154 Z A P I S K I
G ęb arow icz sk rzętn ie zeb ra ł rozp roszon e i u ła m k o w e śla d y d zia ła ln o ści p o tom k a legen d arn ych k siążąt B y b e lsk ic h w y w o d zą cy ch się od jeszcze bardziej le gen d arn ego L ucjusza B ib u lu sa. D z ie je rodu (rozdz. I) to d zieje jeg o p o lo n iza cji i pod u p ad an ia gosp od arczego zarazem , a ta k że obraz p rzen ik a n ia k u ltu ry ła c iń sk iej na Ruś. T en i n a stęp n e ro zd zia ły (II. K o leje życia, III. S p u ścizn a litera ck a i k o resp on d en cja, IV. M ecen at, V. B ib lio filstw o ) p o w sta ły w o p arciu o n a jd a w n ie j sze d ok u m en ty za ch o w a n e m .in. w C en traln ym A rch iw u m H isto ry cz n y m w e L w o w ie, k oresp on d en cję P ró ch n ick ieg o z S zy m o n em R u d n ick im za ch ow an ą w B ib lio te c e C zartoryskich, z J u stu sem L ip siu sem oraz litera tu r ę p o w sta łą w k ręgu m e c en a tu arcyb isk u p a i jem u p ośw ięcon ą.
D roga ży cio w a i k ariera J an a A ndrzeja P ró ch n ick ieg o je s t ty p o w a dla jego epoki: od stu d ió w na U n iw e r sy te c ie J a g iello ń sk im p oprzez u n iw e r sy te ty zagra n iczn e, słu żb ę d w orsk ą i k a n cela ry jn ą , św ię c e n ia k a p ła ń sk ie do sam od zieln ej p la có w k i dyp lom atyczn ej.
O pactw o sieciech o w sk ie, b isk u p stw o k a m ien ieck ie i a rcy b isk u p stw o lw o w sk ie to już n atu raln e w y n a g ro d zen ie z a słu g d yplom aty. Z resztą P ró ch n ick i to n ie ty lk o g o r liw y obrońca in te r e só w i s ła w y P o lsk i za granicą, to ta k że w zo r o w y p asterz cza só w kontrreform acji.
Jak m ożna się d om yślać, G ęb arow icza in teresu je sz czeg ó ln ie m ecen a t a r ty s ty c z n y i różnorodne jeg o p rzeja w y w ilu stro w a n ej epoce. P o p iera n ie p rzed sięw zięć ed y to rsk ich , zakup d robnych d zieł rzem io sła a r ty sty czn eg o d la k a ted ry w K a m ień cu , p otem w e L w o w ie, n a w e t stw o rzen ie liczn y ch odm ian e k slib r isó w (foto g ra fie i opis, s. 205—211) p o z w o liły P róch n ick iem u z a sły n ą ć w śró d m iło śn ik ó w m uz. P o św ięco n o m u w ie le d zieł, n iek tó re sam in sp iro w a ł i w ła sn y m su m p tem w y d a w a ł. W yczerp u jący ich op is zn a jd u jem y na k a rtk ach książk i.
W k o n k lu zji p isze autor: „ J eśli b o w iem h isto ria n ie zech ce s ię w y r z e c p rzyp i sy w a n ej jej p rzez m ądrość w ie k ó w roli m istrzy n i ży cia , m u si się zatrzym ać na o sob ie P ró ch n ick ieg o jako czło w ie k a , który m im o, że n ie b y ł w y b itn ie jsz ą in d y w id u a ln o ścią , u m iał sw em u ż y c iu n ad ać g łęb szy sen s i p o ło ży ć w ie lk ie za słu g i dla n arod u ”. D od ajm y ty lk o , że p rob lem atyk a św ia d o m o ści n arod ow ej P ró ch n ic k ieg o sta n o w i sta ły , a le n ik ły ob iek t za in tereso w a n ia au tora k sią żk i i w arta jest od d zieln ego, szerszego p o tra k to w a n ia . W zruszające p rzy w ią za n ie do rod zin n ej R usi, jej ob yczaju i k olorytu p o ja w ia s ię na k artach p isa n y ch z N ea p o lu do P o lsk i lis tó w P róch n ick iego, k tóre ja w ią s ię n am ty m sam ym jak o in te r e su ją c e źródło do poznania zja w isk a i fen o m en u ok reślan ego sło w a m i g e n te R u th e n u s natione
Polonus.
K siążk a posiada fo to g r a fię p ortretu Jan a A n d rzeja P ró ch n ick ieg o z d aw n ego _ k a p itu ln eg o zbioru (obecnie M uzeum H istoryczn e w e L w o w ie ) oraz fo to g ra fie
trzy n a stu odm ian su p erex lib risu . N a końcu in d ek s osób i m iejsco w o ści.
K. Z.
G e o rg ii T icin ii ad p r i n c ip e s R a d z i w i ł ł e p is tu l a e (a. 1567— 1585)
e lib ris manu' scrip tis c o lle g it e d id it G eorgius A x e r , K o m itet N auk o K ulturze A n ty czn ej, „B ib lioth eca L atin a M edii et R ecen tio ris A e v i” t. X X II, Z akład N a ro d o w y im . O sso liń sk ich W y d a w n ictw o , W rati- s la v ia e —V a rsa v ia e— C racoviae—G edani 1980, s. 96.
J erzy A x e r w 1975 r., w tej sart.ej se r ii o g ło sił lis ty Jerzeg o z T yczyn a — p rokuratora b isk u p ó w p o lsk ich , a g en ta i sek retarza Z ygm u n ta A u gu sta i S tefa n a B atorego w R zy m ie — do M arcina K rom era. J erzy z T yczyn a p ro w a d ził te ż w e W łoszech sp ra w y R a d ziw iłłó w , sy n ó w M ikołaja C zarnego. Tu d ru k u je s ię w p o
Z A P I S K I 155
rządku ch ro n o lo g iczn y m 49 lis tó w z la t 1567— 1585 a d reso w a n y ch do b raci R ad zi w iłłó w : Jerzeg o (41 lis tó w z 1576— 1585 r.), M ik ołaja K rzy szto fa (5 listó w z 1567, 1578, 1581 i 1582 r.) oraz jed en do S ta n isła w a z 1578 r., a n ad to dw a lis ty do osób zw ią za n y ch z R a d ziw iłła m i: K ilia n o w sk ieg o — fa m u lu sa k sią żą t lin ii n ie ś w ie sk o - -o ły c k ie j i b isk u p a w ile ń s k ie g o W alerian a P ro ta sew icza , oba z 1578 r. T en in te r e su ją cy zbiór sta ro p o lsk iej ep isto lo g ra fii p rzech o w u je się w d ziale V A rch iw u m R a d ziw iłło w sk ieg o . S ą to orygin ały, w ty m 10 a u tografów . L isty sw e a d reso w a ł J erzy z T yczyn a z R zy m u i N ea p o lu , p rzew a żn ie w 1584— 1585 r. (18 z 49 listó w , tj. p ra w ie 37®/o zb ioru p och od zi z ty ch dw óch lat). Z zach ow an ej k o resp o n d en cji w yn ik a, że k o resp o n d en cja T yczyn a z R a d ziw iłła m i b y ła zn aczn ie bogatsza. W y d aw ca sądzi, że d och ow an e lis ty do Jerzeg o R a d ziw iłła rep rezen tu ją jed y n ie 10— 30% w sz y stk ic h ja k ie tem u m a g n a to w i w y s ła ł T yczyn. N ie m niej ob fita m iała b yć jego k oresp on d en cja z in n y m i syn am i „C zarnego”.
C hociaż k o resp o n d en cja ta zach ow ała się szczątk ow o, in fo rm u je n ieźle o sp ra w a ch r a d z iw iłło w sk ic h w Ita lii zarów no o d n oszących się do w ie lk ie j p o lity k i jak i drobnych z co d zien n y m ży cie m i ro zry w k a m i k sią żą t zw ią za n y ch . U k azu ją one b ieg sp raw p o lsk ich przed e w sz y stk im w R zym ie, a ta k że jak p racow ał tam Jerzy z T yczyn a b ęd ą cy sw o is tą in s ty tu c ją d y p lom atyczn ą i k u ltu raln ą. T yczyn in fo rm o w a ł tak że R a d z iw iłłó w o n ow in ach i p lo tk a ch z w ie lk ie g o św ia ta , a jeg o k o resp o n d en cja m a iiie m a ło cech jak ie ch a ra k tery zu ją ręk o p iśm ien n e gazetk i i a w iza stu lecia n a stęp n eg o (w cześn iej ogłoszon a k o resp o n d en cja T yczyn a do K rom era b yła b ogatsza pod ty m w zględ em ).
W a n ek sie o p u b lik o w a n o 13 listó w teg o autora, w y b ra n y ch spośród k ilk u d ziesięciu od n alezion ych , p isa n y ch do: S ta n isła w a H ozju sza (5 listó w ), W alen tego K u czb o rsk ieg o jeg o sek retarza (6), A n d rzeja N id eck ieg o arch id iak on a w ile ń sk ie g o i sek retarza k ró lew sk ieg o i T om asza P ła z y k a n o n ik a sk a lb m iersk ieg o , rek tora k o ś cioła św . S tefa n a w K ra k o w ie i p ełn om ocn ik a K rom era w ty m że m ieście. L isty do H ozjusza i N id eck ieg o u zu p ełn ia ją w c z e śn ie jsz ą p u b lik a cję A xera; pochodzą one z czasów soboru try d en ck ieg o . S ą to w sz y stk o a u to g ra fy zn a jd u ją ce się w A rch i w u m D iecezja ln y m w O lszty n ie, B ib liotek ach : C zartorysk ich i w L inköping. D w a z n ich b y ły już z b łęd am i, na p o d sta w ie kopii, d rukow ane.
W y d a w n ictw o z a ch o w u je o rto g ra fię i g ra m a ty k ę autora. Z asad y p u b lik acji od b iegają n ieco od z w y c z a jó w p rzy jęty ch w śró d h isto ry k ó w . P r z y p isy te k s to w e d rukuje się u dołu* stron y, rzeczo w e na końcu, p o m in ięto też n a g łó w ek i regest, n ie w y o d ręb n io n o daty.
Z nakom ita w ięk szo ść listó w Jerzego z T yczyn a p isa n a je s t po p olsk u , z m n ie j szą lu b w ię k sz ą liczb ą ła c iń sk ic h w trętó w . K on ia z rzęd em tem u , k to b y szu k ał tej w ła śn ie k o resp o n d en cji w serii przezn aczon ej d la p iśm ie n n ic tw a ła ciń sk ieg o .
R. K.
U rszu la A u g u s t y n i a k , I n f o r m a c j a i p r o p a g a n d a w P olsce za
Z y g m u n t a III, P a ń stw o w e W y d a w n ictw o N au k ow e, W arszaw a 1981,
s. 232.
„W o sta tn ich la ta ch dok on ało się n ie w ą tp liw ie p o szerzen ie w ie d z y o sp o łe czeń stw ie, m ięd zy in n y m i d zięk i p row ad zen iu b ad ań in terd y scy p lin a rn y ch , w róż n ych d zied zin ach h u m a n isty k i” — p isze U. A u g u s t y n i a k w e w stę p ie do s w o jej pracy, u za sa d n ia ją c zarazem k o n ieczn ość k o rzy sta n ia z dorobku cy b ern ety k i, so cjo lo g ii i p sy c h o lo g ii sp ołeczn ej przy o p r a co w y w a n iu p ro b lem a ty k i in fo rm a cji i p ropagandy — za g a d n ień o szczególn ym zn aczen iu dla b ad an ia św ia d o m o ści sp o łecznej. A u tork a u d o w a d n ia , iż d ziałan ia in fo r m a cy jn o -p ro p a g a n d o w e n ie są je d y n ie „p roduktem w sp ó łczesn ej k u ltu ry m a s o w e j” lecz o d g ry w a ły ta k że isto tn ą rolę w sp o łe c z e ń stw ie starop olsk im .
