ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE
Е Ж Е Г О Д Н И К ПОЧВОВЕДЕНИЯ
S O I L S C I E N C E A N N U A L
To m XXV
z. 1
PAŃ STW O W E W Y DAW NICTW O NAUKOW E W A R SZA W A 1974
K A Z IM IE R Z B O R A T Y Ń S K I, B O H D A N D O B R Z A Ń S K I, JÓ Z E F G Ó R A L SK I, T O M A SZ K O M O R N IC K I, S T A N IS Ł A W K O W A L IŃ S K I, L U C J A N K R Ó L IK O W SK I, Z B IG N IE W P R U S IN K IE W IC Z , T A D E U S Z S K A W IN A , K A Z IM IE R Z S T A R Z Y Ń S K I, M IC H A Ł S T R Z E M SK I, W Ł A D Y S Ł A W T R Z C IŃ SK I, H JA L M A R U G G L A , S T E F A N Z IE M N IC K I R E D A K T O R W Ł A D Y S Ł A W T R Z C IŃ SK I P A Ń S T W O W E W Y D A W N IC T W O N A U K O W E — W A R SZ A W A N a k ła d 1365 + 80 e g z. A r k . w y d . 11,5. A rk . d ru k . 9,25. P a p ie r d ru k . sa t. k l. Ш , 80 g, 70X100. O d d a n o do s k ła d a n ia w m a ju 1973. D r u k u k o ń c z o n o w lu t y m 1974. Z am . n r 1412 R-16 C e n a z ł 40.— L u b e ls k ie Z a k ła d y G r a fic z n e im . P K W N . u l. U n ic k a 4
PO LSK IEG O TOW ARZYSTW A GLEBOZNAW CZEGO
S Y S T E M A T Y K A GLEB P O L S K I
F ran ciszek K u źnicki, B o lesła w A dam czyk, B ohdan D obrzański, K ry sty n a K o n eck a -B etley , A lo jzy K o w a lk o w sk i, S ta n isła w K o w a liń sk i,
L ucjan K rólik ow sk i, Z b ign iew P ru sin k iew icz, T adeusz S k aw in a, M ichał Strzem ski, H jalm ar U ggla, S ta n isła w B iałou sz
O ST A T E C Z N IE O PRA C O W A L I
F ran ciszek K uźn ick i, K rystyn a K o n eck a -B etley , A lo jzy K o w a lk o w sk i i S ta n isła w B iałou sz
Pierwsze próby usystem atyzo w an ia gleb Polski rozpoczęto bezpośred nio po re a kty w o w a n iu Polskiego T o w a rzy stw a Gleboznawczego w roku 1946. W y n ik i tyc h prób znalazły swoje odzwierciedlenie w w y d a n y c h w latach 1948-1950 w ykaza ch gleb od m ap glebow ych P o lski: 1 :1 ООО 000, 1 : 300 000 i 1 :100 000.
Na podstawie tych w y k a z ó w w y k o n a n o i w y d ru k o w a n o m a p y gleb Polski 1 :1 ООО 000 i 1 : 300 000.
Przeszło 10-letnia praca K om isji Klasyfikacji, N o m e n kla tu ry i K a r tografii Gleb P TG zakończona została w y d a n ie m w roku 1957 „Przyrod niczo-genetycznej klasyfikacji gleb Polski”, ze szczególnym u w zg lędnie niem gleb uprawnych.
Była to pierwsza, pow ojen n a , oryginalna praca gleboznawcza, przed stawiająca zebrane materiały gleboznawcze w uporzą d ko w a n y m układzie jednostek glebow ych z k o n k r e tn y m i ich definicjami.
Materiały do powyższego opracowania, gromadzone w okresie m ię d z y w o je n n y m i p o w o je n n y m przez gleboznawców w y ż s z y c h uczelni rol niczych oraz in sty tu tó w badawczych, pochodziły z różnych w o je w ó d z tw Polski.
B y ł y to materiały o bogatej treści, lecz w większości bez w y n ik ó w analiz, a zatem bardzo dysku syjn e. Wiele czasu musiała poświęcić K o misja W ydawnicza, aby ostatecznie uzgodnić i ujednolicić nom enklaturę gleboznawczą w oparciu zarówno o poglądy różnych szkół gleboznaw czych, ja k i o literaturę zagraniczną.
Po niespełna j e d n y m ro ku całe pierw sze wydanie zostało w yczerpane i trzeba było po dokonaniu p e w n y c h popraw ek i uzupełnień w yda ć pracę pt. „Genetyczna klasyfikacja gleb Polski” po raz drugi.
Praca ta została oceniona przez w spółczesnych k la sy fik a to ró w bardzo wysoko, zawierała bow iem genetyczne podstaw y w s z y s tk ic h w y r ó ż n io n y c h dotychczas gleb Polski. Była ona pew nego rodzaju kluczem, po zw a lającym na podstawie określonych cech m orfologicznych w yró żn ić w a ż
-niejsze t y p y , rodzaje i g a tu n ki gleb w polu. Poza k r y te r ia m i jednostek taksono m icznych podkreślono w n iej w yra źn ie znaczenie skały macie rzystej, decydującej często o przebiegu procesu glebotwórczego oraz o in n y c h cechach i właściwościach gleb.
Jednakże tem po ro zw o ju n auki gleboznaw stwa w świecie wzrosło tak gw ałtow n ie, że nie pozwoliło n a szym gleboznatocom pozostawać w tyle.
Opracowywana przez UNESCO i FAO mapa gleb świata uwzględniła n o w ą, bardzo bogatą no m enklaturę gleboznawczą. W yróżniono szereg n o w y c h ty p ó w gleb i zwrócono szczególną uwagę na znaczenie gleb w pro du kcji roślinnej.
Nowa s y ste m a ty k a gleb Polski, przyjęta przez Kom isję V G e n e z y , K lasyfikacji i Kartografii Gleb Polskiego T o w arzystw a Gleboznawczego na posiedzeniu w dniu 6 października 1969 r. jest dalszym p o w a ż n y m k r o k ie m w postępie w ie d z y gleboznawczej. Uwzględniła ona bardziej szczegółowy podział gleb na 13 klas, któ ry opiera się na zasadzie pewnego powinow actw a genetycznego i geograficznego, ja k rów nież na właści wościach fizy k o c h e m ic z n y c h ty p ó w gleb. Daje ona w iększe możliwości racjonalnego w y k o rzysta n ia gleb pod produkcję rolniczą oraz pozwala na w yjaśnienie w ielu zjaw isk ekologicznych zachodzących w różnych zespołach roślinnych.
Prof. d r L. K rólikow ski Prezes PTG
S y s te m a ty k a gleb powinna — w szerszym ujęciu — naw iązyw ać do genezy i ewolucji gleb, ponieważ tworzą się one i podlegają przem ianom pod w p ł y w e m zmieniających się w czasie i przestrzeni c zyn n ik ó w glebo-
twórczych.
K r y teria k la sy fik a c ji gleb mogą być różne: k lim a ty c z n e , morfologicz n e , mineralogiczne, biologiczne lub fizykochem iczne. Jeżeli są one ujęte z b y t jednostronnie, w te d y podziały gleb stanowią wyłącznie pewnego ro dzaju konw encje i są zrozumiale tylk o dla wąskiego grona specjalistów. W ostatnich latach w zw ią z k u z s z y b k im ro zw o jem gleboznaw stw a, a w szczególności takich jego działów, jak mikromorfologii, biochemii i f i z y k i gleb , bierze się coraz bardziej pod uwagę — p r z y opracowywaniu różnych podziałów gleb — całokształt ich cech i właściwości. Współczesne podziały gleb opierają się więc zarówno na morfologicznych i m ikrom or- fologicznych cechach gleb, jak i na ich właściwościach f iz y c z n y c h , che m ic zn yc h i biologicznych.
Dużą zasługą gleboznawców, fitosocjologów, geografów i geologów doby dzisiejszej jest dążenie do powiązania gleboznawstwa z fitosocjo- logią, geografią i geologią. W takim ujęciu sy ste m a ty ka gleb, stanowiąca osobny dział na uki o glebie, przedstawia równocześnie podział gleb oparty na trw ałych podstawach przyrodniczych.
P rzy opracowywaniu s y s te m a ty k i gleb Polski wzięto pod uwagę różne s y s te m y podziału g le b : zachodnioeuropejskie, am erykańskie i radziec kie — dawniejsze i stosowane obecnie. Przeprowadzono obszerne studia nad t y m i sy ste m a m i i przed ysku tow a no główne ich założenia na specjal n y c h posiedzeniach K om isji Genezy, K lasyfikacji i Kartografii Gleb Pol skiego To w a rzystw a Gleboznawczego, wychodząc z założenia, że do opra cowania oryginalnej koncepcji s y s te m a ty k i gleb Polski należy zająć p e w ne stanowisko — p o z y ty w n e lub n e g atyw n e — w s tosunk u do podziału gleb stosow anych w inn ych krajach. Jakie są oryginalne cechy koncepcji podziału gleb Polski, które są zawarte zarówno w schemacie, ja k i w charakterystyce poszczególnych jednostek?
Zgrupowanie gleb niższych jednostek w ramach jednostek wyższego rzędu opiera się na p e w n y m ich pow inow actw ie g e n e ty c z n y m , w y r a ż a ją c y m się przew ażającym procesem glebotwórczym. Gleby poszczegól n y c h pod typ ó w są łączone w t y p y , a następnie w klasy na podstawie m n ie j lub więcej zbliżonych właściwości morfologicznych, fiz y k o c h e m ic z n y c h i biologicznych. K a żd e m u ty p o w i gleby odpowiada ch arakterystycz ne zbiorowisko roślinne.
P rzy opracowywaniu s y s te m a ty k i gleb zwrócono uwagę na cykle roz w ojow e gleb, które zależą w d u ż y m stopniu od okresu ich pow sta w an ia , od s tre fy roślinno-klim atycznej, od w a r u n k ó w m ik ro k lim a ty c z n y c h oraz właściwości skały macierzystej. K o n s e k w e n tn y podział gleb na rodzaje, w zależności od pochodzenia geologicznego skały macierzystej, oraz na gatunki, w zależności od składu gra n u lo m etrycznego u tw o ró w g lebo w ych, stanowi duże osiągnięcie polskiej m y ś li gleboznawczej. Podkreślenie m ię dzy in n y m i roli skały macierzystej, jej pochodzenia geologicznego i w łaś ciwości p rzy tw o rzeniu się gleb bielicowych, gleb r d za w y c h , gleb bru natnych, gleb cza rno ziem nych, rędzin i pararędzin, jest rów nież orygi nalne. Należy podkreślić, że w celu syntetyczn eg o ujęcia właściwości f i z y kochem icznych gleb Polski w y k o rzysta n o w y n i k i analityczne różn ych ośrodków gleboznawczych, stanowiące d u ży dorobek polskiego gleboznaw stw a lat ostatnich. Należy p r z y t y m zaznaczyć, że w celu ustalenia je d nolitego schem atu s y s te m a ty k i gleb Polski w y k o rzysta n o podziały gleb różnych kategorii u ży tk o w a n ia , opracowane przez członków poszczegól n y c h zespołów Komisji.
Zespół r e d a kc y jn y w ycho d zi z założenia, że ,,S y s te m a ty k a gleb Polskiy> jako praca zbiorowa, stanowiąca w y n i k wieloletnich i m ozolnych s tu d ió w , powinna zostać ja k najszybciej opublikowana. Na ukazanie się tej pracy w d ru k u oczekują nie tylko pracownicy n a u ko w i w y ż s z y c h uczelni rol n icz y c h , ale i w s z y s c y pracownicy na u kow i p o k r e w n y c h g leboznaw stw u dy scyplin , jak rów nież pracownicy różnych in sty tu tó w resortowych, z a j m u ją c y ch się tzw. g lebozna w stw em stosowanym .
„S y s te m a ty k a gleb Polskiyy opublikowana w tej formie zawiera nie tylk o genetyczne p odstaw y podziału gleb, ale i k o nkretn e r a m y , w k tó rych p o w in n y mieścić się klasyfikacje gleb dla celów u ż y tk o w y c h .
Przew odniczący V K om isji P T G Prof. d r F. K uźnicki
S y stem aty k a gleb Polski jest o p arta na k ry te ria c h genetycznych, k tó re uw zględniają rozw ój gleb zachodzących pod w pływ em czynników geologicznych, procesu glebotw órczego i działalności gospodarczej czło w ieka.
P rzy opracow yw aniu tego podziału gleb wzięto pod uw agę ich w łaś ciwości biologiczne i fizykochem iczne oraz cechy m orfologiczne; uw zględ niano jednocześnie elem enty środow iska geograficznego Polski.
Na podstaw ie genetycznych k ry terió w w ydzielono w naw iązaniu do ogólnej system atyki gleb Europy n astęp u jące jednostki sy stem aty k i: klasa,
typ, podtyp, rodzaj, gatunek.
W ym ienione jednostki system atyk i gleb odpow iadają rów nież istn ie jącym jednostkom bioekologicznym .
K l a s y
K lasa obejm uje gleby różnych typów i podtypów o zbliżonych w łaś ciwościach biologicznych, fizycznych i chem icznych, których pow staw anie jest u w a ru n k o w an e określonym , podobnym układem czynników bio tycznych i abiotycznych danego środow iska geograficznego.
T y p y
Typ gleby jest podstaw ow ą jed no stk ą sy stem atyki gleb. W yraża on w zględnie trw ałą fazę określonego k ieru n k u rozw oju procesu glebotw ór czego. Poszczególne ty p y gleb odznaczają się m niejszym lub w iększym zróżnicow aniem p ro filu glebowego na poziom y genetyczne, k tó re p ow stają w w y n ik u zachodzących w glebie różnych przem ian: w ietrzenia, ak u m u lacji składników organicznych i m in eraln y ch oraz przem ieszczania róż nych zw iązków w postaci roztw orów rzeczyw istych, koloidalnych lub za w iesiny.
W w aru n k ach n a tu ra ln y c h lub zbliżonych do n a tu ra ln y c h każdem u typow i gleb odpow iada charak tery sty czn e zbiorowisko roślinne.
P o d t y p y
P o dty p y gleby w yróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotw órczego danego ty p u n ak ład ają się dodatkow o cechy innego p ro cesu glebotwórczego, m odyfikujące właściwości biologiczne, fizyczne, che m iczne gleb i zw iązane z nim i cechy m orfologiczne profilu glebowego.
R o d z a j e g l e b
Rodzaj gleby stanow i jednostkę sy stem atyki gleb, ch arak tery zu jącą skały m acierzyste i podłoże gleb (utw ory geologiczne), z k tó ry ch pod w pływ em działania różnych czynników glebotw órczych k ształtu ją się gleby zaliczane do odpow iednich typów i podtypów .
G a t u n k i g l e b
G atunek gleby określa skład gran u lo m etry czny utw oru glebowego, w yrażony procentow ym udziałem poszczególnych frakcji. Podział gleb na gatu n k i p okryw a się z p rzy jęty m podziałem u tw orów glebow ych na gru p y m echaniczne w edług Polskiego T ow arzystw a Gleboznawczego.
I TYPÓW GLEB
K l a s a I
GLEBY M INERALNE POCZĄTKOW EGO STADIUM ROZWOJOWEGO, BEZW ĘGLANOWE (GLEBY SUROWE, BEZWĘGLANOWE)
W yróżniona jednostka obejm uje p ry m ity w n e gleby m ineralne, w y tw orzone z różnych skał m acierzystych o głębokim zazwyczaj poziomie wód gruntow ych.
G leby zaliczane do tej klasy zn ajd u ją się w początkow ej fazie roz w ojow ej i stoją na pograniczu m iędzy skałą m acierzystą a glebą. O dzna czają się one przew agą w ietrzen ia fizycznego nad chem icznym , przy czym to ostatnie zaznacza się w profilu bardzo słabo.
Zaw artość próchnicy w w ierzchnich w arstw ach gleb m ineralny ch po czątkowego stadium rozwojowego, bezw ęglanow ych, jest zazwyczaj b a r dzo m ała. Zasadniczą budow ę profilow ą gleb tej klasy określam y sym bolem (A) C-C.
W klasie gleb m in eralnych początkowego stadium rozwojowego, bez w ęglanow ych, w yróżnia się n astępu jące dw a typy *.
1. G leby inicjalne skaliste (litosols). 2. G leby inicjalne luźne (regosols).
Należy podkreślić, że dalszy rozwój n a tu ra ln y gleb początkowego sta dium rozw ojow ego, bezw ęglanow ych, może przebiegać w różnych kie runkach, w zależności głów nie od rodzaju skały m acierzystej i form acji roślinnej. G leby m ineralne początkowego stadium rozwojowego, bez- węglanowe, o budow ie profilow ej (A) C-C, w ytw orzone ze skał bezw
ę-1 W sch em a cie sy stem a ty k i gleb P olsk i w yróżn ion o ponadto jako odrębny typ — gleb y słabo w y k szta łco n e ila ste (plastosole), które zajm ują m iejsce pośrednie m ię dzy I klasą gleb m in eraln ych p oczątk ow ego stadium rozw ojow ego b ezw ęg la n o w y ch a II k lasą gleb m in eraln ych słabo w y k szta łco n y ch b ezw ęg la n o w y ch . G leby te zo sta ną sch a ra k tery zo w a n e przy om aw ian iu k lasy II.
glanow ych, przechodzą w w y n ik u dalszej ew olucji w gleby m in eraln e słabo w ykształcone bezw ęglanow e o budow ie profilow e] AC -C 2.
G leby m in eraln e początkow ego stadium rozw ojow ego, w ytw orzone ze skał bardziej zasobnych w zw iązki zasadowe, m ogą w w yniku ew olucji przechodzić bezpośrednio w gleby zaliczane do klas gleb czarnoziem nych lub brun atn o ziem ny ch .
1. GLEBY IN IC JA L N E SK A L IST E (LITOSOLS)
W yróżniony typ, spotyk an y głów nie w teren ach górskich, obejm uje bardzo płytkie, p ry m ity w n e gleby kam ienisto-rum oszow e, w ytw orzone in situ ze skał m asyw nych. G leby inicjalne skaliste w y stęp u ją rów nież na m niejszych obszarach teren ó w w yżynnych — wszędzie tam , gdzie na pow ierzchni znajd u je się odsłonięta w w yniku erozji lita skała.
Ogólna miąższość tych gleb w aha się w granicach od 0 do 15 cm, nie uw zględniając głębszych szczelin. K ilku- do k ilk u n a stu -c en ty m etro w a w arstw a zw ietrzeliny zalega bezpośrednio na litym podłożu. P rofil gle bow y składa się z poziom ów (A) C-C.
Skąpą na ogół pokryw ę roślinną tw orzą w zasadzie zespoły zbioro w isk naskalnych lub m uraw ow ych, np. zespół skuciny i boim ki d w urzę dowej (Trifido-D istichetum ), skuciny i kostrzew y m iękkiej (T r ifid o -S u - p in e tu m ), boim ki dw urzędow ej (D istichetum subnivale), trzcin nik a owło sionego (Calamagrostis tatricum). N iekiedy spotyka się także skarlałe po jedyncze okazy św ierka, sosny lub kosówki. O m aw ianą jednostkę re p re z en tu ją dw a podty p y:
a) gleby inicjalne skaliste erozyjne, b) gleby inicjalne skaliste poligonalne.
G leby inicjalne skaliste erozyjne w y stę p u ją z reguły w p a rtiac h te ren u m orfologicznie silnie zróżnicow anego, głów nie w w yższych położe niach górskich o dużych nachyleniach pow ierzchni.
G leby inicjalne skaliste poligonalne (strukturow e) w y stęp u ją spora dycznie w w yższych położeniach górskich o m niejszych spadkach, zw ykle ponad górną granicą lasu.
2. GLEBY IN IC JA L N E LUŹNE (REGOSOLS)
W yróżnioną jedn ostkę rep re z en tu ją gleby w ytw orzone z różnych osa dów klastycznych, nie zlepionych lepiszczem, oraz w y stępu jące w te re nach górskich piarżyska skał kw arcow o-krzem ianow ych, niekiedy o du żej miąższości (ponad 100 cm). Są to gleby o zasadniczej budow ie p ro fi low ej (A) C-C, stosunkow o często niem al bezpróchniczne.
2 S ym b ol A odpow iada poziom om A 0 i A x w glebach leśn y ch lub tylko p ozio m ow i А ъ jeśli jest to gleba upraw na.
W ram ach om aw ianej jednostki w yróżniono cztery podtypy: a) gleby inicjalne luźne erozyjne,
b) gleby inicjalne luźne deluw ialne, c) gleby inicjalne luźne eoliczne, d) gleby inicjalne luźne aluw ialne.
K l a s a II
GLEBY MINERALNE SŁABO W YKSZTAŁCONE, BEZW ĘGLANOWE
Do w yróżnionej jednostki zalicza się gleby m ineralne w ytw orzone ze skał m asyw nych i luźnych bezw ęglanow ych, z głębokim poziom em wód gruntow ych. Najczęściej są to gleby z n a tu ry m niej lub bardziej kw aśne, porośnięte roślinnością acidofilną. Zasadnicza budow a profilow a gleb tej klasy jest n astęp u jąca: AC-C; poziom A jest na ogół w ykształcony, po zostałe poziom y — m ało zróżnicow ane.
W klasie gleb m in eraln ych słabo w ykształconych bezw ęglanow ych w yróżniono dw a ty p y :
1. Gleby słabo w ykształcone ilaste (plastosols).
2. G leby słabo w ykształcone kw arcow o-krzem ianow e (rankery).
1. GLEBY SŁA BO W YK SZTA ŁCO NE ILA STE (PLASTOSO LS) 3
G leby tego ty p u odznaczają się z jednej strony słabo zróżnicow anym profilem (A)C-C, z drugiej zaś zwięzłą skałą m acierzystą — gliniastą lub ilastą. Tw orzą się one albo w w yn ik u erozji wodnej na obszarach zdenu- dow anych (np. odsłonięcia iłów w arw ow ych), albo w w y niku akum ulacji zdenudow anych m ateriałów glebow ych i skalnych w obniżonych p a r tiach teren u . W obydw u przypadkach proces glebotw órczy zaznacza się w nich słabo. W w ierzchnich w arstw ach tych gleb — ze w zględu n a b rak w nich lub nikłą zaw artość próchnicy — nie tw orzą się jeszcze trw ałe kom pleksy ilasto-próchniczo-żelaziste. G leby te zostały um ieszczone w schem acie sy ste m aty k i gleb na przejściu m iędzy klasą gleb surow ych bez w ęglanow ych (A)C-C a klasą gleb słabo w ykształconych AC-C, poniew aż ew olucja ich może przebiegać w różnym k ierunku, w dużej zależności od składu m ineralnego m ate ria łu glebowego.
Plastosole o budow ie (A)C-C, w ytw orzone z utw orów zw ięzłych za
8 T erm in „ p lastosols” jest zw iązan y (w ed łu g K ubieny) z ch arak terystyczn ą m ikrostrukturą g lin („L ehm ” w odróżnieniu od „Erde”), w których tlen k i żelaza w w aru n k ach klim atu gorącego n ie tw orzą ścisły ch połączeń z częściam i ila sty m i i są sto p n io w o u w aln ian e. W w arunkach k lim atu u m iark ow an ego gleb y w y tw o rzo n e z tego rodzaju u tw orów m ają charakter relik tow y. Na obszarze P olsk i faza rozw o jow a p la sto so li jest n ietrw ała.
sobnych w związki zasadowe, przechodzą w w y n iku dalszego ich roz w oju, uw arunkow anego w ietrzen iem i grom adzeniem próchnicy, w gleby czarnoziem ne. Ew olucja plastosoli w ytw orzonych z utw orów ilastych uboższych w zw iązki zasadow e przebiega stopniow o, najczęściej w kie ru n k u ich b ru n atn ien ia lub tw orzenia się gleb opadow oglejow ych (pseu- doglejowych).
2. GLEBY SŁABO W YKSZTA ŁCO NE KW ARCO W O-K RZEM IANO W E (RANKERY)
W yróżniony ty p obejm uje gleby słabo zróżnicow ane m orfologicznie, o zasadniczej budow ie AC-C, w ytw orzone ze skał m asyw nych i luźnych bezw ęglanow ych kw arcow o-krzem ianow ych, z głębokim poziom em wód gruntow ych. T erm in „ R a n k e r” został w prow adzony do lite ra tu ry glebo znawczej przez W. L. K ubienę. W pierw szej w ersji nazw a ty p u gleb ,,R an k e r ” odnosiła się w yłącznie do gleb p łytkich słabo w ykształconych o b u dowie A-C, w ytw orzonych z ubogich w w ęglany skał m asyw nych k w a r cow o-krzem ianow ych. Term in ten został n astępn ie rozszerzony i objął rów nież gleby w ytw orzone z różnych luźnych u tw orów ubogich w w ę glany, o zasadniczej budow ie A-C. W profilach tych gleb są niekiedy widoczne zaczątkow e poziomy В lub (B). Miąższość profilu najczęściej nie przekracza 40 cm. Są to przew ażnie gleby m niej lub bardziej kw aśne (pH w aha się najczęściej w granicach 3.0-6,0), porośnięte w w aru n k ach n a tu ra ln y c h roślinnością acidofilną. W procesie glebotw órczym tych gleb dom inującą rolę odgryw a w ietrzen ie m echaniczne. W teren ach górskich są to gleby z reguły kam ienisto-rum oszow e, w y stęp u jące często w p iętrze kosodrzew iny pod płatam i acidofilnych zbiorow isk m uraw ow ych, np. ze społu Em petro-V accinietum i M u g h etu m Carpatinm lub pod borem gór- noreglow ym (Piceetum tatricum) w p artiach górnej granicy lasu. W te re nach nizinnych om aw ianą jednostkę gleb słabo w ykształconych rep re z en tu ją gleby w ytw orzone z różnych skał klastycznych niew ęglanow ych, głów nie z piasków o głębokim poziom ie wód gruntow ych. Są to p rze w ażnie gleby przew iew ne i suche, o słabo ro zw iniętym poziom ie próch- nicznym . P ok ry w ę roślinną w teren ach nizinnych na rank erach w y tw o rzonych z piasków tw orzą zazwyczaj bory sosnowe suche, np. bór sos now y z chrobotkiem (Cladonio-Pinetum) i bór sosnowy z bażyną (E m - petro-Pinetum).
W zależności od całokształtu w arun k ów ekologicznych, a w dużym stopniu od sam ego m ateriału glebowego, ran k e ry mogą przekształcać się stopniow o w gleby b ru n a tn e lub bielicowe. W om aw ianej jednostce w y różnia się trzy podtypy:
a) gleby słabo w ykształcone kw arcow o-krzem ianow e właściw7e o b u dowie profilow ej Aq-AjC-C,
b) gleby słabo w ykształcone kw arcow o-krzem ianow e b ru n a tn e o b u dowie profilow ej Л 0-А 1-(Б)С-С,
c) gleby słabo w ykształcone kw arcow o-krzem ianow e bielicow ane o budow ie profilow ej Aq- AiA 2-BC-C .
K l a s a III
GLEBY W APNIOWCOWE
K lasa gleb w apniow cow ych obejm uje gleby w ytw orzone ze skał w a piennych lub siarczanow ych oraz ze skał klastycznych zasobnych w w ę glan w apnia. G leby te odznaczają się najczęściej pełnym w y syceniem kom pleksu sorpcyjnego zasadam i w całym profilu glebow ym . W łaści wości biologiczne i fizykochem iczne tych gleb uw arun ko w ane są zasob nością skały m acierzystej w w apń. Próchnica pow stająca w tych glebach ulega stabilizacji pod w pływ em ak ty w n ych węglanów. Łatwo tw orzą się trw ałe kom pleksy organiczno-m ineralne, a procesy m ineralizacji przebie gają powoli. P róchnica tw orząca się w tych glebach jest zazwyczaj form y m uli kalcim orficzny albo m u ll-m o der kalcim orficzny. Stosunek C/N w po ziomie próchnicznym tych gleb w aha się na ogół w granicach 10-15, a nie kiedy może być większy, np. w rędzinach butw inow ych. Pod względem m orfologicznym gleby w apniow cow e odznaczają się zasadniczą budow ą A C -C , w pew nych jed nak w aru n k ach ekologicznych może tw orzyć się w profilu tych gleb zaczątkow y poziom (B). W klasie gleb w apniow co w ych w yróżnia się dw a ty p y :
1. Rędziny. 2. P ararędziny.
1. R Ę D Z I N Y
R ędziny tw orzą się pod w pływ em dom inującego czynnika skały m a cierzystej. Są to gleby m iędzystrefow e, kształtujące się nie tylko w s tre fie leśno-łąkow ej, ale rów nież w strefie leśnej, leśno-stepow ej i łąkow o- -stepow ej, w w aru n k ach klim atu nie tylko wilgotnego, lecz rów nież pół suchego, ko n ty nentalnego i śródziem nom orskiego.
Skały m acierzyste tych gleb stanow ią: w apienie, m argle, opoki, do lom ity różnych form acji geologicznych oraz gipsy. W zależności od w a runkó w środow iska rędziny mogą przekształcać się w inne ty p y gleb, jak gleby b ru n atn e, czarnoziem y, terra rossa, terra fusca itp. Należy podkreślić, że poszczególne procesy przekształcania się rędzin w inne ty p y gleb są długotrw ałe. W procesie w ietrzenia skał w apiennych u w al niają się łatw o rozpuszczalne w ęglany, tzw. w ęglany aktyw ne, w a ru n k u jące dalszy rozwój rędzin. Przyczyny różnej aktyw ności w ietrzenia skał w apienn y ch są zależne od budow y m ineralnej skały, jej s tru k tu ry i te k
stu ry . Czyste skały w apienne osadowe lub przeobrażone o s tru k tu rz e k r y stalicznej, jak np. m arm u ry, dolom ity drobnokrystaliczne, w apienie de- w ońskie i n iek tó re inne w apienie krystaliczne, odznaczają się najsłabszą aktyw nością. Przebieg, jak rów nież intensyw ność procesu tw orzenia się rędzin, uw arunkow anego aktyw nością skał w apiennych, zależy przede w szystkim od ty p u skały w apiennej, jak rów nież od jej wieku.
Z cech fizykochem icznych, w skazujących n a odrębność typologiczną rędzin, należy podkreślić tw orzenie się trw ały c h zw iązków kom plekso w ych ilasto-próchniczno-żelazistych w w aru n k ach odczynu zasadow ego i obecności łatw o rozpuszczalnych węglanów . Zw iązki te w p ły w ają na tw orzenie się charak tery sty czn ej dla rędzin s tru k tu ry ziarnistej. W r ę dzinach w łaściw ych zw iązki żelaza nie u leg ają przem ieszczeniu. D uży sto pień w ysycenia kation am i zasadow ym i oraz duża zaw artość w ęglanu w ap nia w w ierzchnich w arstw ach w pływ a na całok ształt w łaściw ości chem icz nych ty ch gleb. M iędzy innym i, tw orzą się w tych glebach tru d n o roz puszczalne związki fosforowe, który ch uruchom ienie zaznacza się w w ięk szym nieco stopniu w rędzinach leśnych. Znaczna zaw artość w ęglanów ak tyw nych w m ateriale m ineraln ym skał w ap ienn ych w pływ a stabilizu jąco na związki żelaza i glinu. Zasobność skały w kationy w apn ia i m ag nezu w pływ a w pew nym stopniu ham ująco na w ietrzenie chemiczne.
F orm y w olne zw iązków żelaza i glinu stanow ią w tych glebach m ały procent całkow itej zaw artości składników , nie są one przem ieszczane z w ierzchnich do głębszych w arstw profilu.
W typ ie rędzin w yróżnia się n astęp ujące podtyp y: a) rędziny inicjalne,
b) rędziny właściwe, c) rędziny czarnoziem ne, d) rędziny b ru n atn e ,
e) rędziny próchniczne górskie, f) rędziny butw in ow e górskie,
g) rędziny czerw onoziem ne reliktow e.
Dalszy podział podtypów rędzin n a rodzaje i gatu n k i jest uzależniony od form acji geologicznej, rodzaju skały m acierzystej oraz od składu m e chanicznego zw ietrzeliny.
a. R Ę D Z IN Y IN IC JA L N E
R ędziny inicjalne odznaczają się bardzo słabym zróżnicow aniem p ro filu na poziom y (A)C-C.
G leby te tw o rzą się najczęściej na erodow anych stokach lub w znie sieniach. W w y n ik u słabego w ietrzen ia chem icznego i denudacji tw orzy się m ałej miąższości (0-10 cm) poziom (A )C . Poziom ten o m ałej na ogół
zaw artości części ilasty ch zaw iera resztki roślinne słabo zhum ifikow ane i znaczną ilość odłam ków skalnych różnej wielkości.
W teren ach rów ninny ch n a rędzinach inicjalnych osiedla się najczęś ciej roślinność traw iasta, uw aru n k o w an a specyficznym suchym klim atem glebow ym , z przew odnim i g atu n k am i: Brornus erectus Huds., Festuca duriuscula L., Festuca ovina L.
Szczególnie suche są rędziny w ytw orzone z w apieni lub dolom itów ułożonych płytow o, z dużą ilością szczelin.
Stosunkow o m niej suche są rędziny inicjalne, w ytw orzone z m argli zaw ierających znaczne ilości części ilastych.
b. R Ę D Z IN Y W ŁA ŚC IW E
R ędziny w łaściw e z profilem AC-C odznaczają się dobrze rozw iniętym poziom em AC i w iększą nieco m iąższością zw ietrzeliny w porów naniu z rędzinam i inicjalnym i. Miąższość tych gleb (poziomu AC) nie p rze k ra cza zazwyczaj 40 cm.
Z aw artość próchnicy w poziom ie AC w teren ach rów ninny ch n a j częściej nie przekracza 3%, w teren ach górskich może być wyższa. R ę dziny te c h a ra k te ry z u ją się próchnicą ty p u m uli kalcim orficzny, odzna czają się one dobrym pow iązaniem am orficznej próchnicy ze zw ietrze- lin ą skały m acierzystej oraz najczęściej s tru k tu rą gruboziarnistą. W po ziom ie AC w y stę p u ją zazwyczaj w znacznych ilościach różnej w ielkości odłam ki skały m acierzystej.
R ędziny w łaściw e w teren ach rów ninnych, w ytw orzone ze skał o d u żej zaw artości węglanów , stanow ią siedliska roślinności kserofilnej. N a tom iast w ytw orzone z niek tó ry ch utw orów m arglistych, zaw ierających znaczną ilość m ineralnego m ateriału detrytycznego, stanow ią siedliska lasów liściastych z dużym udziałem b u k a (Fagus silvatica) i w m niejszym stopniu dębu szypułkow ego (Quercus robur).
W tere n ac h ró w ninny ch na rędzinach w łaściw ych w y stę p u ją n a stę pujące krzew y: głóg jednoszyjkow y (Crataegus m o nogyna), d ereń świdwra (Cornus sanguined), lig u str pospolity (L ig u stru m vulgare), trzm ielina zw y czajna (E v o n y m u s europaea), wiciokrzew , suchodrzew (Lonicera x y lo - steum).
R ędziny w łaściw e w teren ach górskich są porośnięte najczęściej lasa mi liściastym i lub m ieszanym i. O dznaczają się one próchnicą ty p u m uli kalcim orficzny lub m ull-m oder kalcim orficzny. W teren ach górskich za rów no w aru n k i klim atyczne, jak i zw iązana z nim i roślinność w pływ ają na bardziej in ten sy w n e w ietrzenie u tw orów w apiennych niż w teren ach nizinnych.
c. R Ę D Z IN Y C Z AR N O Z IEM N E
Rędziny czarnoziem ne o zasadniczej budow ie profilow ej A -A C -C tw o rzą się w w y n ik u n akład an ia na rędzinę w łaściw ą cech procesu czarno- ziem nego przy udziale roślinności łąkow o-stepow ej. G leby te stanow ią przejście do czarnoziem ów. Z aw artość próchnicy ty p u m uli kalcim or ficzny w poziom ie rędzin czarnoziem nych z reguły przew yższa 3%. S tru k tu ra w poziom ie jest często orzechow ata lub ziarnista. Miąższość ręd zin czarnoziem nych (poziomy А г i A\C) przek racza zazw yczaj 40 cm, a w rędzinach czarnoziem nych m ieszanych 4 może w ynosić ponad 50 cm. Z aw artość w ęglanów ak ty w n ych we w szystkich poziom ach jest znaczna. W poziom ie A 1 w y stęp u je m ała ilość odłam ków skały m acierzystej. R ę dziny czarnoziem ne w ytw orzone są najczęściej z m iękkich utw orów k re dowych, często ilastych lub z porow atej kredow ej opoki w ap ienn ej. Na rędzinach czarnoziem nych w y stę p u ją płaty kseroterm icznej roślinności stepow ej, uw arun k ow anej m ikroklim atem o cechach k o n ty n en taln y ch oraz w łaściw ościam i utw orów w apiennych. W ystępują tu m iędzy innym i: m iłek w iosenny (Adonis vernalis), storczyk k ukaw ka (Orchis militaris), szparag lek arsk i (Asparagus officinalis), roszponka ząbkow ana (Valleria- nella dentata), przetacznik rozesłany (Veronica prostrata). Z roślin zaroś- low ych na rędzin ach czarnoziem nych w y stępu ją: ciem iężyca czarna {Ve ra trum nigrum), żyw okost bulw iasty (S y m p h y t u m tuberosum), gorczycz- ka krzyżow a (Gentiana cruciata).
Z tra w w y stę p u ją m iędzy innym i: k ostrzew a owcza (Festuca ovina), stokłosa p ro sta (B rom us erectus), stokłosa B enekena (Brom us Benekeni) i inne.
Na rędzinach czarnoziem nych sporadycznie w y stęp u ją zespoły leśne grondów — Querco-carpinetum m ed io europaeum.
d. R Ę D Z IN Y B R U N A T N E
Rędziny b ru n a tn e o zasadniczej budow ie profilow ej AC-(B)C-C tw o rzą się z u tw orów w ap ienn y ch różnych form acji geologicznych, najczęś ciej z w apieni i dolom itów ju ra jsk ic h i triasow ych, w m niejszym stopniu z m argli i w apieni okresu kredow ego. W ystęp ują one w teren ach nizin nych jak rów nież górskich, zazwyczaj pod lasam i liściastym i lub m iesza nym i, pod roślinnością leśną zaliczaną do zespołu lasu dębow o-grabo- wego (Querco-carpinetum medioeuropaeum) w terenach nizinnych z ga tu n k am i roślin: Fagus silvatica, Acer pseudoplatanus, Quercus robur, Carpinus betulus. W ru n ie w y stęp u je m iędzy innym i: w yka leśna (Vicia silvatica), przetacznik sp. (Veronica sp.), tu rzy ca leśna (Carex silvatica),
4 R ęd zin y m iesza n e p o w sta ją ze zw ietrzelin y sk a ł w ęg la n o w y ch lub siarcza n ow ych , zaw ierającej d om ieszki m ateriałów obcego p och od zen ia geologiczn ego.
m arzank a w onna (Asperula odorata), stokłosa pro sta (B rom us erectus), koniczyna łąkow a (Trifo liu m campestre).
W tere n ac h górskich gleby te stanow ią siedliska lasu bukow o-jodło wego (Fagetum Carpaticum) z g atu n k am i w ru n ie: szczyr trw ały (Mer- curialis perennis), żywiec gruczołow aty (Dentaria glandulosa), m iesięcz nik trw ały (Lunaria rediviva) i inne.
Duży w pływ na proces b ru n atn ien ia w yw iera, m iędzy innym i, roś linność leśna. Pow stające kw aśne sub stan cje próchniczne pow odują stop niowo w yługow anie węglanów , a ty m sam ym obniżenie pH do w artości 6,5-7,2 w poziom ie A x.
Poziom A zaw iera m ałe ilości w ęglanów , nie przekraczające zazw y czaj 5%. Często w częściach ziem istych b rak jest w ęglanów , m im o w y stępow ania odłam ków skały w apiennej.
Pod poziom em A x w y stęp u je poziom b ru n a tn y z cecham i skały m a cierzystej (B)C o b arw ie żółto b ru natn ej, przechodzący stopniow o w po ziom С skały m acierzystej.
W podtypie rędzin b ru n atn y c h zaznacza się uruchom ienie związków żelaza w w y niku w ietrzenia. Znaczny jedn ak stopień w ysycenia w ierzch nich poziom ów kationam i zasadow ym i, głów nie kationam i Ca i Mg, w p ły w a ham ująco na proces ługow ania zw iązków żelaza.
O. R Ę D Z IN Y PR Ö C H N IC Z N E G Ö R SK IE
Rędziny próchniczne górskie określane jako m urszow ate o zasadni czej budow ie profilu AC-C w y stęp u ją na stokach skał w apien ny ch w w yż szych położeniach górskich pod m uraw ow ą roślinnością n askaln ą lub w strefie regla dolnego pod zbiorow iskam i lasu bukow o-jodłow ego zespołu Fagetum carpaticum lunarietosum.
Tw orzą się one z w apieni różnych okresów geologicznych. Są to gle by zasobne w poziom ie A C w próchnicę najczęściej ty p u m ull-m oder kalcim orficzny, z m ałą dom ieszką części m ineralnych.
Miąższość poziom u A C w ynosi około 30-70 cm. Z aw artość su b stan cji organicznej jest zazwyczaj wyższa od 25%.
f. R Ę D Z IN Y B U T W IN O W E G Ó R SK IE
R ędziny butw inow e o zasadniczej budow ie profilu A ^ - A ^ C - C w y stę p u ją w terenach górskich (głównie T atry, sporadycznie Pieniny) w pię trze regla górnego (bór św ierkow y — P iceetum normale) i kosodrzew iny (Pinetum m u g h i calcicolum) n a podłożu w apiennym , sporadycznie w p a r tiach grzbietow ych regla dolnego.
R ędziny b utw inow e odznaczają się obecnością podpoziom u butw in o - wego A m o znacznej miąższości, p rzek raczającej niekied y 30 cm. Pod
ty m pod poziom em w y stęp u je z reg u ły próchnica ty p u m uli w poziom ie A XC.
Poziom A XC p rzero śn ięty korzeniam i przechodzi stopniow o w poziom С skały m acierzystej, często w górnej w arstw ie zb ru n atniałej w w y n ik u w ietrzenia.
g. R Ę D Z IN Y CZER W O N O ZIEM N E — RELIK TO W E
R ędziny czerw onoziem ne odznaczają się w w ierzchnich w arstw ach b arw ą czerw onobrunatną.
Z w ietrzelina zaw iera pew ne ilości hydro h em atytów , co w skazuje na proces ru bifikacji, jak i mógł mieć m iejsce w w aru n k ach klim atu gorą cego i w ilgotnego.
G leby te w y stę p u ją w Polsce np. na obszarze gór Św iętokrzyskich. W ytw orzone są najczęściej ze zw ietrzeliny w apieni dew ońskich lub p erm - skich. Na obszarze ty m w y stę p u ją rów nież lokalnie gleby relik to w e terra rossa, pozbaw ione w w ierzchnich w arstw ach w ęglanów. N ależy w ięc przypuszczać, że w yróżnione rędziny czerw onoziem ne pow stały z rezi- d uum po glebach reliktow ych, któ rych w ierzchnie poziomy zostały ze- rodow ane.
Budow a p rofilu rędzin czerw onoziem nych reliktow ych jest n a stę p u jąca: AC-(B)RC-RC.
2. P A R A R Ę D Z IN Y
P araręd ziny, podobnie jak rędziny, są glebam i litogenicznym i, w yod rębnionym i jako typ ze w zględu na właściwości skały m acierzystej.
G leby te w y stę p u ją w Polsce na różnych obszarach i w ytw orzone są ze skał klastycznych, zasobnych w w ęglany. Tw orzą się one, m iędzy in nym i, z łupków ilastych, zaw ierających w iększe ilości spoiw a w apn iste- go, piaskow ców i piasków zasobnych w w ęglany. P ow staw anie p a ra rę - dzin u w arun ko w ane jest. m iędzy innym i, specyficznym w ietrzeniem skały klastycznej, zasobnej w znaczne ilości w ęglanów . W łaściwości fizykoche m iczne skał m acierzystych w a ru n k u ją kseroterm iczność, a zarazem sta bilność gleb z nich w ytw orzonych. P araręd zin y zajm ują u nas sto su n kowo m ałe obszary, poniew aż skały klastyczne, z których tw orzą się te gleby, są najczęściej w znacznym stopniu w w ierzchnich w arstw ach w y ługow ane z w ęglanów .
Na w łaściw ości fizykochem iczne p ararędzin, zbliżone w pew nym tylko stopniu do w łaściwości rędzin, w pływ a nie tylko ilość w ęglanów zaw artych w skale m acierzystej, ale i form a, w jakiej w ystępu ją. P a raręd zin y w ytw orzone z piaskow ców i piasków zaw ierają w w ierzchnich w arstw ach odłam ki skał w apien n ych (np. w m ateriale niektórych
pias-ków zw ałowych), stosunkow o tru d n o w ietrzejące. D ynam ika przem ian, jakie zachodzą w ty ch glebach w ich rozw oju n aturalnym , jest — po dobnie jak w rędzinach — powolna.
Zachodzi zasadnicze pytanie, czy z innych utw orów klastyczn ych za sobnych w w ęglany, a więc z glin zw ałow ych, iłów, utw orów pyłow ych, tw o rzą się pararędziny. W skałach tych zn ajd u ją się w ęglany zazwyczaj w form ie bezpostaciow ej — rozproszonej, które są w yługow yw ane sto sunkow o szybciej od w ęglanów zaw artych w odłam kach skał w ap ien nych. W pierw szej fazie rozw oju tych gleb zaznacza się in ten sy w ny proces hum ifikacji sub stan cji organicznej ze względu na znaczną ilość w m ateriale skały m acierzystej w ęglanów aktyw nych, a n astępnie w m ia rę ich w yługow yw ania — proces b ru n atn ien ia.
Z pow yższych rozw ażań w ynika, że z w yszczególnionych utw orów m arglistych tw orzą się na obszarze Polski najczęściej gleby czarnoziem ne i b ru n a tn e w w y n iku ew olucji gleb początkowego stadium rozw ojow ego, jak rów nież pararędzin . Faza rozw ojow a p araręd zin jest w ty m p rz y p adku krótk otrw ała.
P araręd zin y odznaczają się pod w zględem m orfologicznym zasadni czą budow ą profilow ą AC-C, nie w ykluczającą m ożliwości w ystępow ania poziom ów przejściow ych. W typie p araręd zin w yróżniono podty py :
a) p ararędziny inicjalne, b) p araręd zin y właściwe, c) p ararędzin y czarnoziem ne, d) p ararędzin y b ru n atn e .
a. P A R A R Ę D Z IN Y IN IC JA L N E
P araręd zin y inicjalne z zasadniczą budow ą profilu (A)C-C, w y stę p u ją najczęściej na w ychodniach m arglistych skał m asyw nych i luźnych. Po ziom próchniczny tych gleb jest zw ykle w form ie zaczątkow ej, ma m iąż szość do 10 cm i zaw iera niezby t duże ilości próchnicy oraz znaczną ilość węglanów .
b. P A R A R Ę D Z IN Y W Ł A ŚC IW E
P araręd zin y w łaściw e o zasadniczej budow ie profilu AC -C tw orzą się w w yn ik u dalszej ew olucji p araręd zin inicjalnych. C h a ra k te ry z u ją się zazwyczaj pew ną zaw artością w ęglanów w poziomie AC. Typ próchnicy m uli kalcim orficzny lub m oder kalcim orficzny.
Poziom AC o miąższości najczęściej nie przekraczającej 50 cm zaw iera zazw yczaj poniżej 5% próchnicy i odznacza się dużym stopniem w ysyce- nia kationam i zasadow ym i. W glebach ty ch tw orzą się trw ałe kom pleksy, organiczno-m ineralne, w któ ry ch dużą rolę odgryw ają zw iązki żelaza i w apnia.
Na p ararędzin ach w łaściw ych rośnie las liściasty lub m ieszany, w te ren ach nizinnych z przew agą buka, a w teren ach górskich — b u k a i jodły (las górski — Fagetum carpaticum).
C. P A R A R Ę D Z IN Y C Z A R N O Z IEM N E
P araręd zin y czarnoziem ne o zasadniczej budow ie profilu A -A C -C tw orzą się najczęściej w w aru n k ach większego uw ilgotnienia przy dużym udziale roślinności traw iastej i zielnej. W y stępują one w obniżeniach teren u, często w kom pleksie z czarnym i ziem iam i lub rędzinam i b ru n a t nym i i p araręd zinam i b ru n atn y m i.
Poziom A 1 o m iąższości p rzek raczającej 40 cm zaw iera znaczne ilości w ęglanów (do około 30%), najczęściej w form ie rozproszonej. S tru k tu ra g ruzełkow ata lub orzechow ata. Zaw artość próchnicy ty p u m uli k alcim or ficzny zw ykle ponad 5%.
d. P A R A R Ę D Z IN Y B R U N A T N E
P araręd zin y b ru n a tn e o budow ie A-(B)C-C stanow ią przejście od pa- rarędzin w łaściw ych do gleb b ru n a tn y c h leśnych.
W glebach ty ch proces b ru n atn ien ia jest u w aru n k o w an y stopniow ym w yługow aniem w ęglanów i pew nym zakw aszeniem gleby. Typ próchnicy m uli lub m oder. Poziom A* miąższości około 10 cm zaw iera w częściach ziem istych m ałe ilości w ęglanów (zwykle ilości śladowe). Odczyn w aha się zazw yczaj w gran icach pH 6,0-7,2, w poziom ie (B)C jest zw ykle w yż szy od 7,2.
Zarów no w teren ach nizinnych, jak i tere n ac h górskich gleby te sta now ią siedliska lasu liściastego lub m ieszanego.
K l a s a IV
GLEBY CZARNOZIEMNE
Do klasy gleb czarnoziem nych zaliczam y gleby, k tóre pow stają w w a ru n k ach k lim atu um iarkow anego, kontynentalnego, m niej lub więcej suchego, przy udziale roślinności łąkow o-stepow ej lub leśno-stepow ej, jak rów nież gleby pow stające w w a ru n k ach k lim atu um iarkow anego w ilgotnego przy udziale roślinności łąkow ej.
W yróżniona jedno stka obejm uje gleby różniące się m iędzy sobą ge nezą i w aru n k am i hydrologicznym i, lecz w yk azujące zbliżone właściwości biologiczne, jak rów nież fizykochem iczne.
G leby czarnoziem ne, k tóre pow stały przy udziale roślinności leśno- -stepow ej, w y stęp u ją w Polsce na niew ielkich obszarach w części połud
niow o-w schodniej i południow ej. W ytw orzyły się one w yłącznie z lessów, najpraw dopodobniej na początku postglacjału. Są to więc gleby relik to we. W w aru n k ach współczesnego k lim atu um iarkow anego w ilgotnego (hum idowego) gleby te u leg ają pod zbiorow iskam i leśnym i dalszej ew o lucji w k ie ru n k u b ru n a tn ie n ia lub ługow ania. G leby czarnoziem ne, k tó re pow stały przy udziale roślinności łąkow ej, a rów nież w pew nym sto p niu i leśnej, w y stę p u ją w Polsce na w iększych obszarach zarów no w jej części południow ej, środkow ej, jak i północnej. W ytw orzyły się one — w odróżnieniu od czarnych ziem pobagiennych — w w aru n k ach znacz nej, lecz nienadm iernej wilgotności, z utw o ró w różnej genezy (glin, iłów, utw orów pyłowych), zasobnych w zw iązki zasadowe. G leby te ulegały często pod w pływ em roślinności leśnej zb ru n atn ien iu lub ługow aniu.
G eneza gleb czarnoziem nych jest zawsze zw iązana z dużą ak ty w n oś cią biologiczną środow iska łąkow o-stepow ego, leśno-stepow ego lub leśno- -łąkowego, odznaczającą się szybkim rozkładem i h u m ifikacją resztek roślinnych.
D uży w pływ na akum ulację próchnicy oraz na dalszą ew olucję tych gleb, poza w aru nk am i bioklim atycznym i, w y w ierają właściwości fizyczne i chem iczne skały m acierzystej, a m iędzy innym i jej zasobność w zw iąz ki zasadowe. W śród form związków próchnicznych przew ażają silnie spo- lim eryzow ane, tzw. szare kw asy hum inow e. Tw orzą się rów nież kom plek sy próchniczno-ilasto-żelaziste, decydujące o stru k tu rz e grubo gruzełko- w atej ty ch gleb. P róchnica jest zw ykle w ysycona katio nam i Ca i Mg. Duży stopień w ysycenia gleb czarnoziem nych, w ynoszący zw ykle ponad 80%, zm niejsza się nieco w glebach czarnoziem nych z b ru n atn iały ch lub w yługow anych. S tosunek C/N w poziom ie próchnicznym A x w ynosi około 10.
W składzie m inerałów ilastych tych gleb zn ajd u ją się zarów no m ont- m orylonity, jak i illity.
Na tere n ie Polski w y stę p u ją n astęp u jące ty p y gleb czarnoziem nych: 1. Szare gleby leśne.
2. Czarnoziem y leśno-stepow e. 3. Czarnoziem y leśno-łąkow e.
1. SZARE GLEBY LEŚNE
Szare gleby leśne w y stę p u ją zw ykle w kom pleksie z czarnoziem am i stre fy leśno-stepow ej, tzw. czarnoziem am i leśno-stepow ym i. P ow stają one zazw yczaj z lessów uboższych w w ęglany przy udziale roślinności leśnej. W profilu tych gleb m ożna w yróżnić n astępu jące poziom y gene tyczne: Aq- A ^ A ^ B -C .
rozkład an a w ciągu roku. Poziom A! jest m iąższości około 30-40 cm, b arw y ciem noszarej lub szarej, o słabo zaznaczającej się stru k tu rz e g ru - zełkow atej, zw ykle przechodzącej w orzechow atą. Zaw artość próchnicy w ynosi około 3%; jest ona ty p u m uli lub m ull-m oder. Odczyn tego po ziom u jest słabo kw aśny lub kw aśny. Poziom A x przechodzi stopniow o w poziom A XB, nie przekraczający głębokości 40-50 cm i odznaczający się b arw ą sz aro b ru n atn ą oraz stru k tu rą grubo pryzm atyczną lub orze chow atą. Niżej w y stęp u je niekiedy poziom B ÇaC barw y jasn o b ru n atn ej z szaro-białym i plam am i i konkrecjam i w ęglanu w apnia. Skałę m acie rzy stą С tw orzą lessy lub u tw o ry lessopodobne.
Szare gleby leśne odznaczają się na ogół w iększą zwięzłością w po ró w naniu z czarnoziem am i leśno-stepow ym i. Są to zw ykle gleby o skła dzie m echanicznym utw orów pyłow ych ilastych, w ykazujące niekiedy cechy odgórnego oglejenia. Stanow ią one siedliska lasów liściastych i la sów m ieszanych.
Na teren ie Polski w yróżniono w ram ach tego ty p u tylko jeden pod- ty p :
a) ciem noszare gleby leśne.
2. CZARNOZIEM Y LEŚN O -STEPO W E
Czarnoziem y stre fy leśno-stepow ej, tzw. czarnoziem y leśno-stepow e pow stały na obszarze Polski w yłącznie z lessów. Geneza ich nie jest osta tecznie ustalon a; nie ustalono, czy w ytw o rzyły się one bezpośrednio w strefie leśno-stepow ej, czy w w y n ik u d egradacji czarnoziem ów typow ych pod w pływ em roślinności leśnej. N ależy bow iem podkreślić, że w cie plejszych i suchszych okresach postglacjału m ogła rozw ijać się w w a ru n k ach k lim atu półsuchego roślinność łąkow o-stepow a. W okresach w ilgotniejszych natom iast rozw ijała się roślinność leśna, przy czym lasy w klim acie sem ihum idow ym m ogły nie być zw arte, lecz m ogły tw orzyć lasostep. Na te re n ie P olski gleby te w y stę p u ją w części południow o- -w schodniej i południow ej. Są to gleby o zasadniczej budow ie profilu A - C , m ogą jed n ak w ystępow ać w profilu zaczątkow e poziom y b ru n a t n ienia — (B) lub ługow ania — Skałę m acierzystą stanow ią lessy. W ęglan w ap nia przem ieszczany z poziom ów górnych aku m u lu je się za zwyczaj w postaci konkrecji w apiennych (tzw. laleczek lessowych) w po ziom ie iluw ialno-w ęglanow ym . Poziom próchniczny A 1 o m iąższości nie przekraczającej zazw yczaj (na obszarze Polski) 70 cm zaw iera n ajczęś ciej około 4% próchnicy w tzw. czarnoziem ach w łaściw ych albo 3-4% próchnicy w tzw . czarnoziem ach zdegradow anych. Odczyn gleb w pozio m ie A x w ah a się od słabo kw aśnego do obojętnego. G leby tego ty p u są biologicznie czynne. Św iadczą o ty m : p róchnica ty p u m uli, chodniki
dżdżownic, kretów , chom ików itp. W poziomie A x stosunek kw asów h u - m inow ych do fulw ow ych zbliżony jest do 1, a stosunek C/N około 10, często jed n ak w glebach u p raw ny ch poniżej 10.
N a obszarze Polski najw iększą stosunkow o rolę odgry w ają tzw. czar- noziem y zdegradow ane. Pojęcie degradacji czarnoziem ów nie jest sp re cyzowane. Pod nazw ą czarnoziem ów zdegradow anych rozum ie się n a j częściej albo czarnoziem y częściowo zbrunatniałe, albo czarnoziem y w p ew nym stopniu w yługow ane. Czarnoziem y zdegradow ane c h a ra k te ry zują się pod w zględem fizykochem icznym — w porów naniu z czarnozie- m am i w łaściw ym i — nieco niższym pH, nieco m niejszym stopniem w y- sycenia zasadam i i m niejszą zaw artością próchnicy w poziom ie ak u m u lacyjnym .
W ty p ie czarnoziem ów leśno-stepow ych w yróżniono dw a p odtypy: a) czarnoziem y leśno-stepow e w ła ś c iw e 5 o budow ie profilu Aq-A^- -AjC-C,
b) czarnoziem y leśno-stepow e zdegradow ane (zbrunatniałe lub w y łu gowane) o budow ie profilu A0-A 1-(B)C-C lub A0-A 1-A 1A3-(B)B-C.
3. CZARNOZIEM Y LEŚN O -ŁĄ K O W E
Czarnoziem y leśno-łąkow e zostały w yróżnione jako odrębny ty p w klasie gleb czarnoziem nych. W poprzednich k lasyfikacjach gleby te były w yróżniane jako czarne ziem ie w ytw orzone w w aru n k ach znacznej, lecz n ienadm iernej wilgotności, np. wysoko położone czarne ziem ie pyrzyc- kie, kętrzyńskie. W ytw orzyły się one z różnych skał m acierzystych, za sobnych najczęściej w w ęglan w apnia, w w arunkach um iarkow anej w il gotności i przy udziale nie tylko roślinności łąkow ej, lecz rów nież leśno- -łąkow ej. W odróżnieniu od czarnych ziem pobagiennych są one zazw y czaj wyżej położone i odznaczają się niższym zw ierciadłem wody g ru n tow ej, ze znacznym i jed n ak w ah an iam i w ciągu roku. G leby te w y k a zują często ślady oglejenia w yw ołane okresow o w ysokim zw ierciadłem w ody gruntow ej, jak rów nież — w p rzy p adk u cięższych utw orów — cechy odgórnego oglejenia. Od czarnoziem ów stre fy leśno-stepow ej róż nią się nie tylko genezą, ale i stosunkam i hydrologicznym i.
Na właściwości biologiczne i fizykochem iczne ty ch gleb, a przede w szystkim na akum ulację próchnicy i jej jakość duży w pływ w yw iera skała m acierzysta, jej skład gran ulo m etry czn y oraz zaw artość w niej w ęglanów.
C zarnoziem y leśno-łąkow e, w ytw orzone z zasobnych w zw iązki za sadow e glin zw ałow ych, iłów i u tw orów pyłow ych, są glebam i e u tro
5 C zarnoziem y le śn o -ste p o w e w ła śc iw e od p ow iad ają czarnoziem om strefy leśn o- -step o w ej o norm alnej b u d ow ie profilu bez cech degradacji.
ficznym i, biologicznie czynnym i. Poziom p róchniczny A x czarno za barw iony, o miąższości najczęściej 40-50 cm, niekiedy ponad 50 cm, m a s tru k tu rę gruzełkow atą. Próchnica ty p u m uli lub m oder. Stosunek C/N w poziom ie w ynosi najczęściej 10-15. Odczyn w całym profilu jest o bojętny lub zasadowy, rzadziej słabo kw aśny w poziom ie A v
W typ ie czarnoziem ów leśno-łąkow ych w yróżniono n astęp ujące pod- ty p y :
a) czarnoziem y leśno-łąkow e w łaściw e o budow ie profilu A^-A^- - A XC-C lub Cg,
b) czarnoziem y leśno-łąkow e zdegradow ane (zbrun atniałe lub w y łu gowane) o budow ie profilu A ^ - A ^ B j C - C lub Cg albo Aq- A ^ A ^ ^ B ^ - C lub Cg.
K l a s a V
GLEBY BRUNATNOZIEM NE
G leby zaliczone do klasy gleb b ru n atn oziem n ych k sz ta łtu ją się w w a ru n kach k lim atu um iarkow anego, m niej lub w ięcej w ilgotnego lub w il gotnego ciepłego, przy udziale roślinności lasu liściastego, lasu m iesza nego, a rów nież b o ru m ieszanego (gleby b ru n a tn e kw aśne teren ów gór skich). C h a ra k te ry z u ją się one in ten sy w n y m w ietrzen iem biochem icznym , w w yniku którego tw orzą się m niej lub w ięcej trw ałe połączenia su b stancji organicznej z częściam i m ineralnym i, a m iędzy innym i zw iązki kom pleksow e żelazisto-próchniczne lub żelazisto-próchniczno-ilaste. U w al niane w w yn iku w ietrzenia tlen k i żelaza w połączeniu ze zw iązkam i próchnicznym i tw orzą na ziarnach m in eraln y ch b ru n a tn e otoczki. W za leżności od w arun k ów klim atycznych, a przede w szystkim od in ten sy w ności opadów atm osferycznych oraz od przepuszczalności skały m acie rzystej, w olne form y żelaza nie są przem ieszczane (gleby b ru n a tn e w łaś ciwe) lub m ogą być częściowo w yługow ane do poziom u В (gleby b ru n a tn e w yługow ane, gleby płowe).
G leby b ru n atn o ziem n e są najczęściej biologicznie czynne z próchnicą ty p u m uli bądź m ull-m oder. Odczyn tych gleb oraz stopień ich w ysycenia zasadam i w aha się w szerokich granicach w zależności od w aru n k ó w klim atycznych, a przede w szystkim od ilości opadów atm osferycznych oraz przepuszczalności skały m acierzystej i jej składu chemicznego. Na obszarze Polski gleby te p ow stają z glin m orenow ych, utw orów p yło w ych, piasków gliniastych naglinow ych, a rów nież piaskowców, granitó w i gnejsów .
1. G leby b ru n atn e.
2. G leby płowe (lessivés)6.
1. GLEBY BR U N A T N E
G leby tego ty p u pow stały przy udziale roślinności leśnej — lasów liściastych, rzadziej m ieszanych, a rów nież borów m ieszanych (gleby b ru n a tn e kw aśne terenów górskich) z różnych utw orów m acierzystych. G leby b ru n atn e odznaczają się zw ykle typem próchnicy m uli lub p rze j ściową form ą m ull-m oder. Są to gleby o zasadniczej budow ie profilow ej A0-A 1-(B)-C, chociaż m ogą rów nież w ystępow ać w profilach podtypów przejściow e poziom y genetyczne. G leby te odznaczają się na ogół b ra kiem w yługow ania lub słabym w yługow aniem części koloidalnych. T len ki żelaza, uw alniane w w ynik u w ietrzenia, tw orzą z n iek tórym i form am i próchnicy związki kom pleksow e n a pow ierzchniach ziarn m in eraln y ch w postaci b ru n atn y c h otoczek. W pow stającym w ten sposób poziom ie b ru n atn ien ia (B) związki te stanow ią lepiszcze, decydujące o trw ałości agregatów glebow ych.
Poziom A i jest na ogół dobrze rozw inięty, o miąższości zw ykle około 10-30 cm, o zabarw ieniu b ru n atn o szary m i stru k tu rz e średnio orzecho- w atej, ziarnistej lub gruzełkow atej. Poziom przechodzi stopniow o w niżej leżący poziom (B) barw y b ru n atn e j, o stru k tu rz e zazwyczaj orze- chow ato-bryłkow atej. W poziomie tym w y stę p u ją liczne korzenie i często chodniki dżdżownic.
Poziom (B) przechodzi stopniow o w poziom С skały m acierzystej. Skała m acierzysta С jest m asyw na lub luźna, zw ykle zasobna w glino- k rzem iany i często w w ęglan w apnia. Stopień w ysycenia zasadam i w aha się w tych glebach w szerokich granicach: powyżej 60% w poziom ie (B) gleb b ru n atn y c h w łaściw ych, poniżej 60% w poziom ie B(B) gleb b ru n a t nych w yług o w an ych oraz najczęściej poniżej 20% (rzadziej 20-30%) w po ziomie (B) gleb b ru n a tn y c h kw aśnych. Odczyn: gleb b ru n a tn y c h w łaś ciw ych (poziom Aj) słabo kw aśny do obojętnego (pH 6,0-7,0), gleb b ru n a tn y ch w yługow anych (poziom Aj) kw aśny (pH 4,5-5,5), gleb b ru n a t n ych kw aśn ych — silnie kw aśny w całym profilu (pH około 4,0-4,5, a niekiedy poniżej 4,0).
W typ ie gleb b ru n atn y c h w yróżniono n astępujące p odtypy: a) gleby b ru n a tn e właściwe,
b) gleby b ru n a tn e w yługow ane, c) gleby b ru n a tn e kw aśne,
6 G leb y p ło w e sta n o w ią fa zę rozw ojow ą pośrednią m ięd zy gleb am i brunatnym i w y łu g o w a n y m i a gleb am i b ielicow ym i.
d) gleby b ru n a tn e bielicow ane, e) gleby szarobrunatne.
a. G L E B Y B R U N A T N E W ŁA ŚC IW E
G leby b ru n a tn e w łaściw e c h a ra k te ry z u ją się n astęp ującym i pozio m am i: A o -A ^ B j-C c o .
W arstw a ściółki A 0 niew ielkiej miąższości składa się z resztek roślin liściastych i zielnych. Rozkłada się łatwo, zw ykle w jednym okresie w e getacyjnym .
Poziom próchniczny A x m a barw ę b ru n atn o sz arą i miąższość około 10-20 cm w glebach leśnych, do 30 cm w glebach upraw nych. Odczyn jest słabo kw aśny do obojętnego i w aha się od pH 6,0-7,2, niekiedy słabo alkaliczny. Stopień w ysycenia zw ykle powyżej 60%. S tru k tu ra gruzeł- kow ato-orzechow ata. U kład p u lchny lub słabo zwięzły. Cały poziom jest silnie p rzero śn ięty korzeniam i. Przejście do niższego poziom u (B) jest stopniow e.
Poziom (B) barw y b ru n a tn e j o miąższości około 30 cm m a s tru k tu rę orzechow atą z ten d en cją do pryzm atycznej. W dolnej części w y stę p u ją często m arm u rk ow ate ślady oglejenia opadowego.
Pod poziom em (B) w y stęp u je skała m acierzysta C, zaw ierająca zazw y czaj w ęglan w apnia, często w postaci nacieków, pseudogrzybni lub kon- krecji.
Gleby te z n a tu ry są zasobne w składniki pokarm ow e. W p rzy p ad k u w iększej zwięzłości są one biologicznie średnio głębokie.
G leby b ru n a tn e w łaściw e stanow ią n a tu ra ln e siedliska lasów liścia sty ch lub m ieszanych. W teren ach nizinnych są one siedliskiem grondów w ysokich z podzespołam i Querco-Carpinetum ty p ic u m i Querco-Carpi- n e tu m pilosae.
W tere n ac h górskich są to siedliska żyźniejszych facji lasów jodłow o- -bukow ych z Dentaria glandulosa (S y m p h y t u m cordatum) Mercurialis perennis i in.
b. G L E B Y B R U N A T N E W Y Ł U G O W A N E
G leby b ru n a tn e w yługow ane m ają n a stęp u jącą budow ę profilu:
A^-Ai-A^A^-BfByC-Cca-W arstw a ściółki A 0, składająca się z resztek roślinności liściastej 1 zielnej, u trz y m u je się zw ykle przez cały rok.
Poziom A XA 3 gleb leśnych m a miąższość przew ażnie 10-15 cm, b arw ę szaro b ru n atn ą z próchnicą ty p u m uli lub m oder, w glebach up raw n y ch natom iast poziom A jA 3 mieści się w granicach do 40 cm (w arstw a orna).
Poziom B(B) barw y jasn o b ru n a tn e j, o miąższości 20-30 cm, jest zw ykle słabo lub średnio s tru k tu ra ln y . W u tw o rach cięższych przew ażają ag re
g aty orzechow ate i pryzm atyczne, a w lżejszych — agregaty ziarniste. U kład zw ykle średnio zwięzły lub zwięzły. K orzenie na całej głębokości w ystęp u ją pojedynczo.
Skała m acierzysta С zaw iera często w ęglan w apnia i może być ogle- jona.
G leby b ru n a tn e w yługow ane tw orzą siedliska lasów m ieszanych bądź siedliska uboższych lasów liściastych. W teren ach górskich lasu bukow o- jodłowego (Fagetum Carpaticum typ icu m ) z m arzan k ą w onną (Asperula odorata), żywcem cebulkow ym (Dentaria bulbifera), gajow cem żółtym (Galeobdolon lu te u m ), szczawikiem zajęczym (Oxalis acetosella) i innym i. W teren ach nizinnych są to siedliska kw aśnych i zubożonych facji gron - du wysokiego oraz bogatszych słabo acidofilnych odm ian bo ru m iesza nego, a także buczyn (Fagetum boreo atlanticum). G leby te najczęściej zn ajd u ją się pod u praw am i rolnym i.
C. G L E B Y B R U N A T N E K W A ŚN E
G leby b ru n a tn e kw aśne w yk azu ją podobne cechy m orfologiczne do gleb b ru n atn y c h w łaściw ych. Podstaw ow e różnice istn ieją we w łaści wościach chem icznych. P ow stają one ze skał ubogich w zasady, to jest ze skał k w aśnych (zw ietrzelina granitów , g ranito-gnejsów , g ru b o zia rn i
stych piaskow ców oraz niew ęglanow ych iłów).
W arunkiem po w staw ania tych gleb jest więc kw aśna i przew ażnie łatw o przepuszczalna zw ietrzelina skalna. W p rofilu w y stę p u ją n a stę p u jące poziom y genetyczne: A 0-A 1-(B)-C.
W arstw a ściółki A 0 m a niedużą miąższość i niekiedy zaznacza się w niej ten d encja do akum ulacji b ru n atn oczarn ej butw iny.
Poziom próchnicy A x o miąższości około 10 cm jest b arw y b ru n atn o - szarej do żółtoszarej z próchnicą ty p u m ull-m oder. Odczyn jest silnie kw aśny o pH 3,5-5,0. Stosunek C/N około 15-20 w poziom ie A 0.
Przejście do poziom u (B) jest stopniow e. Poziom (B) jest barw y b ru n atnej, często z odcieniem pom arańczow ym , pH w ynosi około 4,0-5,0.
Skałę m acierzystą С stanow ią kw aśne z n a tu ry utw o ry geologiczne różnych jednostek straty graficzn y ch .
W większości przypadków są to gleby labilne i łatw o podlegające de gradacji, szczególnie po zniszczeniu roślinności leśnej.
W obszarach górskich Sudetów , w reglu dolnym , m ożna w yróżnić gleby b ru n a tn e kw aśne dystroficzne, w ytw orzone najczęściej z ubogich w glinokrzem iany skał m asyw nych (granity, granitognejsy), c h a ra k te ry zujące się niskim stopniem w ysycenia, w ynoszącym poniżej 30%, oraz gleby b ru n a tn e kw aśne m ezotroficzne w ytw orzone ze skał m asyw nych bardziej zasobnych w glinokrzem iany (np. niektó re paragnejsy), o stop n iu w ysycenia w ahającym się w granicach 30-70%. Zarów no gleby
