Proces erozji wodnej w terenach pagórkowatych północno-wschodniej części Polski

(1)

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V II I , Z. 2, W A R S Z A W A 1968

H JA L M A R U G G L A , Z D Z ISŁ A W M IR O W SK I, S T A N ISŁ A W G R A BA R C Z Y K , A L E K SA N D E R N O Ż Y Ń SK I, JÓ ZEF R Y TELEW SK I, H E N R Y K SO L A R SK I

PR O CES E R O Z JI W O D N EJ W TEREN A CH PA G Ó RKO W ATY CH PÓ ŁN O C N O -W SC H O D N IEJ C ZĘŚC I P O L SK I

K ated ra G leb o zn a w stw a W SR, O lsztyn. K iero w n ik — prof. dr H. U g g la

Z agadnienie erozji w odnej na obszarach północnej P o lsk i nie jest jeszcze należycie poznane. O ceniając n atężen ie erozji gleb w naszym k ra ju R e n i g e r [20] zak w alifik ow ała północno-w schodni region P o l ski do k ra in o stosunkow o słabym nasilen iu denudacji. N iew ątpliw ie w sk ali całego reg io n u zagadnienie erozji gleb jest tu p rob lem em znacznie m niejszym niż to ma. m iejsce na lessow ych w yży n ach czy na Podgórzu. Są jed n a k i na ty m tere n ie obszary o silnie zróżnicow anej rzeźbie, gdzie proces przem ieszczania gleb zachodzi dość in tensy w n ie. W n ie k tó ry ch okolicach szczyty pagórków i zbocza są n iem al całko w icie pozbaw ione w a rstw y p róchnicznej, u podnóży zaś stoków zgrom a dziły się k ilk u m etro w e j m iąższości d elu w ia i koluw ia [13, 24, 24, 25]. Z p o ró w n an ia dotychczas obserw ow anych p rzek ro jó w n iw elacy jno -g le- bow ych w ynika, że zm iany p o k ry w y glebow ej m ogą tu być niem n iejsze niż na w sp om n iany ch te re n a c h lessow ych i podgórskich.

P roces erozji z n a jd u je rów nież swój n e g a ty w n y w y raz w sto su n kowo silnym zróżnicow aniu plonów z poszczególnych części stoku, a m ianow icie z w ierzchow iny, zbocza i podnóża [14, 15, 16, 17]. Znacz ne n ach y len ia stoków u tru d n ia ją ponadto m echaniczną up raw ę, a częs to un iem ożliw iają w prow adzenie kom pleksow ej m echanizacji [18].

P odaw ane w cyto w any ch w yżej p racach zm iany gleby pod w p ły w em erozji i zróżnicow ania plonów w rzeźbie nie stano w ią jeszcze w y starczającego m a te ria łu do p ełn ej oceny zjaw isk ero zy jn y ch w skali regionu. D otyczą one bow iem k o n k re tn y c h obiektów , a nie in fo rm u ją o p rze strz e n n y m n asilen iu procesów erozyjnych.

(2)

-416 H. U ggla i in n i

sze poznanie m o rfo m e trii regionu, w ydzielenie obszarów o podobnych n ach ylen iach wg p rz y ję ty c h klas spadków i ocena zjaw isk ero zy jn y ch na w y o drębn io nych tere n ac h z uw zg lęd nien iem rodzajów gleb.

M ETO D Y K A B A D A Ń

N iniejsze opracow anie o p a rte jest na p racach k am e raln y c h , b a d a niach teren o w y ch i lab o ra to ry jn y c h .

P R A C E K A M E R A L N E

W o parciu o m ap y topograficzne w skali 1 :25 000 b ad an y te re n podzielono na obszary o przew adze podobnych spadków w edłu g skali p rz y ję te j przez K a te d rę G leboznaw stw a W SR w O lsztynie. T eren y, na któ ry ch p rzew ażają zbocza o sp ad k ach 0— 6%, zaliczono do g ru p y I, 6— 12% — do g ru p y II, 12— 18% — do trzeciej i pow yżej 18% — do IV (w podziale ty m nie uw zględniono kom pleksów łąkow ych o raz te r e nów leśnych, na k tó rych, z uw agi na ich położenie i ochronną rolę szaty ro ślin n ej, procesy ero zy jn e nie zachodzą w ogóle bądź zachodzą tylko w m in im aln y m stopniu).

P rzyg o to w an e w ten sposób m apy korygow ano w czasie p rze p ro w a dzan ych b ad ań terenow ych.

B A D A N I A T E R E N O W E

Na o m aw ianym tere n ie u w zg lędn iając poszczególne g ru p y spadków w ykonano 116 p rzek ro jó w niw elacy jn o -g lebo w ych (rys. 1). W celu u chw ycenia zm ian m orfologicznych gleby, zależnych od rzeźby o raz w ce lu p o b ran ia pró b ek glebow ych do an aliz w ykopano w każdym z b a d a nych obiektów o d k ry w k i na w ierzchow inie, zboczu i podnóżu. P ró b k i glebow e pobierano uw zględ n iając poszczególne poziom y genetyczne.

P onadto w dodatk ow ych p u n k ta c h pom ierzono miąższość w a rstw

p ró ch niczn ych i delu w ialn y ch.

B A D A N I A L A B O R A T O R Y J N E

Z aw artość próchnicy oznaczono w edług m eto dy Iszczerkow a-R ołło- w a w m o d y fikacji M usierow icza, skład m echaniczny gleb — m etodą Bouyoucosa w m eo dyfik acji C assagrande i Prószyńskiego, pH w w o dzie desty lo w anej i w ln KC1 zachow ując stosun ek gleby do ro ztw o ru ja k 1 : 2,5, pro cento w ą zaw artość C a C 0 3 m etodą S cheiblera.

(3)

E rozja w od n a w p ó łn o cn o -w sch o d n iej P o lsc e 417

O gółem zbadano 2000 pró b ek glebow ych. P o n ad to w w ielu p rz e k ro jach określono d ok ładn ie skład chem iczny i p róchnicę gleb. O znacze

nia S i 0 2, Fe2 03, AI2O3, CaO, MgO, P205 przeprow adzono w w yciągach

20-procen to w eg o HC1 bądź w sto p a c h z N a2C03 (w edług Gedroica). Roz

działu zw iązków p ró ch n icznych i oznaczenia w ęgla w ykonano w edług T iu rin a w m o d yfik acji K ononow ej [10].

O PIS ŚR O D O W ISK A PR ZY R O D N IC Z EG O

T eren o b jęty bad aniam i, n azw an y regionem północno-w schodnim Polski, zaw dzięcza sw ą budow ę geom orfologiczną działalności zlodow a cenia b ałtyckiego. N asuw ające się m asy lądolodu p rzy no siły ze sobą

R ys. 1. M ezoregion y p ó łn o cn o -w sch o d n iej P o lsk i z m iejsca m i badań

g r a n ic e : 1 — o b s z a r u , 2 — p o d p r o w i n c j i, 3 — m a k r o r e g io n u , 4 — m e z o r e g io n u , 5 — p a ń s tw a , 6 — w o j e w ó d z t w a , 7 — m ie j s c e b a d a ń , 8 — n u m e r m e z o r e g io n u , 9 — w o j . b ia ł o s t o c k i e

M ezoregion s of N o rth -E a stern P olan d and p la ces of in v e s tig a tio n s

b o u n d a r ie s o f: 1 — a r e a , 2 — s u b p r o v in c e , 3 — m a c r o r e g io n , 4 — m e z o r e g io n , 5 — s ta te , 6 — v o iv o d s h ip , 7 — p la c e o f i n v e s t ig a t i o n s , 8 — N o o f m e z o r e g io n , 9 — B i a ł y s t o k v o iv o d s h ip

w topiony m a te ria ł skalny, k tó ry w czasie „po sto jów ” lodowca osadzał się u jego czoła tw orząc potężne zw ały m o ren czołowych. W zlodow aceniu b ałty c k im w y ró żn ia się zasadniczo trz y fazy poistojowe: n a jsta rsz ą leszczyńską, n a stę p n ie poznańską i najm ło d szą pom orską. N a jw y ra ź niej zaznaczone są ciągi m orenow e fazy pom orskiej i poznańskiej. J a k

(4)

418 _{H . U g g la i in n i}

w iadom o, u stę p u ją c y lodow iec w sw ej w ędrów ce na północ z a trz y m y w ał się k ilk a k ro tn ie. G łów niejszych linii postojów , tzw . podfaz rec e syjnych, na P o jezierzu jest 12 [9], m n iejszych n a w e t kilkadziesiąt. T ak więc w rez u lta c ie n ag rom ad zen ia w ielu lin ii postojow ych, po przedzie lan y c h o k resam i deglacjacji, obecną rzeźbę pojezierzy cechuje silna pagórkow atość, duża ilość zagłębień teren o w y ch oraz słabe rozcięcie erozyjne. W w y to p isk ach m artw eg o lodu i ry n n a c h polodow cow ych p o w stały liczne m alow nicze jeziora.

Biorąc pod uw agę podział K o n d r a c k i e g o [9] w zasięgu om aw ia nego te re n u znalazło się w iele m ezoregionów (Rys. 1). K ilka z nich w y k azu je m ałe zróżnicow anie fizjograficzne. Są to Ż uław y W iślane — 1, N izina W arm ińska, N izina Sępopolska — 5, N izina O rnecka — 4, R ów n in a M azurska — 12, N izina A ugustow ska — 9, (w granicach ob jęty ch badaniam i). P ozostałe dość silnie urzeźbione m ezoregiony o b ejm u ją sw ym zasięgiem te re n y w y stęp o w an ia łańcuchów bądź pagórków m o re now ych. Do nich zaliczam y: W zniesienie E lbląskie — 2 (197 m n.p.m .), P o jezierze Iław skie — 16 dość silnie zróżnicow ane i urozm aicone liczny m i jezioram i, P o jezierze C hełm ińskie — 18 i D obrzyńskie — 20, p rz e dzielone d oliną D rw ęcy — 19, rozczłonkow ane licznym i w ąw ozam i. D al szym i będą: G arb L ub aw sk i — 15 z najw yższy m p u n k tem G órą D ylew ską (312 m n.p.m.) w środkow ej zaś części badanego obszaru P o jezie rze O lsztyńskie — 14, położone po obu stro n a c h szerokiej doliny od w odnionej przez rzekę Ł ynę. D alej P o jezierze M rągow skie — 13 p op rze cinane ry n n a m i lodow cow ym i. K u w schodow i rozciąga się K ra in a W iel k ich Je zio r — 11, a za nią P ojezierze Ełckie — 10, górujące nad p op rzed nią jed n o stk ą silną p ag órkow atością te re n u z niesy stem aty czn y m k ie ru n k iem m oren. W zgórza Szeskie — 7 (309 m n.p.m .) obok w spom nianego już G arb u Lubaw skiego, ze w zględu n a n ajsiln iejsze zróżnicow anie h ip - som etry czn e z asłu g u ją na sp ecjaln ą uw agę. D eniw elacje w zględne obu ty c h jed n o stek sięgają do 100 m. N ajd alej na w schód w y su n ię ty m m ezo- regionem jest silnie urzeźbione Pojezierze S uw alskie — 8.

W A R U N K I K L IM A T Y C Z N E

K lim a t P o jezierza M azurskiego b y ł już w ielo k ro tn ie om aw ian y [7]. N ależałoby tu jed ynie podkreślić, że stano w i on w ypad ko w ą ścieran ia się m as p o w ietrza p olarnom orskiego i p o larn o - lub zw rotnikow o-ko n- ty n en ta ln e g o . O bjaw ia się to dużym i w a h a n iam i te m p e ra tu r i stan ów pogody w stosunkow o k ró tk ic h o k resach czasu. P rz ec iętn a ilość o pa dów w ah a się od 529 m m do 659 m m i jest różna dla różnych m ezo regionów . Z czynników k lim aty czn y ch na p o d k reślenie zasłu g u ją desz

(5)

E rozja w odna w p ô 'n o c n o -w sc h c d n ie j P o lsce 419

cze naw aln e, pow odujące znaczne zniszczenia ero zyjn e [25, 27]. B adany te re n pod w zględem w y stępo w an ia deszczów n a w a ln y ch oraz ich n a tę żenia i czasu trw a n ia z ajm u je d ru g ą (po Śląsku) pozycję w k r a ju [2, 3].

G LEBY

G leby badanego reg ion u w y tw o rz y ły się ze skał m acierzy sty ch plei- stoceńskich i holoceńskich [26]. W y stęp u ją tu n a stę p u jąc e ty p y i ro dzaje (rys. 2):

— różne p o d ty p y gleb b ru n a tn y c h w ytw o rzo n y ch z piasków , glin zw ałow ych, iłów i u tw o ró w pyłow ych w odnego pochodzenia,

— gleby płow e w ytw orzone z glin zw ałow ych, piasków g liniastych i u tw oró w pyłow ych,

— gleby bielicow e w y tw orzo ne z piasków słabo g lin iasty c h i lu ź nych,

— czarne ziem ie w ytw orzone z glin ciężkich i średnich, iłów i n ie k iedy z piasków ,

— m ady,

— gleby hydro m o rficzn e: torfow e, gytiow e i m urszow e.

G leby lekkie k o n c e n tru ją się głów nie w południow ej i w schodniej części regionu. N atom iast w części północnej i zachodniej p rzew ażają gleby średn ie i ciężkie w ty p ie b ru n a tn y m — w łaściw e i n iew y k szta ł cone o raz gleby płow e. Z a jm u ją one obszary m o ren czołow ych p ag ór k o w aty ch i dennych, przy czym gleby b ru n a tn e w łaściw e są pospolite w części zachodniej regio nu (pow iat K w idzyń i Pasłęk), b ru n a tn e w y ługow ane i gleby płow e — w północno-zachodniej (pow iaty P asłęk i M orąg), środkow ej (pow iaty O lsztyn, O stróda, M rągowo), północno- w schodniej (Giżycko, Suw ałki) oraz we w schodniej (Ełk). G leby b r u n a tn e niew yk ształco ne to w arzyszą tere n o m m oren czołow ych i p ag ó r

k o w aty ch zajm u jąc tam m iejsca n a jsiln ie j podlegające procesom

zm yw ow ym .

W północnej części regio nu (Górowo Iław ieckie) w y stę p u ją w ię k szym i kom plek sam i gleby b ru n a tn e kw aśne, gleby s z a ro b ru n a tn e (pow. B artoszyce) i czarne ziem ie w ytw orzone z glin zw ałow ych ciężkich i z iłów (Nizina Sępopolska). P o łu d n iow a część regionu odznacza się w ystępo w aniem gleb lżejszych ty p u płow ego i bielicow ego, n ato m iast południow o-w schodnia — glebam i bielicow ym i g lejow ym i i czarnym i ziem iam i w y tw o rzo n y m i z piasków słabo g lin iasty c h i lu źn y ch (pow. Szczytno i Pisz).

Ogólnie m ożna stw ierdzić, że z uw agi na sk ład m echaniczny gleby om aw ianego te re n u są stosunkow o odporne na procesy erozji.

(6)

R y s . 2. M a p a g l e b p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h z i e m P o l s k i w g H . U g g l i

I. G le b y b r u n a tn e w y t w o r z o n e : 1 — z u t w o r ó w ż w ir o w a t y c h i k a m ie n is t y c h , 2 — z p ia s k ó w lu ź n y c h , 3 — z p ia s k ó w s ła b o g lin ia s t y c h i g lin ia s t y c h , 4 — z g l i n y z w a ło w e j — le k k i e i ś r e d n ie , 5 — z g lin y z w a ło w e j i iłu — c ię ż k ie , 6 — z u t w o r ó w p y ło w y c h w o d n e g o p o c h o  d z e n ia - II. G le b y b ie l i c o w e i p ło w e w y tw o r z o n e : 1 — z u t w o r ó w ż w ir o w a t y c h i k a m ie n is t y c h , 2 — z p ia s k ó w lu ź n y c h , 3 — z p ia s k ó w s ła b o g lin ia s t y c h i g lin ia s t y c h , 4 — z g lin y z w a ło w e j — l e k k i e i ś r e d n ie , 5 — z g l i n y z w a ło w e j i iłu — c ię ż k ie , 6 — z u t w o r ó w p y ł o w y c h w o d  n e g o p o c h o d z e n ia ; III. G le b y b a g ie n n e : 1 — m u ło w o - b ło t n e i m u r s z o w e , 2 — w y t w o r z o n e z t o r f ó w n is k ic h , 3 — w y t w o r z o n e z t o r f ó w p r z e j ś c io w y c h i w y s o k ic h ; IV. M a d y : 1 — p ia s z c z y s t e , 2 — le k k ie , ś r e d n ie i c ię ż k ie , 3 — ś r e d n ie i c ię ż k ie o g le j o n e , 4 — k o m p le k s g le b m u ło w o - b ło t n y c h , c z a r n y c h z ie m i m ad o g le j o n y c h ; V. C za rn e z ie m ie : w y t w o r z o n e : 1 — z g lin i iłó w , 2 — z p ia s k ó w ; VI. W y d m y

S o il m ap of N o rth -E a stern P olan d acc. to H. U ggla

I. B r o w n s o i l s d e v e l o p e d : 1 — f r o m g r a v e l l y a n d s t o n y p a r e n t m a t e r i a l , 2 — f r o m l o o s e s a n d s , 3 — f r o m s a n d y l o a m s a n d l o a m y s a n d s , 4*— f r o m b o u l d e r c l a y — l i g h t a n d m e d i u m , 5 — f r o m b o u l d e r c l a y a n d c l a y — h e a v y , 6 — f r o m s s i l t s o f f l u v i o g l a c i a l s e d i m e n t s ; I I . P o -d z o l i c a n -d l e s s i v é s s o i l s -d e v e l o p e -d : 1 — f r o m g r a v e l l y a n -d s t o n y p a i e n t m a t e r i a l , 2 — f r o m l o o s e s a n -d s , 3 — f r o m s a n d y l o a m s a n d l o a m y s a n d s , 4 — f r o m b o u l d e r c l a y — l i g h t a n d m e d i u m , 5 — f r o m b o u l d e r c l a y a n d c l a y — b e a v y , 6 — f r o m s i l t s o f f l u v i o g l a c i a l s e d i m e n t s * I I I . B o g s o i l s : 1 — s l i m e - b o g a n d m u c k s o i l s ; 2 — s o i l s d e v e l o p e d f r o m l o w m o o r , 3 — s o i l s d e v e l o p e d f r o m t r a n s i t i o n a l a n d h i g h m o o r ; I V . A l l u v i a l s o i l s : 1 — s a n d y , 2 — l i g h t , m e d i u m a n d h e a v y , 3 — g l e y e d m e d i u m a n d h e a v y , 4 — c o m p l e x o f s l i m e - b o g s o i l s , b l a c k e a r t h s a n d g l a y e d a l l u v i a l s o i l s ; V. B l a c k e a r t h s d e v e l o p e d : 1 — f r o m l o a m s a n d c l a y s , 2 — f r o m s a n d s : V I . D u n e s

(7)

N ajb ard ziej p o d atne na erozję są gleby b ru n a tn e i płowe, w y tw o rzone z piasków słabo gliniasty ch , g lin iasty ch m ocnych i lekkich. G leby p iaszczyste naglinow e są p rzy ty m b ard ziej p o d atn e na proces zm yw u niż piaszczyste całkow ite. W okresie posuchy i silnych w ia tró w gleby w ytw orzone z piasków lu źn y ch są n arażo n e rów nież na erozję w ietrzn ą.

B A D A N IA W Ł A SN E

Z niszczenia erozyjne om aw ianego te re n u są w ypadkow ą w spółdzia łan ia k ilk u głów nych g ru p czynników , tak ich jak czynniki klim aty czne, topograficzne, glebow e i an tropogeniczne. W ydaje się, że na obszarze pół nocno-w schodniej Polski w proceisach erozji gleb dom inuje czynnik topograficzny, tj. w ysokości w zględne, długość zboczy, p rzeciętn y i m ak sy m a ln y sp adek o raz k sz ta łt zboczy. N iem al ró w n o rzędn y m i w sto su n k u do topograficzn y ch są czynniki klim atyczn e, w śród k tó ry c h p ierw szą pozycję z a jm u je woda, a niem niej w ażn ą — w ia tr.

R ozw ażając zagadnienie w ody jako czynnika pow odującego erozję n ależy b rać pod uw agę: sum ę opadów i ich rozkład, częstotliw ość i n a tężenie deszczów n aw aln y ch o raz c h a ra k te r roztopów w okresie zim o w ym i w iosennym .

W ażnym elem en tem d ecy d ujący m o w ielkości erozji jest rów nież sam a gleba, a w ięc jej s tr u k tu ra i te k stu ra , pojem ność w odna i p rze puszczalność [5, 6, 8, 19, 21, 23, 24, 25, 28].

Rola człow ieka jako czynnika w pływ ającego na erozję m oże być d o d atn ia lub u jem n a [1]. U jem n a — to p e rm a n e n tn e pogarszanie w ła ś ciwości gleb przez n ieu m ie ję tn e stosow anie zabiegów agrotechnicznych, w w y n ik u czego n a stę p u je stały, aczkolw iek pow olny zm yw u ro d z a j nych w a rstw glebow ych, oraz niep rzem y ślan e zabiegi bądź p rzed się w zięcia gospodarcze, k tó re pow odują okresow e zniszczenia (np. w y ci n anie lasu, zao ry w an ie pastw isk, niszczenie d a rn i p arow ów itp.). D ziałalność d o d a tn ia polega n a u m iejętn y m , zgodnym z p raw am i n a tu ry doborze zabiegów ag rotechnicznych, p rzy czyn iających się do s ta łego w zro stu produ kcji.

J e s t w iele m etod w y ceny n a tężen ia procesów erozyjnych. Jed n a z nich to p om iary m iąższości poziom ów próchn icznych i w a rs tw d e lu - w ia ln y c h w rzeźbie tere n u . M etoda ta, stosow ana przez R e n i g e r [20] K a ś k a [8] i in n y ch [4, 5, 6, 8, 19, 21, 23, 24, 28], jak nam się w ydaje, jest bardzo dobra, jeśli chodzi o b ad an ia terenow e, m ające na celu w ydzielenie s tre f zagrożenia erozją oraz w yceny erozji w m inio n ym okresie. B ardzo dobry obraz n a tę ż e n ia erozji o trz y m u je m y z ch a ra k te ry s ty k i deluw iów , ale ty lko tam , gdzie cały m a te ria ł podlegający

(8)

R ys. 3. F ra g m en t m ap y zagrożen ia ero zy jn eg o g leb w za leż n o ści od sp ad k ów

A — Z a g r o ż e n i e s ł a b e : Л 1 — R ó w n i n a M a z u r s k a , A 2 — N i z i n a S ę p o p o l s k a ; В — z a g r o ż e n i e ś r e d n i e ; B I — K r a i n a W i e l k i c h J e z i o r i P o j e z i e r z e E ł c k i e : С — Z a g r o ż e n i e s i l n e i b a r d z o s i l n e ; C l — W z g ó r z a S z e s k i e , C2 — P o j e z i e r z e D o b r z y ń s k i e , P o j e z i e r z e C h e ł m i ń s k i e , G a r b L u b a w s k i i D o l i n a D r w ę c y ; 1 — o b s z a r y o p r z e w a d z e s p a d k ó w , 2 — l a s y , 3 — j e z i o r a , 4 — g r a n i c a p a ń s t w a ,

5 — g r a n i c a w o j e w ó d z t w a , 6 — m i a s t a p o w i a t o w e

T he fra g m en ts of th e m ap sh o w in g th e ero d ib ility of so ils in rela tio n to th e slop es

A — W e a k e r o d i b i l i t y o f s o i l s , В — M e d i u m e r o d i b i l i t y o f s o i l s , С — S t r o n g a n d v e r y s t r o n g e r o d i b i l i t y o f s o i l s ; 1 — a r e a s d o w n g r a d e s o f s l o p e s . 2 — f o r e s t s , 3 — l a k e s , 4 - ■ b o u n d a r i e s o f s t a t e , 5 — b o u n d a r i e s o f v o i v o d s h i p , 6 — d i s t r i c t t o w n s

(9)

422 H. U ggla i in n i

P o w ie rz c h n ia g ru n tó w o rn y c h i p a s tw is k w edług k l a s spadków w h e k ta r a c h i p ro c e n ta c h C om p u tatio n o f a r a b l e la n d e and p a s t u r e s a c c o rd in g to th e c l a s s e s o f dow ngrados o f th e s l o p e s ,

i n ha and % G ru n ty o rn e i p a s tw is k a A ra b le la n d ana p a s t u r e s P o w ia t D i s t r i c t ogółem t o t a l to w edług k lo a spadków th e c l a s s e s o f dow ngrades o f th e s lo p e s 0 -6 6-12 12-18 2 b » 13 ha % ha % ha % ha 1 % ha %■ Województwo o l s z t y ń s k i e - V oivod. O ls z ty n B a rto sz y c e B isk u p ie c Braniewo D ziałdow o Giżycko Górowo Iław a K ę trz y n L id z b a rk Morąg Mrągowo N id z ic a Nowe M iasto O ls z ty n O stró d a P a s łę k P is z Szczytno Węgorzewo 39452 60608 76889 61543 50328 40985 62002 78761 65092 74001 48813 60331 6079З 63552 67295 55204 51557 77299 45188 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 35435 30032 519Ó1 55287 10301 22132 40059 62493 17779 34842 34230 5319I 52820 22629 40397 39711 30862 59902 15831 8 9.9 4 9 .6 67.6 89.9 20.5 54.0 64.6 79.4 27,3 4 7 .0 70.1 88.2 S b ,9 35.6 60,0 71.9 59.9 77.5 3 5,0 3830 19729 23522 5689 35324 I6949 20155 13489 40079 36916 4911 6992 3965 37248 25619 14243 17855 16231 2.6662 9 ,7 32.5 3 0.6 9 ,2 70.2 41.3 32.5 17.1 61.6 4 9 ,9 10.1 1 1,6 6,5 58,6 38,1 25,8 34,6 21,0 5 9 ,1 137 9919 1258 567 3891 1795 1612 2772 6794 1832 7879 148 2763 3227 1044 918 2840 1120 2592 0 ,4 16.4 1 ,6 0 ,9 7 ,7 4 .4 2 ,6 3.5 10.4 2.5 16,1 0 ,2 4 .6 5 ,1 1 .6 1.7 5,5 1,4 5 .7 0 928 143 0 812 109 176 ? 440 411 1793 0 1225 448 235 332 0 46 103 1.5 0 ,2 0 ,0 1 .6 0 ,3 0 ,3 0 ,0 0 ,7 0,6 3,7 0 ,0 2 ,0 0 ,7 0 ,3 0,6 0 ,0 0 ,1 0 ,2 Razem w o j. o l s z t y ń s k i e T o t a l v o iv o d . O ls z ty n I I39698 100 669944 58,8 409408 35,9 53133 4 ,7 7213 0,6

Województwo b i a ł o s t o c k i e - V oivod. B ia ły s to k Suw ałki E łk Olecko Sejn y Gołdap 95200 59200 51300 38400 41200 ICO 100 100 100 100 67442 32218 18826 36215 8364 70,9 54,4 36,7 44,3 "J.3 I909I 26408 31344 1276 25899 20,0 44,6 61,1 3 ,3 62,9 3461 574 926 502 6861 3 ,6 1,0 1 ,8 1,3 16,6 5206 0 204 407 76 5 ,5 0 ,0 0 ,4 1 ,1 0 ,2 Razem w o j. b i a ł o s t o c k i e T o t a l v o iv o d . B ia ły s to k 285300 100 16ЗО65 57,2 104018 36,4 12324 4 ,3 5893 2 ,1

Województwo g d a ń sk ie - V oivod. Gdańsk

E l b lą g Sztum Kwidzyn 28^68 41118 30421 100 100 100 20841 13672 21719 71,9 3 3,2 71,4 7143 27326 7342 24,7 66,5 24,1 966 120 1360 3 ,3 0 ,3 4 ,5 18 0,1 Basem w o j. g d a ń sk ie T o t a l v o iv o d . Gdańsk I 00307 100 •56232 55,9 41811 4 1 ,6 2446 2 ,4 18 0 ,1 Ogółem - The whole 1525505 100 889241 58,3 555237 36,4 67903 4 , 4 13124 0 ,9

(10)

procesom zm yw u jest a k u m u lo w an y w ko tlin ach. N a b ad an y m te re n ie nie w szystkie jed n a k zbocza są zakończone k o tlin k am i. W znacznej iloś ci przy p ad k ó w duża część, a często cała m asa zm yw anego m a te ria łu unoszona je st do cieków bądź zbiorników w odnych [25].

A by m ieć p ełn y ob raz n a tę ż e n ia erozji, należało b y uw zględnić także obszar deluw iów , p ro cen tow ą zaw artość próchn icy i części sp ław ial- n y ch o raz po w ierzchnię, z jak iej ten m a te ria ł został zm yty. N ależałoby p rzy ty m .uwzględnić szatę ro ślin n ą i sposób u ży tko w ania. N iestety,

R ys. 4. P rzek ro je n iw e la c y jn o -g le b o w e : nr 8 — R ob ity, p ow P a słęk , nr 79 — Lübdmno, pow . L idzbark W arm ., nr 11 — B ajd y, pow . M orąg

1 — -p ia sek lu ź n y , 2 — p ia s e k s ła b o g lin ia s t y , 3 — p ia s e k g l i n i a s t y le k k i , 4 — p ia s e k g l i n i a  s t y m o c n y , 5 — g lin a l e k k a , 6 — g lin a ś r e d n ia , 7 — g lin a (ciężk a , 8 — ił, 9 — u t w ó r p y ło w y z w y k ł y , 10 — u t w ó r p y ł o w y ila s t y , 11 — p y la s t o ś ć u t w o r u , 12 — t o r f p lu s m u r s z , 13 — p r ó c h - n ic z n o ś ć u t w o r u , 14 — d e lu w iu m , 15 — o g le j e n ie p la m is t e , 16 — w ę g l a n y , 17 — g r a n ic a

w a r s tw , 18 — g r a n ic a p o z io m ó w , 19 — p o z io m w o d y

L e v e l se c tio n s of slo p es: N o 8 — R ob ity, d istrict P a słę k , N o 79 — L u bim no, di'str. L idzbark W arm ., No 11 — B ajd y, distr. M orąg

1 — lo o s e s a n d , 2 — s a n d y lo a m , 3 — lig h t lo a m y s a n d , 4 — lo a m y s a n d , 5 — lig h t lo a m , 6 — m e d iu m lo a m , 7 — lo a m y c la y 8 — c la y , 9 — s ilt , 10 — c l a y e y s ilt, 11 — s i l t y (25—40% o f s ilt), 12 — p e a t + m u c k , 13 h u m u s h o r iz o n , /14 — D e llu v iu m , 15 — p a r tly g l e y , 16 —

(11)

424 H. U ggla i inni

tego ty p u bad an ia z uw agi n a ich dużą pracochłonność stosow ane są tylko w nielicznych p rzy p ad k ach .

W naszych b adan iach uw zględniono ty lko część elem entów pozw a lających na ocenę erozji, a m ianow icie: c h a ra k te r gleby, długość zbo czy, p rzeciętn y i m ak sy m aln y spadek, p rocentow ą zaw artość próch n icy i części spław ialnych, miąższość poziom ów Ai lub A p i w a rstw d elu - w ialnych. W zięto rów nież pod uw agę średn ie w ażone dla procen tow ej zaw artości próchn icy i części o śred n icy m niejszej od 0,02 m m w w

a-R ys. 5. P rzek ro je n iw e la c y jn o -g le b o w e : nr 20 — G ietrzw ałd , pow . O lsztyn, nr 14 — Ł ogd ow o, pow . N id zica, nr 68 — W ęgielsztyn , pow . W ęgorzew o

o b j a ś n i e n i a j a k w r y s . 4

L ev el sectio n of slop es: N o 20 — G ietrzw ałd , distr. O lsztyn, No 14 — Ł ogdow o, distr. N id zica, No 68 — W ęg ielszty n , distr. W ęgorzew o

e x p l a n a t i o n a s i n f i g . 4

ru n k a c h d elu w ialn y ch oraz zasoby próch nicy w tonach na h e k ta r na w ierzchow inach, zboczach i podnóżach.

Z agrożenie gleb północno-w schodniego regionu P olski przez erozję jest stosunkow o duże z uw agi na bardzo urozm aiconą rzeźbę tere n u , w y n ik łą z d aw n y ch procesów g lacjaln y ch . P rz e strz e n n e rozm ieszcze nie p o ten cjalnego zagrożenia gleb, w y n ik ające ze spadków tere n u , przedstaw iono na rys. 3, n a to m ia st liczbowe ujęcie zróżnicow ania rzeź by w poszczególnych pow iatach i w całym regionie zaw iera tab. 1. W y nika z niej, że z ogólnej pow ierzchni 1 525 505 ha g ru n tó w orny ch i pastw iskow ych 889 241 ha, tj. 58,8%, z n a jd u je się w gran icach sp a d

(12)

ków 0— 6%. P o ró w n u ją c m apę spadków (rys. 3) i podział na uprzednio om ów ione m ezoregiony (rys. 1) należy stw ierdzić, że te re n y te w y stę p u ją głów nie na N izinie W arm ińskiej, Sępopolskiej, O rneckiej, A ugus tow skiej i na R ów ninie K u rp io w sk iej. Są to te re n y m ało zróżnicow ane pod w zględem fizjograficznym . Zbocza są tu n a ogół łagodne, o różnej długości. C h a ra k te ry z u ją je w y b ra n e p rzek ro je niw elacyjno-glebow e, p rzed staw ione n a rys. 4.

Na d rug iej pozycji pod w zględem a re a łu u p laso w ały się tere n y

R ys. 6. P rzek roje n iw e la c y jn o -g le b o w e : n r 9 — Z a sta w no, pow . P a słęk , nr 75 — W ielew o, pow . B ra n iew o , nr 74 — B ran ów k a, pow . B ra n iew o

L e v e l »section of slop es: N o 9 — Z astaw n o, distr. P a słęk , N o 75 — W ielew o, distr. B ra n iew o , N o 74 ■— B ra n ó w k a , distr. B ra n iew o

o przew adze spadków 6— 12% (rys. 5, б, 7, 8). Ich obszar w ynosi 555 237 ha, tj. 36,4% ogólnej pow ierzchni g ru n tó w o rn y ch i p astw is kow ych. J a k w idać z m ap y (rys. 3), te re n y te k o n c e n tru ją się głów nie w zasięgu ciągów m orenow ych, na P ojezierzu: Iław skim , O lsztyńskim , M rągow skim , w K ra in ie W ielkich Jezio r i północnej części Pojezierza Ełckiego.

W trzeciej g ru p ie o spadk ach 12— 18% (rys. 9, 10) znalazło się 67 903 ha. S tano w i to 4,4% ogólnego a re a łu g ru n tó w o rn y ch i pastw

(13)

is-426 _{H. U gglä i in n i}

R ys. 7. P rzek ro je n iw e la c y jn o -g le b o w e : nr 10 — D ru lity , pow . P a słęk , nr 16 — S y p a n ica , p o w Iła w a , nr 6 — E u d y ty W ielk ie, p o w . Iła w a

L ev el se c tio n s o f slop es: N o 10 — D ru lity , distr. P a słę k , N o 16 — S y p a n ica , distr. Iła w a , No 6 — E u d y ty W ielk ie, distr. Iła w a

R ys. 8. P rzekrój n iw e la c y jn o -g le b o w y : nr 5 — K a listy , p ow . M orąg o b j a ś n i e n i a j a k w r y s . 4

L e v e l sectio n of slo p e N o 5 — K a listy , distr. M orąg e x p l a n a t i o n a s i n f i g . 4

(14)

E rozja w o d n a w p ó łn o cn o -w sch o d n iej P o lsc e 427

kow ych. Ta g ru p a w y stę p u je głów nie w pow iatach: B iskupiec R eszelski,

M rągow o (Pojezierze M rągow skie), L id z b ark W arm iń sk i (północna

część P o jezierza O lsztyńskiego), G ołdap, W zgórza Szeskie. Stosunkow o dużo ich je st też w po w iatach : Giżycko, N ow e M iasto, O lsztyn, S u w ał ki, W ęgorzewo, M orąg, K ę trz y n , Iław a, gdzie są rozrzucone n iew ielk im i p ła ta m i po całym obszarze. Z w arte k o m p leksy w y stę p u ją ty lk o n a

po-R ys. 9. P rzek ro je n iw e la c y jn o -g le b o w e : n r 1 — J u reck i M łyn, pow . M orąg, nr 18 — M ołk in y, pow . O lsztyn , nr 4 — Z aw roty, pow . M orąg

L e v e l sectio n s of slop es: N o 1 — Ju reck i M łyn, distr. M orąg, N o 18 — M ołkiny, distr. O lsztyn, N o 4 — Z a w ro ty , distr. M orąg

łudnie od G ołdapi w m ezoregionie W zgórz Szeskich, na P o jezierzu S u w alskim , na G arbie L u b aw sk im oraz na P o jezierzu O lsztyńskim .

N ajpow ażniej zagrożone są przez erozję tere n y , w k tó ry c h p rze w a żają spadki pow yżej 18% (rys. 11). Ogólnie jest ich 13 124 ha. S tanow i to zaledw ie 0,9% . N ajw iększe obszary o tego rzęd u spadkach w y stę p u ją w okolicach Nowego M iasta (rys. 11, p rzek ró j 29). W w iększości są to zbocza dość długie, opadające k u dolinie D rw ęcy i W elu, silnie zróżnicow ane pod w zględem glebow ym . Z naczna ich część w y stę p u je rów nież na P ojezierzu M rągow skim . C iągnie się o-na przew ażnie w zdłuż . jezior ry n n o w y c h i ry n ie n polodow cow ych.

(15)

428 H. U ggla i in n i

Biorąc pod uw agę to, że w o m aw ianym tere n ie erozja w y w iera znaczniejszy w p ływ dopiero p rzy spadkach w iększych od 6%, do n a j bardziej narażon ych na procesy zm yw u n ależy zaliczyć pow iaty: Gi życko (80% pow ierzchni pow yżej 6% spadku), L id zb ark W arm iński (73%), O lsztyn i W ęgorzew o (po 65°/o). N ajm niej n ato m ia st zagrożone są pow iaty: Działdow o (10,1% teren ó w w klasie spadków ponad 6%),

R ys. 10. P rzek ro je n iw e la c y jn o -g le b o w e : nr 19 — S p ręcew o , pow . O lsztyn , nr 41 — M ik ołajk i, pow . M rągow o, nr 46 — B oże, pow . M rągow o

L e v e l sectio n s of slop es: N o 19 — S p ręcew o , d istr. O lsztyn, N o 41 — M ik ołajk i, dd'S'tr. M rągow o, N o 46 — B oże, distr. M rągow o

N idzica (11,8%), Now e M iasto (13,P/o), Szczytno (22,5%) oraz B arto szy ce (10,P/o), S ejn y (5,7%), P a słę k (28,1%), K ę trz y n i M rągow o (po 29,9%). Oczywiście już p rzy spad k ach pow yżej 6% należałoby w prow adzić n iek tó re zabiegi przeciw em zyj:ne u w zględniając nachy lenie, długość zbocza, glebę i sposób u żytko w an ia. Szczególnie odnosi się to do gleb lekkich, stosunkow o p o d atn y ch na procesy zm yw u [25].

(16)

Erozja w od n a w p ó łn o cn o -w sch o d n iej P o lsc e 429

c h a ra k te ru o dpływ u. W k ażdej g ru p ie spadków w yodrębniono zbocza zakończone dolinam i odpływ ow ym i, z częściowo u tru d n io n y m o d p ły w em i zakończone k o tlin am i bądź dolinam i o silnie u tru d n io n y m od pływ ie wód. P ogrup o w ano rów nież p rze k ro je niw elacyjno-glebow e w zależności od sk ładu m echanicznego w ierzchnich w a rstw gleby śro d kow ej i gó rn ej części stoku.

R ys. 11. P rzek ro je n iw e la c y jn o -g le b o w e : nr 29 — L ip o w iec, pow . N o w e M iasto, nr €2 — S u lim y , p ow . G iżycko, nr 52 — C zerw on k a, p ow . R eszel, nr 61 — Z alas,

p ow . G iżycko o b j a ś n i e n i a j a k w r y s . 4

L e v e l sectio’ris of islopes: N o 29 — L ip o w iec, distr. N o w e M iasto, N o 62 — S u  lim y , distr. G iżycko, N o 52 — Czerwo-nka, distr. R eszel, N o 61 — Z alas, distr.

G iżycko e x p l a n a t i o n a s i n f i g . 4

Z d any ch tab. 2 w ynika, że w om aw ianym regionie p rzew ażają na ogół zbocza k ró tk ie. Ich długość p rzy sp ad k ach 0— 6% w ah a się w sze ro kich gran icach od 26 do 206 m (przeciętnie 150 m), p rzy spadk ach 6— 12% — 58— 386 m (najczęściej 120— 180 m), p rzy spad k ach 12— 18% — 58— 551 m (najczęściej 120— 160 m), a w g ru pie po nad 18% — 52— 326 m . D łuższe zbocza sp o tyk a się n a glebach lekkich oraz w zdłuż cieków w odnych i dolin rzecznych.

(17)

430 _{H. U ggla i in n i}

Zróżnicowanie składu mechanicznego D iffe re n tia tio n of mechanical composition of the s o ils

Il o ś ć p rz e k ro jó w N um be r of p r o f il e s G leba S o i l K la sa s p a d k u C la ss o f^ d o w n g ra d e Ś re d n ia d łu g o ść st ok u w m A v e ra g e le n g th of slo p e in m Spadek Downgrade % f ie l S k ła d m ech an iczn y w %

M e c h a n ic a l c o m p o s itio n in % w ie rz ch o w in a h i l l t o p zb o cze e lo p e podnóże f o o t <o •r* ÖO a <o T3 и <o <D m > 'Ю a) ś re d n i m a k s. a v e ra g e m a x. r-i о_i «—i см о о₁ i-Н о см_о о

v

r-ł о₁ H см_о о 1 гН о см_о о

V

H? см_о о₁ н о см_о о

V

1 le k k a l i g h t 0-6 200,0 6 6 67 19 14 61 22 17 63 24 13 2 0-6 138,0 5,9 5,90 62 20 18 61 24 15 64 22 14 3 0-6 150,8 4,98 4,98 53 36 11 54 37 9 48 36 16 2 ś r e d n i e medium heavy 0-6 161,0 3,15 3,90 42 24 34 44 26 30 53 25 22 2 0-6 59,0 5,29 5,27 41 31 28 50 29 21 40 35 25 10 l e k k a l i g h t 6-12 188,8 7,5 9,40 58 22 20 61 25 14 58 24 18 4 6-12 131,0 7,35 9,02 55 36 9 53 37 10 54 22 24 3 6-12 116,0 7,76 9,00 64 22 14 60 22 18 43 24 33 8 ś r e d n i a medium heavy 6-12 165,8 7,15 9,18 44 29 27 50 25 25 49 26 25 7 6-12 159,6 8,2b 9,27 49 24 27 44 28 28 41 27 32 6 6-12 119,5 6,23 8,30 46 28 26 47 28 26 ₃₁ 24 45 1 c ię ż k a heavy 6-12 234 6,4 7,17 69 15 16 46 19 35 55 20 25 2 _6-12 ₁₂₆ _{8 ,0} _{9 ,7} ₄₄ ₁₆ ₄₀ ₃₃ ₁₈ ₄₉ ₂₀ ₁₇ ₆₃ 2 6-12 152,2 8,05 9,3 39 26 35 45 25 30 23 29 48 2 lekka l i g h t 12-18 137 1 3 ,1 1 5 ,5 77 15 8 74 14 12 74 16 10 3 12-18 299 9 ,8 9 1 4 ,6 2 63 16 21 66 19 15 61 20 19 6 12-18 121 9 ,6 3 14,77 65 19 16 67 19 14 25 33 42 9 ś r e d n i a medium heavy 12-18 130 11 ,8 7 1 5 ,4 50 24 26 55 22 23 61 23 16 2 12-18 1 1 4 ,3 11,30 1 5 ,1 4S ₂₃ 32 50 22 2а 62 22 16 5 12-18 1 0 2 ,2 11,26 1 3 ,2 2 50 24 26 51 24 25 43 24 33 4 2 ciężke heavy 12-18 144,11 0 ,8 1 14,20 32 19 49 34 20 4о 38 23 39 12-18 146 _{9 ,5} 15,4 41 30 29 30 27 43 31 27 42 3 12-18 159 13,35 14,2 34 24 42 35 18 47 25 23 52 6 le k k a l i g h t > 18 176,222> 65 31,1 65 18 17 65 20 15 74 15 11 3 > 1 8 269,8 16,0 22,5 65 24 11 61 23 16 59 24 17 3 > 1 8 118 15,22 21,46 64 20 16 6o 23 17 35 34 31 4 ś r e d n i a medium heavy > 1 3 203 17,42 23? во 19 21 56 22 22 56 27 ₁₇ 7 > 1 8 123,0 13,14 21,4 48 21 31 49 23 28 43 25 32 2 c ię ż k a heavy >*18 151 13,0 20,8 59 21 20 44 19 37 45 26 29 1 > 1 8 80 15,87 24,4 46 22 32 47 13 40 17 26 57

(18)

Erozja w od n a w p ó łn o cn o -w sch o d n iej P o lsc e 431

i zasobów próchnicy w rzeźbie terenu

and resoures of organie m atter in h illy lendslape ie f Charakter doliny C haracter of valley próchnica Humus wierzchowina h illto p zbocze slope podnóże foot ТЗ* s о -aj со Ml X_♦J ъ* aо -n «0 < w całej warstwie deluw. w % in whole d e lu v ial lag er in % w war stwie 0-20 cm w % in lay er 0-20 cm in % warstwa próch- niczna w cm humus layer in cm t/h a 1,08 23 34,8 1,67 25 58,0 1,71 1,71 23 55 odpływowa - free o u tfl. 1,15 20 31,4 1,10 24 37,4 1,26 1,39 10 122,4 odpł.utrudn. - r e s t r . o u tfl. 1,46 26 55,4 1,09 27 40,5 3,15 2,90 145 b l l, 7 bezoapływ. - no outfl. 1,61 18 4 0 ,2 1,47 36 79,8 1,32 1,75 69 110 odpływowa - free o u tfl. 1,22 23 42 1,13 26 42,4 2,71 1,74 175 514 odpł.utrudn. - r e s t r . p u ïf l. 1И1 2ДЗ 44,1 1,18 26 38 1,51 1,67 70 158,1 odpływowa - frse o u tfl. 1,38 30 58,6 1,66 26 58,8 1,68 1,72 79 177,6 utrudniony - r e s tr . o u tfl. 1,15 32 31,6 1,53 16 29,9 2,18 2,47 107 34b bezodpływ.- no o u tfl. 1,23 23 41,7 1,57 21 21,4 1,64 1,79 68,1 137,1 odpł.utrudn. - r e s t r . o u tfl. 1,82 25 63,5 1,49 23 47,4 2,63 2,92 ' 1,25 3Ô3 odpł.utrudn. - r e s t r . o u tfl. 1,52 22 49,0 1,54 23 49,5 5,32 4 , 03 9b 557 bezodpływ.- no o u tfl. 1,23 22 37,9 1,38 20 70,2 1,98 1,73 70 193,8 odpływowa - free o u tf l. 1,76 26 68,9 2,46 23 80,0 2,66 3,42 125 465,1 odpł.utrudn. - r e s t r . o u tf l. 1,76 21 54,7 1,38 25 4 4 ,4 3,9b 2,3b 100 540 bezodpływ.- no o u tfl. 1,0б 24 37,4 0 r99 30 38,1 0,90 1,33 65 85,1 odpływowa - free o u tfl. 1,12 21 34,7 1,57 22 48,3 1,43 1,45 120 222,2 odpł.utrudn. - r e s t r . o u tf l. 1,57 21 45,1 1,18 19 30,7 3,23 3,95 141 69b bezodpływ.- no o u tfl. 1,22 24 42,2 1,15 27 40,5 1,09 1,14 90 113,1 odpływowa - free o u tfl. 1,20 25 5 4 ,4 1,59 30 78,9 3,52 4 ,8 4 60 303 utrudniony - r e s tr . o u tf l. 1,14 26 47,3 1,29 24 42,3 4,71 4,09 105 637 bezodpływ.- no o u tfl. 1,51 22 46,5 1,49 42 43,4 1 ,6 4 1,69 97,5 198,3 odpływowa - free o u tfl. 1,56 31 97,3 1,78 22 63,4 1,78 1 ,8 1 135 301 odpływowa utrudn. - r e s t r . o u tf l. 1,79 25 69,1 2,6? 30 110,9 4,66 3,83 147 658 bezodpływ.- no o u tfl. 1,02 19 26,5 0,93 18 20,1 1,26 1,39 63 115,4 odpływowa - free o u tfl. 1,24 18 33,6 1,44 19 37,3 1,71 1 ,8 0 71 155 odpływowa utrudn. - r e s t r . o u tfl. 1,21 25 42,3 1,20 25 44,5 4 ,6 4 6 ,2 66 403 bezodpływ.- no o u tfl. 1,3 21 31,1 0,89 19 27,4 1,30 1,7 79 127,9 odpływowa - free o u tf l. 1,57 21 53,8 1,30 26 52,8 2,03 2,48 106 275,2 odpł.utrudn. - r e s t r . o u tf l. 1,50 20 42 0,75 16 19,2 2 ,0 8 1,78 98 22b odpł.utrudn. - r e s t r . o u tf l. 1,19 15 21 1,20 15 21 7,90 4,82 150 Ш bezoapływowa - no o u tf l.

(19)

432 II. U ggla i in n i

P o ró w n u jąc c h a ra k te r podnóży stw ierdzono, że k o tlin y w p o ró w n a niu z dolinam i odpływ ow ym i są otoczone z re g u ły k ró tszy m i zboczam i. S potyka się je głów nie n a o bszarach m o ren y p agórkow atej, k tó rą w po ró w n a n iu z m o ren ą czołową cechu ją m niejsze deniw elacje w zględne. Z dru giej stro n y m o ren a p ag ó rk ow ata pod w zględem rozcięcia e ro z y j nego je st zaliczana do fo rm y m łodszej [9]. Ogólnie ze w zrostem d e n i w elacji o b serw uje się w y dłużenie zboczy.

O becne b a d a n ia jeszcze raz p o tw ierd ziły w nioski w y su n ię te w e w cześniejszych p racach [13, 23, 24, 25], dotyczące zróżnicow ania p o k ry w y glebow ej w rzeźbie, a w k o n sek w en cji n iejed n ak o w ej p ro d u k c y j ności poszczególnych elem entó w stoku.

Z M IA N Y S K Ł A D U M ECH A N IC ZN EG O GLEB JA K O W Y N IK ZAC H O D ZĄ C Y C H PRO CESÓW ER O ZY JN Y C H

W w y n ik u przem ieszczania cząstek glebow ych n a stę p u je w y raźn e zróżnicow anie gleb w rzeźbie bez w zględu na rodzaj m a te ria łu glebo wego i c h a ra k te r odpływ u. Stw ierdzono p rzy tym , że nasilenie pro ce sów zm yw nych w znacznej m ierze uzależnione jest od spadków oraz od ro d zaju gleby (tab. 2). Na stokach o glebach lek k ich i pochyłościach 0— 6% nie zaobserw ow ano zasadniczych różnic w składzie m echanicz nym w ierzch nich w a rstw gleby w p rzy p ad k u , jeśli kończą się one do lin a m i odpływ ow ym i i o u tru d n io n y m odpływ ie. D eluw ia u podnóży ty ch zboczy są czasem n a w e t nieco uboższe w części sp ław ialne niż gle by zbocza, n a to m ia st w p rzy p a d k u k o tlin ek bądź dolin o silnie zah a m ow an ym odpływ ie i lek k im m a te ria le glebow ym osadzają się koluw ia w y ra ź n ie wzbogacone w części spław ialne. N a g lebach śred n ich i cięż kich tak ie zróżnicow anie n a stę p u je rów nież, lecz w nieco łagodniejszej form ie.

Z d anych w ynika, że już p rzy tego rzędu d en iw elacjach w p rzy p a d k u u tw orów piaszczystych zachodzi przem ieszczenie gleb. N a podstaw ie naszych obserw acji stw ierdzono, że m a to m iejsce głów nie w czasie g w ałtow n ych roztopów i w y stą p ie n ia deszczów n a w a ln y ch [25]. O gólnie biorąc stosow anie zabiegów p rzeciw ero zy jn y ch n a ty ch te re n a c h nie jest konieczne, niem niej jed n a k na glebach lekkich p rzy spadkach rzędu 4— 6% i długich zboczach n iek tó re z nich m ogą się okazać ce lowe.

Ze w zro stem spadzistości te re n u sy m pto m y w skazujące na istn ienie erozji s ta ją się coraz b ardziej w idoczne. P rz y spadkach 6— 12% na w szystkich trzech ro d zajach gleb n a stę p u je zróżnicow anie sk ład u m e chanicznego n a poszczególnych e lem en tach stoku. W d eluw iach dolin

(20)

o u tru d n io n y m odpływ ie i dolin bezodpływ ow ych w z ra sta procen tow a zaw artość części sp ław ialn y ch p rzy rów noczesnym zubożeniu w części szkieletow e i piaszczyste. P rz y ty ch n ach y leniach stw ierdzono rów nież inten sy w n iejsze przem ieszczanie p róchnicy i spłycenie poziom ów orno- próchniczn ych n a zboczach (rys. 5— 8), co dokładniej zostanie om ów ione w dalszej części pracy . D latego też na ty ch tere n ac h , szczególnie n a glebach lekkich, należałoby już w prow adzać zabiegi ochronne głów nie 0 c h a ra k te rz e u p raw o w y m i zm ianow ania przeciw erozy jne. Różnice w za w arto ści części sp ław ialn y ch m iędzy glebam i na zboczach a d elu w iam i dolin bezodpływ ow ych w te re n a c h o sp ad k ach 12— 18% i pow yżej 18% zaznaczają się jeszcze w y raźn iej. Je śli chodzi o p rocento w ą zaw artość fra k c ji piaszczystych, to n ajw ięcej ich znaleziono w d eluw iach dolin od pływ ow ych, n a jm n ie j zaś w koluw iach, i to ty m m niej, im silniej za znaczają się czynniki h a m u ją ce odpływ . P o ró w n an ie zaw artości części sp ław ialn y ch w delu w iach dolin odpływ ow ych i w koluw iach w sk azu je n a fu n k c jo n a ln ą zależność pom iędzy stopniem rozfrak cjo n o w an ia gleby a w ielkością spad k u.

Bardzo d o bry w sk aźn ik podatności gleb na erozję w zależności od rzeźby uzyskam y, p o rów nu jąc ilość części sp ław ialn y ch w deluw iach dolin o tw a rty c h (z k tó ry c h część n ajd ro b n iejszy ch fra k c ji została u n ie siona do cieków w o dnych bądź zbiorników ) z d eluw iam i k o tlinek. P r z y j m ując w pierw szych zaw artość fra k c ji m niejszej od 0,02 m m za 100, w k o tlin ac h p rzy spad k ach 0— 6% z n a jd u je się ich 125, p rz y spadkach 6— 12% — 180, p rzy spad kach 12— 18% — 400, p rzy spad kach ponad 18% ok. 300. D otyczy to gleb lekkich. N a p od kreślenie zasłu gu je fa k t zm niejszenia u d ziału części spław ialn y ch w koluw iach czw artej g ru p y spadków w p oró w n an iu z trzecią. N ależy to tłum aczyć tym , że przy tego rzęd u pochyłościach obok części sp ław ialn y ch są już in ten sy w n iej zm yw ane części grubsze. P o tw ie rd z a się to rów nież na glebach śred n ich 1 ciężkich. P rz y jm u ją c więc jak poprzednio za 100 części spław ialne w delu w iach dolin odpływ ow ych, o trz y m am y w koluw iach p rzy sp a d kach 0— 6% — 114, p rzy 6— 12% — 180, p rzy 12— 18% — 205, po w y żej 18% — 188, z ty m że w o statn im p rzy p a d k u są to delu w ia dolin o u tru d n io n y m odpływ ie. W idzim y w ięc m niejsze zróżnicow anie w za w arto ści części sp ław ialn y ch m iędzy delu w iam i „ p rz e m y w a n y m i” a m a teria łe m osadzanym w k o tlin k ac h niż w p rzy p a d k u gleb piaszczystych, co w skazyw ałoby na to, że spośród zbadanych n a jm n ie j odporne na erozję są gleby w y tw o rzo ne z piasków oraz że w m iarę w zro stu udziału dro b n y ch cząstek w u tw o rze m ale je jego podatność na zm yw . Z liczb tab e li 3 w y nik a, że u tw o ry d elu w ialn e na podnóżu w sto su n k u do gleb zbocza zaw ierają 107% części sp ław ialn y ch w p rz y p a d k u dolin o tw a r tych, 146% w dolinach o u tru d n io n y m o dpływ ie i 236°/o w dolinach bez

(21)

434 H. U g g la i in n i

odpływ ow ych. W g lebach śred n ich odpow iednio: 83, 110, i 160, a w cięż kich 82, 105, 121 (zaw artość fra k c ji m niejszej od 0,02 m m w glebach zbo cza p rz y ję to za 100).

P o ró w n an ie p rzed staw io n y ch liczb jeszcze raz po tw ierd za w niosek 0 w iększej podatności gleb lek k ich n a erozję. N ależałoby tu zwrócić uw agę jeszcze n a to, że w ko luw iach u tw o ró w piaszczystych, w p orów n a n iu z g leb am i zbocza, n a stę p u je rów nież k u m u la c ja części pyłow ych, choć nie ta k w y ra ź n ie jak części k oloidalnych. W glebach śred n ich 1 ciężkich k u m u la c ji tej na ogół n ie stw ierdzono.

Z M IA N Y Z A SO B Ó W P R Ó C H N IC Y PO D W PŁY W EM ERO ZJI

D rug ą bardzo w ażną cechą m orfologiczną gleb, odzw ierciedlającą procesy zm yw u, je st m iąższość poziom ów próchnicznych. G rubość po ziom ów ak u m u la cy jn y c h n a w ierzch o w in ach i zboczach przy spad kach do 18%, oscyluje przew ażnie w przed ziale 20— 25 cm. N a sto kach o spadku ponad 18°/o n a stę p u je bardzo w y ra ź n e ich spłycenie do 15— 20 cm (b ar dzo częsito poniżej 15 cm). N ależałoby podkreślić, iż p rz y .spadkach 18%, a n a w e t 12% m iąższość poziom ów Ai jest sztucznie p o d trz y m y w a n a za biegam i upraw ow y m i, o czym św iadczy o stre przejście ty ch poziom ów w skałę m acierzystą, b arw a gleby i jej w łasności. W m iejscach in te n sy w niejszych zm yw ów poziom y A i m a ją b ru n a tn e zabarw ienie, a w p rz y p a d  ku gleb zw ięzłych w y k azu ją w ad liw e w łaściw ości fizyczne. W okresach posuchy gleby zw ięzłe położone n a stokach z b ry la ją się i są bardzo tru d n e do u p raw y . R ośliny w ysian e tu w okresach niedoborów w ilgoci bardzo słabo w schodzą, a u zy sk an e plo n y odp o w iad ają zbiorom na glebach klas IV b— V. G leby delu w ialn e pow stające u podnóży stoków c h a ra k te ry z u je znaczna m iąższość w a rstw p róchnicznych, p rze k ra cz a ją c a przew ażnie 50 cm w dolinach odpływ ow ych, a p rzy u tru d n io n y m odpływ ie i bezod pły w o w y ch — ponad 100 cm. W rzeźbie te re n u o b serw uje się rów nież dość w y ra ź n e zróżnicow anie w p ro cen tow ej zaw artości próchnicy. G leby w ierzchow in i zboczy m ają na ogół zbliżoną zaw artość tego sk ładn ika. W ynika to stąd, że na b a d an y ch o b iek tach b ra k jest n iem al w ierzchow in płaskich. Często zakończenia p ag órk ów m ają k sz ta łt k o p u lasty , a zacho dzące we w szystkich k ie ru n k a c h procesy zm yw u są in ten sy w n iejsze niż na zboczach. N ależy rów nież zaznaczyć, że p o średni w pływ na za sobność gleb w zw iązki h um usow e w y w iera k sz ta łt zboczy. P rz y zbo czach w k lęsły ch w zagłębieniach i siodłach, a więc tam , gdzie istn ieją w a ru n k i sp rz y ja ją c e z a trzy m y w a n iu erodow anego m ate ria łu , n a s tę p u je pew ien w zrost pro cen tow ej zaw arto ści próchnicy.

G leby d elu w ialn e (z nielicznym i w y ją tk a m i w n iek tó ry ch d olinach odpływ ow ych) w y k a z u ją n ajw ięk szą zaw artość zw iązków hum usow ych.

(22)

T a b e l e 3

Wpływ charakteru dolin na niektóre właściwości gleb deluwialnych (w artości średnie) The influence of character of valleys on воше p ro p e rtie s of d e llu v ie l s o ils (average values)

Ilo ść p rz e k ro jó w N um be r of p ro fi le s Gleba S oil Ś re dn ia d łu g o ść st o k u A ve ra ge le n g th of sl o p e m Spadek Do.wngrade % B elief Charakter doliny C haracter of v alle y Skład mechaniczny *

Mechanical composition * Próchnica Humus %

śr e d n i - a v e re g e śr e d ni m ak s. av er ag e m ax . wierzcho wina h illto p zbocze

slope podnóżefoot wierzchowinah illto p zboczeelope podnóżefoot

H о J, C\J О О 1 ■—i О C\J о о V H О H CvJ_О о 1 .-1 о CNJ О о V H ? г—1 ч о 1 •—-ł о см о о V ъ* s о н а < g <—ł ■M «0 < w c a łe j w -w ie in w ho le ïe lu v ia l la g er - % w w -w ie 0-20 cm in la y e r 0-20 cm % • и â z, о « *° »н з h f l о 0 * 0 в> ö а » 3 " * 4 s * M а «> 19 lekka lig h t 180 19,80 16,7 61 23 16 64 22 14 65 20 15 1,23 22 37,4 1,11 23,0 39 1,38 1,55 64,4 131,4 odpływowa f r e e o u t f l . 12 196 9,91 13,26 6o 26 14 60 27 13 59 22 19 1,24 23,2 41,9 1,49 22,0 47,2 1,56 1,62 84,0 173,8 o d p ł .u t r u d n . r e e t r . o u t f l . 15 125,3 9,44“ 12,95 62 23 15 61 25 14 35 32 33 1,39 25 4 7 ,9 1,24 29 3 5 ,3 3 ,2 9 3 ,9 1 2 0 ,6 5 5 0 ,7 bezodpływ . no o u t f l . 23 ś r e d n i a m .heavy 1 5 7 ,8 10,43 13,61 49 25 26 52 24 24 55 25 20 1,23 22 40 1,28 24 4 3 ,6 1,33 1 ,5 7 8 ,7 123,7 odpływowa f r e e o u t f l . 18 124 1 0 ,6 2 1 4 ,8 8 47 24 2 9 4 8 2 5 2 7 44 2 6 3 0 1 , 5 9 2 3 5 6 , 5 1,39 2 5 , 2 5 2 , 6 2 , 5 2 , 8 3 1 1 6 2 2 7 odpł.utrudn. r e e t r . o u t f l . 1 1 1 1 1 , 7 8 , 5 1 1 0 , 5 0 4 8 2 7 2 5 4 9 2 6 2 5 3 6 2 4 4 0 1,35 2 4 4 8 , 2 1,43 2 3 4 6 , 3 5 , 0 5 4 , Об 1 0 0 5 9 3 , 5 bezodpływ. no o u tf l. 5 ciężka heavy 1 6 2 ,1 9 ,9 3 1 2 ,8 39 18 43 36 20 44 41 23 36 1 ,4 б 22 4 4 ,8 1 ,4 6 37 4 8 ,7 4 1 ,7 1 1 ,7 0 92 197,4 odpływowa f r e e o u t f l . 6 141 10,3 15,3 48 23 29 32 24 44 32 23 45 1 ,6 1 26 6 9 ,4 1 ,6 6 20 5 4 ,2 2 ,1 7 2 ,3 4 119 3 3 0 ,ó o d p ł .u t r u d n . r e e t r . o u t f l . 6 139,1 12 14,31 38 24 38 40 19 41 23 26 51 1 ,6 8 2 4 ,3 6 1 ,1 2 ,0 0 2 5 ,8 7 3 ,8 4 ,9 6 1 0 ,5 9 131 8 8 5 ,5 bezodpływ. no o u tf l. 47 1 6 7 ,2 11,34 1 2 ,6 7 53 23 24 55 23 22 58 2 3 1 9 1 , 2 6 2 2 , 2 3 9 , 4 1,23 2 5 , 3 4 2 , 1 1,39 1 , 5 4 7 5 ,3 134,7 odpływowa fre e o u tf l. 36 1 5 0 , 9 1 0 , 1 0 1 4 , 0 6 5 2 2 4 2 4 5 0 2 5 2 5 4 7 2 4 2 9 1 , 4 8 2 3 , 6 5 3 , 8 1 , 4 7 2 3 , 5 5 1 , 0 2,13 2 , 4 6 1 1 9 2 5 1 , 6 odpł.utrudn. r e e t r . o u t f l . 32 1 2 2 , 4 9 , 5 4 12,38 53 24 23 53 24 23 33 28 39 1,43 24,4 50,5 ï,4 5 26,2 4é,3 4,21 5,24 115,5 628,8 bezodpływ. no o u tf l.

(23)

4 3 6 H. U ggla i in n i

N iew ątp liw y m k ry te riu m zachodzącej erozji jest zróżnicow anie za sobów su b stan cji hum u sow ych w glebach stokow ych [4, 5, 6, 8, 11, 12, 13]. P o ró w nanie zasobów pró ch n icy w rzeźbie w sk azu je na to, że n a tężenie procesów ero zy jn y ch w o m aw ianym tere n ie jest stosunkow o duże. J a k w y n ik a z d an y ch tab. 2, przy sp ad k ach 0— 6% zasoby p ró ch nicy na w ierzchow inach, zboczach i u podnóży w p rzy p a d k u dolin od pływ ow ych są podobne. P rz y u tru d n io n y m odpływ ie i dolinach bez odpływ u gleby d elu w ialn e są w y raźn ie zasobniejsze w su b stan cję o r ganiczną.

S tw ierdzono w y raźn ą zależność m iędzy c h a ra k te re m doliny a za sobnością w próchnicę gleb d elu w ialn y ch : im b ardziej u tru d n io n y odpływ , ty m w iększe zapasy tego skład nik a. P oró w n u jąc poszczególne rodzaje gleb m iędzy sobą n ależy stw ierdzić, że na ogół delu w ia gleb zw ięzłych w y k a z u ją w iększą zaw artość p ró ch nicy niż deluw ia gleb le k kich, co, ja k nam się w ydaje, nie św iadczy w cale o w iększej podatności na zm yw pierw szych. Są one bow iem z n a tu r y bogatsze w su b sta n c ję organiczną, a ich skład m echan iczn y i w łaściw ości fizyczne w p o ró w n an iu z glebam i lek kim i w w iększym sto p n iu s p rz y ja ją k u m u la c ji zw ią zków hum usow ych.

Na p odstaw ie d an y ch liczbow ych tab. 3 stw ierdzono, że gleby d e lu w ialne p o w stałe w dolinach o tw a rty c h u podnóży pagórków piaszczys tych, są ok. 3 -k ro tn ie zasobniejsze w próchnicę w p o rów n aniu z g leb a mi na zboczach. P o w stałe w dolinach o u tru d n io n y m odpływ ie są ok. 4 -k ro tn ie bogatsze w ten składnik, a w dolinach bezodpływ ow ych ok. 16-krotnie. N a glebach śred n ich odpow iednio: ok. 3-krotnie, 5-krotn ie, a na ciężkich: 4-k ro tn ie, 6-k rotnie i 12-krotnie zasobniejsze w po ró w n an iu z glebam i na zboczach. Stan o w i to rów nież p o tw ierd zenie w iększej po d atności gleb lekkich n a zm yw .

P odsum ow ując dotychczasow e uw ag i m ożna stw ierdzić, że in te n sy w niejsze niszczenie gleb przez erozję zachodzi na stosunkow o n iew iel kich obszarach. O chrona p o ten c jału przeciw erozyjnego gleb pow inna zatem polegać na znacznie szerszym niż dotychczas stosow aniu n a jp ro s t szych zabiegów p rzeciw ero zy jn y ch (odpow iednie k ie ru n k i orek, dobór roślin). Zbocza o najw iększych spadkach, głów nie ponad 18'%, z ra c ji n a silenia procesów erozji i tru d n o ści zw iązanych z m echanizacją prac n a le żałoby w m ożliw ie najw ięk szy m stopniu w yelim inow ać z u p raw y płu żnej. W p rzy p a d k u gleb lekkich m ożna je przeznaczyć pod zalesienie, a w p rz y p adku średniozw ięzłych i zw ięzłych pod p astw isk a z e w e n tu a ln y m w y ko rzy stan iem m ożliw ości naw odnienia, tam gdzie istn ie ją ku tem u odpo w iednie w a ru n k i (bliskość jezior, rzek bądź cieków). Celowe w y d aje się rów nież opracow anie system ów naw ożenia tere n ó w silnie urzeźbionych.

(24)

C HEM IZM GLEB TERENÓ W E R O D O W A N Y C H

W niniejszej p racy zostaną om ówione tylko ogólne ten d e n c je do tyczące zróżnicow ania sk ład u chem icznego gleb w rzeźbie. Szczegóło we dan e odnoszące się do szeregu p rze k ro jó w n iw elacyjno-gleb o w y ch zostały opublikow ane w cześniej [11, 12, 13, 24] bądź też są w o p ra cow aniu.

J a k w y n ik a ze szczegółow ych b ad ań dotyczących su b sta n c ji o rg a nicznej gleb, n a bad an y m tere n ie o b serw uje się w y raźn e różnice sk ła du jakościow ego próchnicy n a poszczególnych elem en tach stoków [11, 12, 13]. Z aw arto ść kw asów hum inow ych, w y rażo n a w p ro ce n tac h С w sto su n k u do w ęgla ogólnego w b ad a n y ch p u n k tac h , w ynosiła n a w ierzcho w inach i zboczach od 10,25 do 17,87%, p rzy czym z reg u ły u dział w ęgla kw asów hum in o w y ch w całości С organicznego na w ie rz chow inach b y ł nieco w yższy niż n a zboczach. N ajw yższy notow ano w glebach d e lu w ialn y ch i w ynosił on 12,5— 45,8%.

Je d n y m z dow odów na o d m ien n y c h a ra k te r h u m u su na poszcze gólnych elem en tach stok u jest sto su n ek kw asów h u m ino w ych do fu l- w ow ych, p rze d staw ia n y zw ykle jako Ch : Cf. J a k w iadom o, im szer szy jest ten stosunek, ty m zw iązki p ró chniczne p osiadają b ardziej skom plik ow an ą budow ę i w yższy sto p ień p o lim ery zacji [12, 13]. Z naszych b adań w yn ik a, iż na w ierzcho w in ach Ch:Cf oscy luje w gran icach 0,62— 1,45, pow yżej 1 osiąga tylk o w głębszych p a rtia c h poziom u p ró ch n i- cznego w czarn y ch ziem iach kętrzy ń sk ich . W g lebach erodow anych na zboczach w ynosił od 0,31 do 0,63. W iększy stopień zniszczenia gleb przez erozję o bjaw ia się nie ty lko sp łyceniem w a rstw próchniczny ch i obniże niem jej zasobów, ale rów nież zm niejszeniem liczby c h a ra k te ry z u ją c e j Ch : Cf. W delu w iach w z ra sta ab so lu tn a zaw artość kw asów hu m u so

w ych, ja k też i udział kw asów hum inow ych. S tosu nek kw asów

h u m inow y ch do fulw okw asów w glebach d elu w ialn y ch przew ażnie p rze kracza 1, a niek ied y n a w e t 2.

P o tw ierd zen iem ró żnych „do jrzałości” kw asów h u m in ow ych pocho dzących z w ierzchow iny, zbocza i podnóża, jest ich odm ienna odp or ność na k oag ulu jące działanie CaCl2. N ajb ard ziej o d p o rn y m i n a ko a gulację są kw asy hum inow e ze zboczy. Nie k o agulow ały one n a w e t p rzy 40 m.e. k o a g u la to ra w przeliczeniu na 1 litr kw asów h u m inow ych (ilość kw asów h u m in o w y ch w y ró w n ano do 100 mg С n a litr). K w asy h u m i now e z gleb w ierzchow in koagu lo w ały p rz y 30— 40 m.e. CaCl2/l, ale do piero po k ilk u n a s tu godzinach, n a to m ia st z gleb d elu w ialn y ch bardzo często już 2 m .e. k o a g u la to ra pow odow ało n aty ch m iasto w ą koagulację.

W artości Q4:Q6, c h a ra k te ry z u ją c e gęstość optyczną dla kw asów h u m inow ych z w ierzchow in i zboczy, p rzek roczyły 5, gdy tym czasem dla

(25)

438 H. U ggla i in n i

Ch z d eluw iów w a h a ły się od 3,30 do 4,50. Pow yższe dane w d o sta tecznym sto pn iu św iadczą o tym , że jakościow y skład p róch nicy w y k a z u je zróżnicow anie w rzeźbie i zależy od n asilenia procesów zm yw - nych. Szczegółowsze d an e dotyczące tego zag adnienia z n a jd u ją się w p u b lik a c ja c h naszej K a te d ry [11, 12, 13].

Odczyn gleb, k tó ry uzależniony jest od przebiegu procesów glebo w ych oraz od poziom u stosow anej agrotechni'ki, rów nież u leg a m ody fik acji pod w p ływ em procesów erozy jn y ch . W pływ rzeźby n a odczyn gleb szczególnie w y raźn ie u ja w n ia się na stokach, na k tó ry c h zalega ją u tw o ry zasobne w СаСОз. W w y n ik u zm ycia w ierzch n ich w a rstw gleby zbocza w y k a z u ją odczyn zasadow y, a n a w e t b u rzą z HC1. W po łożeniach w ierzchow inow ych w a rstw y w ęglanow e w y stę p u ją zazw yczaj nieco głębiej. W g lebach d e lu w ialn y ch pH o scyluje zw ykle ok. 6,5.

W p rzy p a d k u gleb w y tw orzo n y ch ze sk ał m acierzy sty ch ubogich w СаСОз na w szystkich ele m en ta c h sto k u w y stę p u je odczyn kw aśny, n a to m iast gdy p o w stają one ze skał zasobnych w w ęglany, wów czas n a j częściej na w ierzch ow inach m am y gleby słabo kw aśne, a na stokach i u podnóży — obojętne lu b n a w e t zasadow e.

In te resu jąc o k s z ta łtu je się chem izm gleb z poszczególnych ele m en tów stoków . O kazuje się, że gleby d elu w ialn e są często uboższe

w Fe20 3, CaO, MgO i K2O w p oró w n an iu z glebam i w ierzch ow iny

i zbocza. W delu w iach k o tlin n o tu je się silną k u m u la c ję ty ch sk ła d n i ków w m iejscach n a jn iż ej położonych. N ależy p rz y ty m zaznaczyć, że deluw ia k o tlin (koluw ia) pod w zględem chem izm u cechuje duża zm ien ność. D eluw ia położone w częściach p e ry fe ry jn y c h obniżeń, tzw. „d e lu w ia p rze m y w a n e ” [12, 13], m ają podobny skład chem iczny do osadów w dolinach odpływ ow ych, a p raw ie zawsze są uboższe w po ró w n an iu z gleb am i zbocza i w ierzchow iny. N ależy zaznaczyć, iż tak a p ra w id ło wość w y stę p u je w ted y, gdy m a te ria ł zaleg ający na zboczu je st jed n o ro d n y pod w zględem p etro g raficzn y m . P rz y zboczach zbudow anych z k ilk u ró żnych u tw o ró w zagadnienie to je st b ard ziej skom plikow ane i te praw idłow ości m ogą być m askow ane.

Stw ierdzono rów nież (tab. 4) isto tn e różnice w pojem ności so rp c y j nej oraz stop niu nasycen ia gleb k atio n am i zasadow ym i. D eluw ia p rz e m yw ane, położone w dolnych p a rtia c h sto k u bądź w dolinach o d p ły w ow ych niem al zaw sze posiadały m niejszą pojem ność so rp cy jn ą i m n ie j szy sto p ień n asy cen ia zasadam i w p o ró w n an iu z glebam i sto k u i w ie rz chow iny. K oluw ia, bez w zględu n a odczyn i stopień nasy cen ia gleb w yżej położonych, zawsze w y k azy w ały k ilk a k ro tn ie w iększą pojem ność so rp c y jn ą w p o ró w n an iu z w ierzchow inam i.

R easu m ując podane uw ag i m ożna stw ierdzić, iż pod w p ły w em czyn ników fizjo g raficzny ch n a stę p u ją pow ażne zm iany w chem izm ie gleb

(26)

T a b e l e 4

N ie k tó re w łaściw o ści fiz y k o -ch e m iczn e g le b terenów pagórkow atych - Some p h y s ic o -c h e m ic a l p r o p e r t i e s o f s o i l s o f h i l l y a r e a s \ Element

\ sto k u W ierzchowina - ł i i l l t o p Zbocze - S lo p e Podnóże - Foot

\

c z ę ś c i 0 ,0 2 mm p ró c h n ic e humus i |o a o ° \ i o B p ró c h n ic a humus CZYŚ CI 0 ,0 2 mm p ró c h n ic a burnus U ie j s - \ cowoś<5 \ T V % t / h a Ch : Cf T V % t A a Ch: Cf T 7 % t / h a Ch: Cf Zawidy 32 8,59 88,23 1,82 28 0,84 37-40 15,79-18,62 89,48-92,85 1,96-2,13 36 0 ,5 3 -0,60 17-33 7,89-9,32 81,0063, 62-

tn-

60- I 02 0 ,7 0 -1,00 Wilkowo 16 5,02 63,94 1,04 27 0,78 17-35 6 ,1 8 -14,43 63,58-92,38 0 ,9 8 -1,60 24-29 0,4 8 -0,50 15-25 4,54-9,76 64,97-71,92

i;gr

80-113 1 ,1 -1 ,1 5 J e z io r a n y 32 13,78 92,01 1,4 4 35 0,80 25 10,18 87,81 1,57 36 0,70 21-75* 8, 61-37,11*

№ t:Ł

14б-21бх q1:10 ,87*-Orłowo 21 6,75 43,71 1,18 26 0,45 27 8,87-9,03

№

О.931, Io - 20-23 0 , 36-0,4 28-46x 14,69*9,72- ? l;8 5 x i * i ° -2, 80* 82-1020* Lubawa 17 4,23 1,37 17-20 4,83 1,’£б~ 16 5,43 1,64 Sugajnko 12 9,50 0,86 12-16

№

1, 11-1,28 13 5,04 1,22 R o z e n ta l 21 3,62 1,02 25 10,26 1,54 15 9,05 1,85 Wawrowice 14 5,00 1,22 16-22 6 ,6 4 -9,05 u r 15 7,98 I .60 tó a rz ęcice 16 4,83 1.19 27-50 14,48-17,20 1, 00-1,79 57* 35 ,6 lx 4,84x Tymnikowo 29 14,35 1,64 32-38 8,9 1 -14,85 1,15-1,50 42 19,30 2 ,6 1 P łę k i ty 16-29 4 ,9 6 -10,50 1,551,41- 13-19 3 ,1 5 -8,40 0,8 0 -1,76 l 6 - 6 l i 6,30-25 ,0 2 * 0 ,9 9 -3,44x Zawroty 13 4,95 1,84 14 2,47 1,47 15-59* 4 ,9 5 -20,29* 1,28-6* 07* Po s o r ty I 12 5,17 1,39 7-12

);?!-4 $ r 5-79 23,77* Rué 7 4,67 1,13 5-13

*8-

ł:S-

5-3 1,4 2 -4,67 0 ,1 2 -_0,41 P o so rty II 19 4,67 1,37 21 11,87 1 ,0 0 11 0,55 4,67

z - g le b y d e lu w ia ln e w k o tlin a c h bezodpływowych, bądź z utrudnionym odpływem

d e l l u v i a l s o i l s d e p o s it e t in b a s in s w ith no o u tflo w o r w ith r e s t r i c t e d o u tflo w

Er oz ja wodna w p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j P o ls c e