w sp o łe c z e ń stw ie , o k tó r y m się m ó w i, że j e s t z n ią w p o d s ta w o w y m k o n flik c ie “ , (s. 163)
P o w y ż sz y p u n k t w id z e n ia u ja w n ia sw o isto ść m e to d y j a k ą s to s u je a u to r. P r o p o n u je c z y te ln ik o w i s p o jrz e n ie n a z m ia n y za c h o d z ą c e w sp o łe c z e ń s tw ie p rz e z p r y z m a t p r z e m ia n d a ją c y c h się z a u w a ż y ć w sztuce.
T y tu ł części d ru g ie j w sk a z u je , że b ę d z ie c h o d ziło o z a o b s e rw o w a n e z m ia n y w fo r m o w a n iu p rz e d m io tu a rty sty c z n e g o . T e m u z a g a d n ie n iu a u to r p rz y p is u je szczeg ó ln ie d u ż e z n aczen ie. F r a n c a s te l w y ch o d zi od s p r e - c y z o w a ń w s tę p n y c h o d n o śn ie p rz e d m io tu w ogóle, w y m ie n ia ją c p rz y k ła d o w o n ie k tó re p rz e m ia n y o z a się g u sp o łeczn y m , k tó r e m a ją sw o je re m in is c e n c je w p ro c e s ie k u lt u r y i w fo r m o w a n iu p rz e d m io tu a r ty s ty c z nego. Z a z n a c z a n p., że p ro c e s n a b y w a n ia u m ie ję tn o ś c i w ła d a n ia m a t e r i ą i je j w y tw o ra m i s ta n o w i o w ie le b a rd z ie j w a ż n y w y ra z ro z w o ju sp o łec z n e g o n iż ty lk o u m ie ję tn o ś ć b ie rn e g o p rz y s to s o w a n ia się do n o w y ch o siąg n ięć. R ó w n ie ż p ro c e s św ia d o m e g o z a c h o w y w a n ia ró w n o w a g i m ię d zy k o n ie c z n y m d la c z ło w ie k a śro d o w is k ie m n a tu r a ln y m a tw o rz o n y m p rz e z n ieg o śro d o w is k ie m te c h n ic z n y m s ta n o w i p o d ło że d la p o w s ta w a n ia p rz e m ia n w ró ż n y c h d z ie d z in a c h ży cia lu d zk ieg o . D o ta k ic h p o d s ta w o w y c h ź ró d e ł p rz e m ia n n a le ż y ta k ż e p ro c e s z m ie n ia ją c y c h się r e la c ji m ię d z y n a u k ą a te c h n ik ą n a p r z e s trz e n i h is to rii, (s. 167— 180)
P rz e c h o d z ą c do p rz e d m io tu a rty sty c z n e g o , a u to r o m a w ia go n a tle tr z e c h c h a ra k te ry s ty c z n y c h w ła śc iw o ś c i: sp ecy ficzn o ść, in te n c jo n a ln o ś ć i m o b iln o ś ć p rz e d m io tu . P r z y o k a z ji w y s u w a z a g a d n ie n ia , k tó r e jeg o z d a n ie m p o w in n y s ta ć się p rz e d m io te m b a d a ń , n p . p ro c e s p o ja w ia n ia się, z a n ik a n ia i p rz e k s z ta łc a n ia p rz e d m io tó w u ż y tk o w y c h , b ę d ą c y c h w p o w sz e c h n y m u ży ciu , ja k ró w n ie ż p rz e d m io tó w p la s ty c z n y c h . W y n ik i t a k ic h b a d a ń d a w a ły b y c e n n e p rz y c z y n k i do z ro z u m ie n ia o g ó ln eg o p r o c e s u p rz e m ia n , (s. 180—214) F. z a jm u je się d a le j im p re s jo n iz m e m , k tó r y w p ły n ą ł r a d y k a ln ie n a z m ia n ę p rz e d m io tu a rty s ty c z n e g o w d ru g ie j p o ło w ie X IX w ie k u . Z a s łu g ą im re s jo n is tó w b y ło p rz e d e w s z y s tk im to, że z m ie n ili d o ty c h c z a so w e z a s a d y m a la rs tw a . Z ac z ę li tw o rz y ć w ła s n y p rz e d m io t, p ie r w s i d o s trz e g li w a rto ś ć p e łn e g o ś w ia tła , p ie r w s i zaczęli tw o rz y ć n o w e z e sta w y b a r w . F r a n c a s te l w id z i z w ią z e k m ię d z y n o w y m i d ro g a m i w m a la rs tw ie Z a p o c z ą tk o w a n y m i p rz e z im p re s jo n is tó w , a o d k ry c ia m i n a u k o w y m i i w y n a la z k a m i te c h n ic z n y m i teg o o k resu . T a k p is z e : „U czen i, a rty ś c i i te c h n ic y d z ia ła ją n a in n y c h p ła sz c z y z n a c h , n ie s p o ty k a ją c się p r a w ie n ig d y .
L ecz b e z w z g lę d u n a g ru n to w n e ró żn ice, ja k ie is tn ie ją w ty p ie ic h u m y słów , są w ta k im sa m y m s to p n iu tw ó rc a m i s t r u k t u r in te le k tu a ln y c h z n a jd u ją c y c h o d b ic ie w d z ie ła c h lu b d z ia ła n iu .“ (s. 224)
W d ru g ie j p o ło w ie X IX w ie k u ty lk o m a la r s tw o m ia ło sw ó j a w a n g a r d o w y im p re s jo n iz m . I n n e d z ie d z in y s z tu k i jeszcze n ie n a d ą ż a ły . D lateg o o k re s te n n ie m o ż n a jeszcze n a z w a ć o k re s e m p o stę p u , k tó r y p o w in ie n b y o b ją ć sz e rsz e te r e n y tw ó rc z o śc i lu d z k ie j, (s. 215— 231)
W tr z e c ie j części k s ią ż k i F. s tw ie rd z a w to k u ro z w a ż a ń , że s z tu k a w sp ó łc z e s n a , d ą ż ą c do w s p ó łd z ia ła n ia z te c h n ik ą i in n y m i fo r m a m i lu d z k ic h d z ia ła ń , tr a c i sto p n io w o sw o ją je d n o z n a c z n ą o k re ś lo n o ść i o tw ie r a się n a n o w e u ję c ia in te le k tu a ln e i n a n o w e w a rto ś c i, ja k ie n u r t u ją w sp o łe c z e ń stw ie . „ C h c ie lib y śm y te r a z sp re c y z o w a ć , j a k i je s t u d z ia ł sp e c y fic z n y c h fo rm s z tu k i n o w o c z e sn e j w w y p ra c o w y w a n iu n o w eg o o gólnego sy s te m u ś w ia ta p o strz e g a n e g o i p rz e d s ta w ia n e g o “, (s. 240) Z d a n ie p o w y ższe z n ó w rz u c a n ie c o ś w ia tła n a m e to d ę o b r a n ą p rz e z a u to r a . C h o d zi o w k ła d w sp ó łc z e s n e j s z tu k i w cało ść p o w s ta ją c e j k u l tu r y . U p ro g u X X w ie k u a r c h ite k tu r a , w y k o rz y s tu ją c n o w e m a te r ia ły p r o p o n o w a n e p rz e z te c h n ik ę , d o p ra c o w u je się p o w o li w ła sn e g o sty lu . A u to r w y m ie n ia ta k ic h z w ła sz c z a p io n ie ró w n o w o c z e sn e j a r c h i te k t u r y ja k B e rla g e (H o len d er), H o rta i V a n de V e ld e (B elgow ie). S to p n io w o d o c h o d z ą n o w e e le m e n ty ja k p o s łu g iw a n ie się b r y łą i ru c h e m , k tó r e z w ia s t u ją n a w ią z a n ie do k u b iz m u (Loos) (s. 241— 272).
N a fo r m o w a n ie się n o w eg o s ty lu w p ły n ę ły w e d łu g a u to r a c z y n n ik i g łęb sze n iż ty lk o w sp ó łz a le ż n o ść m ię d z y te c h n ik ą a s z tu k ą . B y ły to z m ia n y n u r tu ją c e c a łe sp o łe c z e ń stw o lu d z k ie : „N o w y s y s te m p rz e d s ta w ia ją c y o b ecn eg o ś w ia ta o p ie r a się n a tr z e c h g r u p a c h p o ję ć , k tó r e rz ą d z ą ró w n ie ż ro z w o je m te c h n ik i i n a u k i. C hodzi o n o w ą p e rc e p c ję p rz e s trz e n i, szy b k o ści i w e w n ę trz n e j s t r u k tu r y p rz e d m io tó w m a te r ia ln y c h .“ (s. 272) O m a w ia ją c k o le jn o re a liz a c ję p rz y to c z o n y c h tr z e c h p o ję ć n o w eg o j ę z y k a , a u to r śle d z i z m ia n y w id z e n ia a rty s ty c z n e g o w im p re s jo n iz m ie i k u - b iz m ie . N a r a s t a ją o n e łą c z n ie z k s z ta łto w a n ie m się n o w y c h p o s ta w i n te le k tu a ln y c h całe g o sp o łe c z e ń stw a . C e c h y w s p ó łc z e s n e j sz tu k i, te z w ła sz c z a k tó r e w y k a z u ją z w ią z e k z te c h n ik ą , to w e d łu g F .: 1) r o z k o ja rz e n ie p u n k tu w id z e n ia i p rz e d m io tu , 2) z m ia n a k r y te r ió w oceny, 3) o d k ry c ie c z ą ste k n ie s k o ń c z e n ie m a ły c h , (s. 272— 285)
P rz e c h o d z ą c z n ó w do s y tu a c ji w a r c h ite k tu r z e X X w ie k u F. w y m ie n ia ta k ic h in ic ja to ró w n o w eg o s ty lu j a k : G ro p iu s , M ies v a n d e r R ode, N elso n . F o rm y m a łe (sty l k o m ó rk o w y ) w a lc z ą o m ie js c e z fo r m a m i w ie l k im i (sty l o rg a n ic z n y ), (s. 285— 306)
B liż e j z a jm u je się a b s tra k c jo n iz m e m , k tó r y ró w n ie ż w y w ie ra w p ły w n a a r c h ite k tu r ę . O to cech y a b s tra k c jo n iz m u p o d a w a n e p rz e z k o m e n ta to r ó w s z tu k i w sp ó łc z e sn e j, k tó r e a u to r p o tw ie r d z a : 1) n ie k o m u n ik a ty w - n o ść w p rz e d s ta w ia n e j tre śc i, 2) o d e jś c ie od w iz u a ln y c h a s p e k tó w ś w ia ta , 3) an ty o p iso w o ść . P r z y ta c z a o p in ie a r ty s tó w i k ry ty k ó w ta k ic h ja k : A n d ré B loc, C a ld e r, D e w a sn e , G a b e . R o b i p rz e g lą d sz tu k i a b s tr a k c y jn e j w a s p e k c ie w y k o rz y s ta n ia b a rw y , r y t m u i m a te rii. N a szczeg ó ln ą u w a gę z d a n ie m a u to r a z a s łu g u je tw ó rc z e w y k o rz y s ty w a n ie p rz e z a rty s tó w m a te r ii i je j a n ty te z y -p ró ż n i. (s. 307— 345) W części c z w a rte j F. p rz y ta c z a p o n o w n ie sw ó j p u n k t w id z e n ia , k tó r y m a szczeg ó ln ie z a sto so w a n ie w p o d ję ty m o b e c n ie te m a c ie . S z tu k a je s t g łęb o k o z a k o rz e n io n a w rzeczy w isto ści. D zisiaj s ta n ę ła s z tu k a w o b ec n o w y c h fa k tó w w n ie sio n y c h p rz e z te c h n ik ę , f a k tu m a s o w e j p ro d u k c ji i f a k tu m aso w e g o o d b io rcy . T a s y tu a c ja z m u s z a n ie ja k o d o '' z a ję c ia w ła ściw eg o s ta n o w is k a w o b ec w a rto ś c i tr a d y c y jn y c h o ra z w a rto ś c i n o w y ch . J e ż e li a rty ś c i i p u b lic z n o ść w id z ą w sz tu c e w a ż n y e le m e n t p rz e k a z y w a n ia w a rto ś c i u je d n o lic e n ia p ro f ilu k u ltu ry , to n a le ż y b a rd z o d b a ć o s to p n io w e w c ie la n ie n o w y c h w a rto ś c i w p o s ia d a n y sy s te m z n a k ó w i pojęć. N a ty m b o w ie m p o le g a p ra w d z iw y p o stę p k u lt u r y (s. 349—363).
P rz e c h o d z ą c w k o ń c u do z a g a d n ie n ia e s te ty k i p rz e m y sło w e j F. o m a w ia s y tu a c ję szczeg ó ln ie w e F r a n c ji i w A n g lii. T w ie rd z i za V ie n o t‘em , że w y r a b ia n ie d o b re g o s m a k u sz e ro k ie j p u b lic z n o śc i p o w in n o b y ć z a d a n ie m a rty s tó w , k tó rz y p r o je k tu ją n o w e fo rm y e s te ty c z n e w p rz e m y śle. S z tu k a n ie je s t e le m e n te m z e w n ę trz n y m w s to s u n k u do w y tw o ró w te c h n ik i, w ię c n ie in ż y n ie ro w ie lecz a r ty ś c i m a j ą p ra w o i o b o w ią z e k w y s u w a n ia in w e n c ji tw ó rc z e j, (s. 363—385)
N a p rz y k ła d z ie fo r m a liz o w a n ia się m a te m a ty k i p rz e d s ta w ia a u to r p o d o b ie ń s tw a ja k ie za c h o d z ą po d ty m w z g lę d e m m ię d z y m a te m a ty k ą a s z tu k ą a b s tra k c y jn ą . U d z ia ł p ie r w ia s tk a lu d z k ie g o w sz tu c e a n a liz u je n a tle g łó w n y c h te n d e n c ji in te r p r e tu ją c y c h (W ö lfflin i C roce). W obec p rz e d s ta w ia n y c h k ie r u n k ó w i p o g lą d ó w F. z a jm u je w ła s n e , często k r y ty c z n e sta n o w isk o , z o s ta w ia ją c je d n a k o tw a r tą d ro g ę do d a ls z e j d y s k u s ji i p o s z u k iw a ń , (s. 386— 412)
W z a k o ń c z e n iu n a s tę p u je p o d s u m o w a n ie ro z w a ż a ń o ra z s p re c y z o w a n ie o s ta te c z n e s ta n o w is k a w o b e c re la c ji s z tu k a — te c h n ik a o ra z w o b ec k o n c e p c ji s z tu k i w sp ó łczesn ej, (s. 415—429) A u to r k o ń czy a k c e n te m o p ty m isty c z n y m o d n o śn ie ro li s z tu k i w e w sp ó łc z e s n e j k u ltu r z e : „ J e ś li n a w e t ś w ia t ju trz e js z y n ie m a w ię k sz y c h sz a n s n iż in n e , żeby s ta ć się s p r a w ie d liw y m , m a w k a ż d y m ra z ie sz a n s ę z w ią z a n ą z lo se m o b e c n e j sz tu k i, a m ia n o w ic ie w c ie le n ia , w d z ie ła u ż y te c z n e i z a ra z e m b e z in te re s o w n e , p e w n y c h n o w y c h fo r m p ię k n a , k tó r e p o ja w ić się m o g ą je d y n ie w z e sp o lo n y m d z ia ła n iu w s z y s tk ic h te c h n ik , g d zie z n a jd z ie te ż sw ó j w y ra z w ła
d z a c z ło w ie k a z d o ln a z m ie n ić rz e c z y w is ty i w y o b ra ź n io w y p o rz ą d e k ś w ia t a “, (s. 429)
K s ią ż k a „ S z tu k a i T e c h n ik a w X X i X X w ie k u “ s ta n o w i c e n n ą p o z y c ję w lite r a tu r z e n a u k o w e j. F. p o ru s z y ł z a g a d n ie n ia w a ż n e n ie ty lk o d la o b u w y m ie n io n y c h w ty tu le d z ie d z in tw ó rczo ści, lecz w a ż n e d la k s z ta ł tu ją c e j się d z isie jsz e j k u ltu ry . Z a p re z e n to w a ł r z e te ln ą w ie d z ę p rz e d m io tu , sz e re g w n ik liw y c h a n a liz h is to ry c z n y c h i p ro b le m o w y c h o ra z p o s łu żył się b o g a tą lite r a tu r ą . K s ią ż k a p o n a d to n a p is a n a je s t c ie k a w ie , s ty le m p r a w ie r e p o r te rs k im . P o z w a la w n ik a ć d o sło w n ie w s a m n u r t s ta w a n ia się w sp ó łc z e s n y c h p rz e m ia n . P o z w a la ro z u m ie ć ic h p o w ią z a n ia i k o n flik ty . S a m a je d n a k te m a ty k a k s ią ż k i n ie s ta n o w i jeszcze o je j w a rto ś c i. O ry g in a ln o ść je j to p u n k t w id z e n ia o ra z m e to d a z a s to s o w a n a i p ro p o n o w a n a d la teg o ty p u b a d a ń . N ie je s t to m e to d a ściśle so cjo lo g iczn a a n i ściśle h is to ry c z n a . N ie ch o d zi w n ie j b o w ie m ty lk o o h is to ry c z n y o p is ro z w o ju d z ie ł s z tu k i a n i te ż ty lk o o a n a liz ę je j sp o łe c z n e j p r z y d a t ności. F. p o d ją ł b a d a n ie p ro c e s u s ta w a n ia się p rz e m ia n w sp lo cie re la c ji n a r a s ta ją c e g o ży cia w sp ó łczesn eg o . P o k u s ił się o s p o jrz e n ie n a sp o łe c z e ń stw o p o p rz e z p ry z m a t tw o rz ą c e j się s z tu k i w sp ó łc z e s n e j, tr a k tu j ą c ją ja k o je d n o z k ry te r ió w i ja k o je d e n z o b ra z ó w s ta ją c y c h się p rz e m ia n . J a k n a z w a ć t a k ą m e to d ę ? M o żn a b y c h y b a p o w ied zie ć, że je s t to m e to d a k u ltu ro lo g ic z n a . W sz y stk ie b o w ie m fa k ty i p ro c e s y a n a liz o w a n e p rz e z sie b ie F. tr a k t u j e o sta te c z n ie ja k o s k u te k lu d z k ic h p o s z u k iw a ń tw ó r czych o ra z ja k o d ą ż e n ie c z ło w ie k a do ro z w o ju , d o sk o n ało ści, szczęścia. K s ią ż k a a d re s o w a n a je s t w p ie rw s z y m rz ę d z ie do te o re ty k ó w , h is to r y k ó w i so cjo lo g ó w sz tu k i. N ie m n ie j je d n a k d z ię k i sw o im a n a liz o m k u ltu - ro lo g ic z n y m m oże z a in te re s o w a ć a n tro p o lo g ó w i filo zo fó w k u ltu ry .
