Ranking firm sektora elektro-energetycznego Dodatek reklamowy do RZECZPOSPOLITEJ.
nr 139 (6216) 17 czerwca 2002 r.
"Lista 500" "Rzeczpospolitej" gromadzi przedsiębiorstwa uszeregowane według wielkości przychodów. Nie jest to jednak wskaźnik, który stanowi najistotniejsze z ekonomicznego punktu widzenia kryterium oceny przedsiębiorstwa. Kryterium takim jest efektywność, która przesądza, czy pozycja rynkowa danego przedsiębiorstwa opiera się na solidnych podstawach.
Ponieważ nie ma jednego wskaźnika, który umożliwiłby klasyfikację firm pod względem efektywności i skuteczności rynkowej, stąd też trzeba operować szeregiem wskaźników odcinkowych, które w oparciu o określony z góry algorytm pozwalają dokonać rankingu przedsiębiorstw w zależności od tego, jaki łączny wynik osiągnęło każde z nich. Kwestią kluczową w metodzie wielokryterialnej jest dobór wskaźników oraz określenie algorytmu czyli sposobu, w jaki poszczególne wskaźniki wpływają na łączny wynik i pozycję przedsiębiorstwa.
Metodę tę już od 2 lat wykorzystuje się do wyłonienia "Orłów Rzeczpospolitej" w trzech kategoriach przedsiębiorstw, które znalazły się na "Liście 500", a mianowicie przedsiębiorstw produkcyjnych i usług niefinansowych, finansowych oraz infrastrukturalnych. Ta ostatnia kategoria zdominowana jest przez przedsiębiorstwa energetyczne - na 70 przedsiębiorstw infrastrukturalnych aż 56 to przedsiębiorstwa energetyczne i to z wyłączeniem przedsiębiorstw z sektora gazowniczego i naftowego. Stąd też narodził się pomysł, aby w oparciu o tę metodę opracować oddzielny ranking przedsiębiorstw energetycznych.
Opis metody
W metodzie tej do określenia poziomu mikroekonomicznej efektywności stosuje się zasadę doboru odcinkowych wskaźników w sposób uwzględniający specyfikę poszczególnych kategorii przedsiębiorstw. Wzorem opublikowanego w "Rzeczpospolitej" 9 maja 2002 roku rankingu 20 najlepszych przedsiębiorstw infrastrukturalnych, szeregowanie przedsiębiorstw energetycznych oparto na 6 wskaźnikach: dynamiki przychodów ogółem w stosunku do 2000 roku; rentowności na działalności podstawowej; rentowności na działalności gospodarczej ogółem; nadwyżki finansowej; intensywności inwestowania oraz wydajności pracy.
Wykorzystano także ten sam algorytm, który polega na przypisywaniu każdemu przedsiębiorstwu punktów za uzyskane miejsca w danej kategorii, jeśli chodzi o poszczególne wskaźniki. Za pierwsze miejsce uzyskiwano liczbę punktów odpowiadającą liczbie przedsiębiorstw objętych tym rankingiem, za miejsce ostatnie 1 punkt. W przypadku ujemnych wskaźników rentowności najwięcej punktów ujemnych - w ilości odpowiadającej liczbie przedsiębiorstw ze stratą - przyznawano przedsiębiorstwu, które osiągnęło najgorszy wskaźnik rentowności. Suma tak wyliczonych punktów za poszczególne wskaźniki decydowała o miejscu na liście najbardziej efektywnych przedsiębiorstw. Trzeba jednak pamiętać, że dobór innych wskaźników czy też algorytmu zmieniłby, w mniejszym bądź większym stopniu, kolejność przedsiębiorstw.
Podstawowa lista, zwana Listą elektroenergetyki, obejmuje 52 przedsiębiorstwa z tego sektora zajmujące się wytwarzaniem, przesyłaniem, dystrybucją i obrotem energią elektryczną. Pozostałe cztery przedsiębiorstwa ciepłownicze pokazaliśmy na oddzielnej liście, którą "wypreparowaliśmy" z całej Listy infrastrukturalnej. Ponieważ w okresie, jaki upłynął
od opublikowania przez "Rzeczpospolitą" 3 list najbardziej efektywnych firm z poszczególnych kategorii przedsiębiorstw, udało się uzyskać dane, które nie były znane wcześniej, postanowiliśmy je uwzględnić w prezentowanym tu rankingu. Tym też należy tłumaczyć pewne różnice w ilości punktów uzyskanych przez poszczególne przedsiębiorstwa energetyczne w stosunku do wyników tych przedsiębiorstw na Liście 20 najbardziej efektywnych przedsiębiorstw infrastrukturalnych. Należy jednak podkreślić, że różnice te nie wpłynęły na zmianę kolejności czołówki Listy infrastrukturalnej. Ponadto postanowiliśmy w odniesieniu do elektroenergetyki sporządzić listy przedsiębiorstw uszeregowanych według rentowności oraz intensywności inwestowania, aby w ten sposób poszerzyć nieco podstawę dla ocen o efektywności przedsiębiorstw tego sektora.
Uwarunkowania systemowe elektroenergetyki
Analizując poszczególne listy należy pamiętać, że elektroenergetyka praktycznie w całości objęta jest jeszcze mechanizmami regulacji administracyjnej opartej na kosztach. W przypadku dystrybucji przedmiotem kosztowej regulacji są opłaty za działalność sieciową, jak i ceny sprzedaży energii elektrycznej dla końcowych odbiorców. Fakt stosowania kosztowej metody regulacji oznacza, że w przedsiębiorstwach nie zostały uruchomione oddolne mechanizmy skłaniające do zachowań efektywnych. Metoda kosztowa przerzuca bowiem odpowiedzialność za wymuszanie efektywności na regulatora, zaś przedsiębiorstwa skłania do stosowania taktyki ukrywania rezerw i koncentrowania uwagi na wykazaniu, że istnieją obiektywne przeszkody utrudniające obniżenie kosztów i poprawę efektywności. Z kolei w podsektorze wytwarzania, mimo formalnej deregulacji cen, stosowane są nadal ukryte mechanizmy regulacji cen energii elektrycznej sprzedawanej przez poszczególnych wytwórców oraz dodatkowo wielkości produkcji. Wynika to z istnienia kontraktów długoterminowych, które wymuszają poprzez regulację administracyjną zapewnienie wytwórcom odpowiedniego poziomu przychodów, dostosowanego do kosztów wytwarzania i kosztów finansowych, związanych z zaciągniętymi kredytami inwestycyjnymi.
Ten wysoki stopień regulacji kosztowej z pewnością obniża wartość poznawczą Listy elektroenergetyki. Zmieni to dopiero rozwój konkurencji w wytwarzaniu i obrocie energią elektryczną oraz wdrożenie tzw. regulacji bodźcowej, w odniesieniu do działalności sieciowej, która dłużej poddana będzie mechanizmom administracyjnej regulacji opłat. Warto więc już teraz prowadzić systematyczny ranking przedsiębiorstw energetycznych pod względem efektywności, aby ocenić, w jakim stopniu prorynkowe zmiany w otoczeniu regulacyjnym będą weryfikować pozycje poszczególnych przedsiębiorstw. Zmiany te będą bowiem uzależniać kształtowanie się poszczególnych wskaźników od rzeczywistego postępu w efektywności przedsiębiorstw i ich zachowań rynkowych.
Charakterystyka przedsiębiorstw sektora
Na Liście przedsiębiorstw elektroenergetycznych znalazły się prawie wszystkie elektrownie systemowe, zgrupowane w 11 przedsiębiorstwach posiadających 76% zainstalowanej mocy - brakuje jedynie Elektrowni Stalowa Wola oraz 7 elektrociepłowni. Liczba przedsiębiorstw wytwórczych będzie w najbliższym okresie maleć w wyniku trwających procesów konsolidacyjnych. Konsolidację podsektora zapoczątkowało utworzenie Południowego Koncernu Energetycznego, który wchłonął 6 notowanych poprzednio na "Liście 500"
elektrowni systemowych (Jaworzno III, Łaziska, Łagisza, Siersza, Halemba i Blachownia).
Planowana konsolidacja 3 bardzo dużych elektrowni - Bełchatowa, Opole i Turowa (BOT) w
jeden koncern z pewnością wykreuje olbrzymi podmiot w sektorze, który ma szanse znaleźć się w ścisłej czołówce przyszłej "Listy 500".
Sieciowy segment elektroenergetyki reprezentowany jest przez 32 (na 33 istniejące) spółki dystrybucyjne oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A., które swoje bardzo wysokie, bo 3.
miejsce na "Liście 500" zawdzięczają absolutnej dominacji w hurtowym obrocie energii elektrycznej. Zapowiadane procesy restrukturyzacyjne tego segmentu będą powodować w najbliższej przyszłości poważne zmiany. Chodzi tu o planowane oddzielenie od działalności sieciowej obrotu energią elektryczną, który ma być prowadzony przez wyodrębnione przedsiębiorstwa, oraz konsolidację sieciowego segmentu spółek dystrybucyjnych.
Wydzielenie obrotu z dzisiejszego podsektora przesyłu i dystrybucji doprowadzi do wyraźnego ukształtowania się 4. podsektora w elektroenergetyce. Mimo bowiem udzielenia przez Urząd Regulacji Energetyki aż 286 koncesji na obrót energią elektryczną, podsektor ten reprezentowany jest na liście tylko przez jedno przedsiębiorstwo Elektrim-Volt S.A. Rozwój konkurencyjnego rynku energii elektrycznej, wraz z zapowiadaną restrukturyzacją segmentu sieciowego z pewnością zwiększy liczbę dużych przedsiębiorstw tego podsektora.
Najlepsze firmy sektora
Analiza Listy najbardziej efektywnych przedsiębiorstw energetycznych musi uwzględniać wspomniane wyżej ograniczenia natury metodologicznej. Wśród 5 najefektywniejszych przedsiębiorstw elektroenergetyki znajdują się trzy przedsiębiorstwa wytwórcze oraz dwie spółki dystrybucyjne. Listę tę z 228 punktami otwiera Elektrownia Opole S.A. (2. miejsce na Liście infrastrukturalnej), zaraz za nią z niewielką stratą 4 punktów znajduje się Elektrownia Kozienice S.A. Lider Listy elektroenergetyki zawdzięcza swoją pozycję wysokiej przewadze w wydajności pracy nad pozostałymi czołowymi przedsiębiorstwami, co pozwoliło zrekompensować bardzo niski z kolei, zwłaszcza w porównaniu z innymi wytwórcami, poziom wskaźnika intensywności inwestowania. Trzecie miejsce na tej liście, a jednocześnie pierwsze wśród spółek dystrybucyjnych zajął Zakład Energetyczny Białystok S.A. z dorobkiem 212 pkt. Najefektywniejszą według zastosowanej metody wielokryterialnej elektrociepłownią został Zespół Elektrociepłowni S.A., Bydgoszcz (189 pkt.), który zajął ósme miejsce na Liście elektroenergetyki. Jedyny przedstawiciel obrotu Elektrim-Volt S.A. z 142 punktami zajął 23. miejsce na Liście elektroenergetyki, a 48 pozycję z wynikiem 75 punktów PSE S.A. Zwraca uwagę stosunkowo odległe miejsce na tej liście Elektrociepłowni Kraków. Jest to przecież najwcześniej sprywatyzowane przedsiębiorstwo elektroenergetyczne, które jeszcze w okresie przedprywatyzacyjnym przeszło długotrwały proces restrukturyzacji i obecnie uzyskuje bardzo dobre, na tle całej branży, wskaźniki rentowności.
Rentowność
Analiza wskaźników rentowności pokazuje, że elektroenergetyka uzyskała stosunkowo dobre wskaźniki rentowności na działalności podstawowej. Średni wskaźnik rentowności na działalności podstawowej dla wytwórców wyniósł 6,89%, a dla dystrybucji 1,39%. Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja ze wskaźnikiem rentowności brutto (3,49% dla wytwarzania, 1,48% dla dystrybucji) i netto (2,26% dla wytwarzania, 0,66% dla dystrybucji). Średnia rentowność brutto wytwórców jest ponad dwukrotnie wyższa niż dystrybucji.
Rentowność na działalności podstawowej powyżej 10% uzyskało 7 podmiotów (łącznie 12 elektrowni i elektrociepłowni). Kolejność przedsiębiorstw jest inna niż to wynika z analizy wielokryterialnej. W tej grupie przedsiębiorstw znalazły się Elektrownia Opole, Elektrownia Turów, Elektrociepłownia Kraków, Południowy Koncern Energetyczny i Zespół Elektrowni Dolna Odra. Dokumentuje to zresztą zamieszczona tabela 20 przedsiębiorstw elektroenergetycznych o największej rentowności na działalności podstawowej (str. VII, tab.1). Świadczy to również o potrzebie bliższej analizy będących do dyspozycji wskaźników odcinkowych oraz stosowanego algorytmu, by ocenić, czy nie należałoby zmienić struktury tych wskaźników lub algorytmu określający wpływ poszczególnych wskaźników na końcowy wynik, tak aby w bardziej precyzyjny sposób odzwierciedlać zmiany w poziomie efektywności mikroekonomicznej poszczególnych przedsiębiorstw.
Z kolei w grupie miejskich przedsiębiorstw ciepłowniczych najlepszą notę w ocenie wielokryterialnej uzyskało Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Wrocław S.A.
(wysokie 5. miejsce na Liście infrastrukturalnej), następnie Komunalne PEC sp. z o.o., Bydgoszcz (str. VIII, tab.3).
Efektywność inwestycji
Warto wreszcie poświęcić nieco uwagi problematyce inwestycji, która ma kluczowe znaczenie dla kształtowania się w przyszłości efektywności przedsiębiorstw i ich zdolności do sprostania konkurencji na rynku energii elektrycznej. Kwestia ta nabiera szczególnej wagi w związku z czekającą nas akcesją do UE, która wystawi, zwłaszcza krajowy podsektor wytwarzania, na ostrą konkurencję europejskich wytwórców. Na pierwszy rzut oka sytuacja nie wygląda źle. W ostatnich bowiem latach podsektor ten, dzięki instytucji kontraktów długoterminowych, podjął szeroko zakrojony program inwestycyjny. Świadczy o tym trwająca w ostatnich latach drastyczna wręcz dysproporcja w skali wydatków inwestycyjnych między podsektorem wytwarzania i dystrybucji. Prezentowana tu tabela 20 czołowych pod względem intensywności inwestowania wskaźników pokazuje, że ta dysproporcja nadal się utrzymuje, choć już nie w tak spektakularnej skali (str. VII, tab.2).
Analizując poniesione nakłady inwestycyjne, zastanawia ich wielkość dla niektórych podmiotów sektora elektroenergetycznego w kontekście osiąganej przez nie rentowności, wielkości przychodów i generowanej nadwyżki finansowej. Dla podmiotów sektora z Listy elektroenergetyki wskaźnik intensywności inwestycji (nakłady do przychodów) wynosi średnio 9,22%, podczas gdy jego wartość maksymalna wynosi aż 56,1%. Finansowanie inwestycji (nakłady inwestycyjne do nadwyżki finansowej) wyniosło średnio 103%. W przypadku 21 przedsiębiorstw wydatki inwestycyjne przekroczyły generowaną nadwyżkę finansową. W czterech przypadkach roczne wydatki inwestycyjne przekraczają 3-4-krotną wartość generowanej nadwyżki finansowej. W kilku przypadkach roczne wydatki inwestycyjne przekraczają generowaną nadwyżkę finansową o 70-75%, co wyraźnie
wskazuje, że podmioty te zadłużają się. Zjawisko to, co ciekawe, nie występuje wyłącznie w sektorze wytwarzania, ale również w dystrybucji.
Powstaje w związku z tym pytanie, jak ten ogromny wysiłek inwestycyjny przekładać się będzie na koszty przedsiębiorstw i ekologię, co w sumie decyduje o ich potencjale konkurencyjności na rynku europejskim oraz na wartość rynkową przedsiębiorstw, co z kolei ma znaczenie dla realizacji zapowiadanej prywatyzacji znaczącej części przedsiębiorstw podsektora wytwarzania. Przeprowadzone przez nas analizy stopnia międzynarodowej konkurencyjności krajowych wytwórców nie potwierdzają wyrażanego optymizmu co do gotowości sprostania konkurencji przedsiębiorstw unijnych zarówno w aspekcie kosztowym, jak i ekologicznym. Kluczem do wyjaśnienia niekonkurencyjności krajowego podsektora jest z jednej strony charakter zrealizowanych u nas inwestycji, z drugiej zaś stosowane przez kraje członkowskie mechanizmy chroniące niektórych krajowych wytwórców przed destrukcyjną dla nich konkurencją z importu, o czym mieliśmy okazję już pisać.
Trzeba pamiętać, że program inwestycyjny w podsektorze wytwarzania zdominowany był przez inwestycje modernizacyjne, a nie inwestycje w nowe źródła, wykorzystujące znacznie bardziej efektywne technologie wytwarzania energii elektrycznej. Z punktu widzenia przedsiębiorstw, inwestycje modernizacyjne pozwalały przedłużyć cykl życia urządzeń oraz utrzymać miejsca pracy. Z ekonomicznego punktu widzenia sytuacja przedstawia się nieco inaczej. Podstawą polskiego systemu elektroenergetycznego są nadal bloki o mocach od 120 do 500 MW, których udział w mocy zainstalowanej stanowi 76%. Łączna moc zainstalowana 108 bloków energetycznych wynosi 22 412 MW, a osiągalna 22 675 MW. Analiza danych szczegółowych wskazuje, że obliczeniowy czas pracy 200 tys. godzin przekroczony został na blokach o mocy 3 205 MW, a 16 873 MW przekroczyło czas pracy 100 tys. godzin. Należy dodać, że 42 bloki przekroczyły 30-letni okres eksploatacji uznawany powszechnie za obliczeniowy czas życia, a najstarsze bloki przekraczają właśnie lub już przekroczyły okres 40 lat i dawno już zostały zamortyzowane.
Nic dziwnego, że sprawność wytarzania w takich blokach jest niska i już od pewnego czasu dzieli nas spory dystans, jeśli chodzi o średnią sprawność wytarzania. Dla przykładu kraje
"piętnastki" uzyskały w roku 1998 średnią sprawność brutto wytwarzania w elektrowniach cieplnych (303.496 MW) na poziomie 45,5%. Średnia sprawność polskich elektrowni cieplnych nie przekraczała w tym samym roku 36,7%. Trzeba pamiętać, że różnica 10% w sprawności powoduje, w podobnych warunkach cenowych paliwa, 25% różnice w kosztach wytwarzania energii elektrycznej. Warto w związku z tym dodać, że w krajach Unii Europejskiej, dla budowanych w latach 90. bloków opalanych węglem brunatnym i kamiennym, przyjęto minimalną sprawność netto w kondensacji powyżej 42% i 43%, zaś odnotowywane w nowych blokach węglowych wyniki eksploatacyjne wskazują na sprawność sięgającą nawet 48%, a w przypadku bloków gazowo-parowych sprawność ta mieści się w przedziale od 52% do 58%.
Problem, na który chcemy zwrócić uwagę, dotyczy nie tyle stwierdzenia niskiego stopnia konkurencyjności starych bloków, ale ograniczeń, jeśli chodzi o możliwy do uzyskania, w tego rodzaju blokach, wzrost efektywności kosztowej i poprawę parametrów ekologicznych, w drodze modernizacji tego rodzaju bloków. Innymi słowy jest to problem efektywności modernizacji starych bloków w porównaniu z inwestycjami w nowe bloki pracujące w nowoczesnych technologiach wytwarzania energii elektrycznej. W krajach UE powszechnie obserwuje się tendencje do likwidacji przestarzałych mniej sprawnych technologii wytwarzania i zastępowanie ich nowymi, bardziej efektywnymi. U nas realizacja programu
inwestycji modernizacyjnych, które nawet przy zaangażowaniu ogromnych środków przynieść mogą stosunkowo niewielką poprawę sprawności oraz parametrów ekologicznych, zablokowała ekonomicznie zasadny proces zastępowania starych bloków nowoczesnymi źródłami. Warto o tej kwestii pamiętać w procesie modyfikacji założeń polityki energetycznej w aspekcie inwestycyjnym.
Andrzej Szablewski Polska Akademia Nauk Ireneusz Wesołowski ekspert z branży energetyczne
