Zygmunt Włodzimierz Pyzik
Grodzisko stożkowate w Kiełbowie
Starym, pow. Białobrzegi
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 6, 461-485
Z Y G M U N T W Ł O D Z I M I E R Z P Y Z I K
GRODZISKO STOŻKOWATE W KIEŁBOWIE STARYM,
POW. BIAŁOBRZEGI
W S T Ę P
Odkrycie w 1961 roku w Sieklukach w pow iecie białobrzeskim dużego składu kafli garnkow ych z okresu średniow iecza zw iększyło zain teresow an ie archeologów obszarem białobrzeskim , który w dotychczasow ych badaniach prow adzonych w K ieleckiem przez dział archeologii M uzeum ¡Świętokrzy skiego nie b ył uw zględ n ian y, nie licząc kilku sporadycznych in terw en cji ratow niczych i badań pow ierzchniow ych. W okresie badań ratow niczych w 1961 i 1963 roku w S ie k lu k a c h 1 prowadzono rów n olegle poszukiw ania p ow ierzchniow e, którym i objęto obszar leżący w prom ieniu kilku kilom etrów od Siekluk. M iały one dw ojaki cel. Chodziło o ogólne rozpoznanie arch eolo giczne terenu n igd y dotąd n ie badanego, a poza tym należało u stalić, czy w okolicy znajdują się stanow iska odpow iadające chronologicznie składow i kafli odkrytem u w Sieklukach i czy istn ieją m iędzy nim i jakieś p ow iąza nia. W w yn ik u penetracji terenow ej zarejestrow ano w okolicy S iek lu k łącz n ie 9 stan ow isk z różnych epok, w tym 3 grodziska z m ateriałam i w czesn o- i późnośredniow iecznym i. W spom niane grodziska znajdują się w K iełb o- w ie Starym , G oździe N ow ym i B łotnicy. Najbliżej S iek lu k położone jest grodzisko w K iełb ow ie Starym , które z tej racji postanow iono przebadać w ykopaliskow o w pierw szej kolejności.
Badania w yk op alisk ow e grodziska kiełbow skiego trw ały od 24 sierpnia do 10 w rześnia 1965 roku. Przeprow adził je z funduszu M uzeum Ś w ięto k rzy skiego autor n in iejszego opracow ania. W badaniach brała udział jako k re ślarka p. Zofia G arszyńska z K ielc. Badania archeologiczne grodziska m iały charakter w stęp n y , rozpoznawczy. Celem ich było ok reślen ie jego fu n k cji, charakteru i chronologii.
Grodzisko w K iełb ow ie Starym odkryte zostało przez radom skiego archeo- loga-am atora, p. H enryka Sznuro. Znajduje się ono pod ochroną W ojew ódz kiego K onserw atora Zabytków w K ielcach. N ie było dotąd przedm iotem badań archeologicznych. Istn ieje kilka w zm ianek o nim w lite r a tu r z e 2.
1 Z. Pyzik Średnio wieczny skład kafli garn kowych w Sieklukach, pow. Bia
łobrzegi. S prawozdanie z badań terenowych w r. 1961 i 1963, „Rocznik
Muzeum Św iętokrzyskiego”, t. 3, 1965, s. 139— 161.
2 J. G ąssowski Cm enta rzysko w Końskich na tle zagadnienia połu dniowej
czesnośred-4 6 2 Zygm un t Włodzimierz P yzik
Ryc. 1. Widok ogólny grodziska stożkowatego w K iełbow ie Starym
LOKALIZACJA I OPIS STANOWISKA
Grodzisko położone jest na teren ie nizinnym w zn iesion ym do 140— 145 m n.p.m., w odległości 3 km na południe od Siekluk. Otaczają je pola upraw ne i łąki, częściow o podm okłe. Znajduje się ono w obrębie w łasn ości rolnej W ładysław a Gryzą, w odległości 200 m na w schód od jego zabudow ań g o spodarczych i drogi w iejskiej (ryc. 1 i 2).
O pisyw ane grodzisko w zn iesion e zostało na p lanie elip sy zbliżonej do koła (ryc. 3). D zisiejsza jego pozostałość składa się z dw óch elem en tów , bardzo dobrze zachow anych — płasko ściętego stożka z w klęsłością pośrod ku jego kulm inacji i otaczającej go dookoła fosy. Teren bezpośrednio przy legający do w ym ien ion ego kom pleksu pogrodow ego znajduje się na w ysok o ści 141 m, podstaw a stożka — na 140,5 m, a jego kulm inacja na w ysokości niow ieczne”, t. 2, 1950, s. 79; Z. Pyzik, op. cit., s. 140, 158 n.; M. W ilczyń ska Ziemia Radomska m ię dzy Mazow szem a Sandomierzem w średniowie
czu, „Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej”, R. 15, 1967, nr 1, s. 108
i 113; Mapa grodzisk w Polsce, W rocław—Warszawa 1964, IV I—9 (lokali zacja grodziska na powyższej m apie zgodna jest z rzeczywistością. W in deksie do m apy — s. 33 i 63 — w ystępuje ono jednak przez pomyłkę jako jedno z dwu grodzisk w Goździe, gdzie faktycznie znajduje się tylko
Grodzisko sto żkow ate w K ielb ow ie S ta rym 453
144,7 m n.p.m. W ysokość w zględ n a grodziska w yn osi zatem 3,7 m. Oto jego w ym iary: średnica grodziska łącznie z fosą na osi północ— południe — 72,5 m; na osi w schód—zachód — 67,5 m. Szerokość fosy zam yka się w granicach 14— 20 m, średnica nasypu grodziska (stożka) u podstaw y — 35 m, w par tii szczytow ej — 20 m. W ystępujące pośrodku w ierzchołkow atej części stoż ka nieckow ate w k lęśn ięcie (zagłębienie) ma długość 11,5 m, szerokość 6 m, a głębokość jego dochodzi do 1,5 m.
Stoki grodziska opadają dość strom o ku fosie. Cała pow ierzcłinia jego p o rośnięta jest traw ą, a w niektórych m iejscach ponadto krzakam i i n ie w ie l kim i drzewam i. Woda w fosie utrzym uje się przez w iększą część roku (w e dług inform acji W. Gryzą, potw ierdzonej przez in n ych m ieszkańców K ieł- bowa).
Prace w ykopaliskow e prow adzono w jednym w ykopie badaw czym o w y m iarach 2,5 X 20 m, zlokalizow anym na kulm inacji nasypu grodziska i u sy tu ow an ym długością na osi północ—południe. W ykop podzielono od kierunku p ółnocy na 8 kw adratow ych odcinków eksploracyjnych o boku 2,5 m, ozn a czając je kolejno literam i od A do H. Jako jednostkę eksploracyjną przy jęto w arstw ę m echaniczną 10-centym etrow ej grubości. G łębokość
4 6 4 Zygm u n t Włodzim ierz Pyzik
góln ych poziom ów w ykopu m ierzono od pow ierzchni kulm inacji nasypu grodziska. Badania w yk op alisk ow e zakończono na głębokości 260 cm po całkow itym w yek sp lorow an iu w arstw y kulturow ej i kontrolnym przekopa niu w ierzchniej (20-centym etrow ej miąższości) części podłoża, na którym zalegał jej spąg.
OPIS WARSTWY KULTUROWEJ
I WYDZIELONYCH MATERIAŁÓW RUCHOMYCH
G łów nym składnikiem w a rstw y kulturow ej była ziem ia próchniczna o za barw ieniu przew ażnie brunatnym , z odcieniem bądź to szarym , bądź czar nym (ryc. 4 i 5). S tw ierd zen ie to dotyczy w szczególności w arstw y zalega jącej poniżej pow ierzchni w spom nianego w e w stęp ie zagłębienia, w y stęp u jącego w środkowej części pow ierzchni kulm inacji nasypu grodziska. W arstw ę kulturow ą odcinków peryferyczn ych (A, B i G, H) w ykopu stan ow iła w znacz nej m ierze glin a i piasek. N ajw iększe nagrom adzenie m ateriałów zabytko w ych w ystęp ow ało w tych częściach w arstw y kulturow ej, którą tw orzyła ziem ia próchniczna. W w yn ik u eksploracji odkryto następujące grupy zab yt ków: szczątki konstrukcji drew nianych, pozostałości dużego paleniska lub pieca (?), w ęg iel drzew ny, polepę, fragm en ty naczyń, żużel żelazny, w y tw o ry z żelaza i m iedzi, w yrob y kościane, kości zw ierzęce oraz szyjkę butelki szklanej. Poniżej opiszę szczegółow o bardziej charakterystyczne zabytki ru chome:
1. U łam ek naczynia g lin ian ego zdobionego pasm am i lin ii fa listej, u ję tym i w proste, dookolne lin ie poziom e głęboko żłobione. Barw a pow ierzchni ceglasta (tabl. II, 6).
2. Fragm ent płaskiego dna naczynia glin ian ego ze znakiem garncarskim w kształcie m ałego krzyża rów noram iennego (tabl. III, 5); średnica 10 cm, grubość 0,5 cm.
3. Fragm ent dna naczynia g lin ian ego ze znakiem garncarskim w k ształ cie krzyża rów noram iennego z krótkim i poprzeczkam i na końcu ram ion (tabl. III, 4); grubość 0,6 cm.
4. Fragm ent lekko w k lęsłego dna naczynia glin ian ego ze znakiem garn carskim w kształcie krzyża rów noram iennego z krótkim i poprzeczkam i na końcu ramion; grubość 0,5 cm.
5. Fragm ent dna naczynia glin ian ego z guzkiem pośrodku strony ze w nętrznej; średnica guzka 0,8 cm, grubość dna 0,9 cm (tabl. III, 3).
6. Fragm ent dna naczynia glin ian ego z guzkiem pośrodku strony ze w nętrznej; średnica guzka 0,9 cm, grubość dna 0,9 cm (tabl. III, 2).
7. Ostroga żelazna z pięcioram iennym kółkiem zębatym osadzonym na osi w w idełkach. K abłąk w kształcie litery V z ram ionam i w y g ięty m i łu kowato. Zaczepy ogniw kow e. D ługość kabłąka 9 cm, długość w id ełek 2 cm, średnica kółka 2,3 cm (tabl. IV, 1).
8. Fragm ent ostrogi żelaznej w kształcie litery V. R am iona kabłąka łukow ato w y g ięte z zaczepam i ogniw kow ym i. W idełki zakończone otworkam i do osadzenia osi trzym ającej kółko (zapew ne zębate). K abłąk zdobiony orna m entem jodełkow ym i kreskow ym . D ługość 15 cm, długość w id ełek 3 cm (tabl. IV, 2).
9. Fragm ent ostrogi w kształcie litery V; zachow ane jedno ram ię ka błąka i ram ię w idełek. Ramię kabłąka w y g ięte łukow ato, zew nątrz zdobione
G r o d z i s k o s t o ż k o w a t e w K i e l b o w i e S t a r y m 465
Ryc. 3. Plan grodziska w K iełbow ie Starym z fosą i w ykopem badawczym
m otyw em jodełkow ym . Z dobiony jest także czopik w id ełek z otw orkiem do osadzenia osi kółka, przypuszczalnie zębatego. D ługość 11 cm, długość w i dełek 3 cm (tabl. IV, 3).
10. Ż elazny grot bełtu z liściem w przybliżeniu rom boidalnym i długim trzpieniem spiczastym o przekroju okrągłym . D ługość grotu 5,5 cm, długość sam ego liścia 3,5 cm (tabl. IV, 6).
11. Ż elazny grot b ełtu z liściem o przekroju soczew kow atym i częściow o zachow aną tulejką. D ługość 8,2 cm, średnica tu lejk i 0,8 cm (tabl. IV, 4).
12. Ż elazny grot bełtu z liściem rom boidalnym i fragm entaryczn ie za chow aną tulejką. D ługość w obecnym stan ie zachow ania 6,7 cm (tabl. IV, 5). 13. Sierp z żelaza z ostrzem zgiętym kolankow ato i nieco łukow atym . K raw ędź tnąca ząbkow ana. K olec do osadzenia rękojeści na końcu zakrzy w ion y, o przekroju czw orokątnym . Długość 38 cm, szerokość ostrza 1,5 cm, długość kolca 12 cm (tabl. V, 1).
14. Ś w id er żelazn y w yk on an y z pręta o przekroju w przybliżeniu kw
466 Zygm un t Włodzimierz Pyzik CJ c g en X - i 3 to a s * * & £ 2 a
1 1
T 3 1Í3 OrC 2
0 c CO y £ CCJ >3 «C ft
2 w ' o I •w 1 , ( "T "o *■ 8 .2 CU c £ ‘° > 3 a J-H CO N «4-J l/l X o .2 « % a £ I 2 « ^ CO* I
1 I N N 73 « o « Ü O . c 'S4 fi o o -O >» ft Pi CO g 0 "5 1 R y c. 5. G ro d zi sk o w Kie łb ow ie S ta r y m . Profil śc ia n y za c h o d n ie j w y k o p u I z ie m ia p r ó c h n ic z n a , 2 — g li n a , 3 — p ia se k z p r ó c h n ic ą , 4 — s p a le n iz n a , 5 — p ia s e k , 6 — k a m ie n ieGrodzisko stożkowate w Kielbow ie S tarym 4 6 7
dratow ym . Ostrze w kształcie liścia lauru, trochę skręcone. Górna część św idra jest zakończona uszkiem kształtu zbliżonego do trójkąta, pow stałym przez za w in ięcie rozklepanego końca pręta. Długość 24 cm (tabl. IV, 7).
15. Sprzączka żelazna do pasa (?), w ykonana z rozklepanego pręta. Rama sprzączki półkolista w kształcie przypom inającym podkowę. K olec zacho w a n y fragm entaryczn ie (tabl. IV, 8).
16. Dwa fragm en ty żelaznych sprzączek. Rama w iększego fragm entu sprzączki prostokątna (tabl. IV, 9), w której narożu znajduje się kolec po łączony z nią przez zaw in ięcie jego części tylcow ej. Fragm ent drugiej sprzączki jest bardzo ułam kow y i m ało charakterystyczny.
17. P rzedm iot żelazny kształtem przypom inający nóż, za czym przem a w ia jego trójkątny przekrój poprzeczny. Pośrodku szerokości płaszczyzny (głowni?) przedm iotu znajduje się otw orek. W ęższy koniec jest zgięty. D e fin ity w n e u sta len ie fu n k cji narzędzia jest utrudnione z pow odu fragm en taryczności zachow ania. D ługość 14 cm, szerokość 1— 1,3 cm.
18. Kółko żelazne (może sprzączka z nie zachow anym kolcem?) w yk o nane z drutu o przekroju okrągłym ; średnica kółka 4,3 cm (tabl. V, 3).
19. Żelazna „żabka do um ocow ania kabłąka k osy” (w edług określenia rolnika, p. T. G ajdy), zgięta kolankow ato, zakończona tulejką o ram ionach n ie zw ierających się z sobą. D ługość 8,5 cm, średnica tulejki 1,8 cm. (tabl. V, 9).
20. Nóż żelazny o zarysie trójkątnym z kolcem jednostronnie podciętym , spiczasto zakończonym (tabl. V, 2). D ługość 14 cm, w tym długość kolca do osadzenia trzonka 4,4 cm.
21. Nóż żelazny z szeroką głow n ią o przekroju trójkątnym . Na jednęj stronie g łow n i, w części grzbietow ej, znajduje się żłobek podłużny, prze b iegający od podstaw y do w ierzchołka noża. K olec do nasady trzonka o prze kroju prostokątnym , d w u stron n ie podcięty i spiczasto zakończony. Długość 8,5 cm, szerokość g ło w n i w granicach 1— 1,6 cm (tabl. V, 4).
22. Nóż żelazn y z kolcem d w u stron n ie podciętym o przekroju prosto kątnym , spiczasto zakończonym . Długość 12 cm, w tym długość kolca 3,5 cm, szerokość g ło w n i 1,4 cm (tabl. V, 6).
23. Fragm ent noża żelaznego; zachowana tylko głow n ia, uszkodzona
w części w ierzchołkow ej. D ługość 6,5 cm, szerokość g ło w n i 1— 1,3 cm
(tabl. V, 5).
24. Nóż żelazny z głow n ią zaopatrzoną po obu stronach w pojedyncze żłobki podłużne, um ieszczone przy kraw ędzi grzbietu. K olec noża d w u stron n ie podcięty. D ługość 10,5 cm (tabl. V, 7).
25. G łow nia noża z dw u stron ułamana; długość 9 cm, szerokość 1,5 cm. 26. G wóźdź żelazny o przekroju prostokątnym z głów ką płasko rozkle paną; długość 5,8 cm (tabl. V, 8).
27. Naczyńko z jednego kaw ałka blachy m iedzianej kształtu trójkątnego, płytk ie, bardzo prym ityw nej roboty. Jeden spośród trzech narożników dłuż szy, o charakterze kolca do osadzenia trzonka. Długość 9,5 cm, najw iększa szerokość 7 cm, w ysokość 2,3 cm, grubość blachy 0,3 cm (tabl. V, 11).
28. F ragm ent lejka (?) z blachy m iedzianej; zachow ana tylko część rurki; długość 4 cm (tabl. V, 10).
29. Rurka kościana fragm entaryczn ie zachow ana, dokładnie obrobiona
i w ypolerow ana, przy w y locie otw oru ścieniow ana; długość 6 cm, średnica otw oru 0,8 cm.
Z ygm un t Włodzim ierz P yzik
30. Fragm ent ig licy (?) kościanej o przekroju okrągłym ; zachow ana część z uszkiem d w ustronnie podciętym . D ługość 3,3 cm, grubość 0,4 cm, średnica uszka 0,4 cm.
31. Fragm ent ły żw y (?) kościanej; zachow ana część dolna, ślizgow a — o płaskiej i w ybłyszczonej pow ierzchni. D ługość 21,5 cm, szerokość 5 cm.
32. Żużel w kształcie kolistej czapy o w k lęsłej i głęboko porow atej po w ierzch n i górnej oraz częściow o soplow atym spodzie. S tan ow i on w ierzch nią część produktu odpadkow ego pow stałego w trakcie procesu w ytop u że laza, który od b yw ał się przypuszczalnie w garnku o n iew ielk iej pojem ności. Ś rednica żużla (11 cm) w danym w ypadku — poniew aż „klocek” żużla jest zach ow an y w całości — określa zarazem w przybliżeniu średnicę otw oru n aczynia użytego dla celów m etalurgicznych. W ysokość żużla 5 cm. Ponadto znaleziono kilkanaście m niejszych i mało charakterystycznych bryłek żużla.
33. Szyjka butelki ze szkła ciem nego, z płasko ściętym brzegiem w y lew u , poniżej którego znajduje się dookolna płaska listw a o szerokości 1 cm. P o w ierzch n ia szyjki jest spatynow ana i w znacznym stopniu złuszczona; d łu gość 8,6 cm, średnica otw oru 2 cm.
A N A L I Z A
1. S t r u k t u r a n a s y p u g r o d z i s k a . Gród w K iełb ow ie Starym w zn iesion o na sztucznym nasypie otoczonym fosą. P rzecięcie go w ykopem badaw czym pozw oliło poznać szczegóły jego budow y. Jak już pow iedziano w e w stęp ie, n asypow i nadano kształt stożka. Składa się on z kilku w arstw ziem nych. Podstaw a stożka usypana została z piasku i żw irku zm ieszanego z próchnicą. W ydaje się, iż ten ostatni składnik to ziem ia pochodząca z fosy, w yd ob yta w trakcie jej kopania. Grubość tej w arstw y jest niejed n olita i do chodzi m aksym alnie do około 2 m. Na niej zalega w arstw a g lin y osiągająca najw iększą m iąższość w partiach peryferyczn ych nasypu, gdzie dochodzi do 1,4 m grubości. W w ym ien ion ej w arstw ie g lin y , w m iejscu, w którym nasyp przechodzi w zbocze, stw ierdzono ślady konstrukcji d rew nianych (ryc. 4) u m acniających krańce w ału. N akrycie dolnej w arstw y piaskow o-próchnicz- nej grubym płaszczem g lin y m iało na celu w zm ocnienie nasypu i uchro n ien ie go przed procesam i erozyjnym i. W ierzchnią w arstw ę nasypu sta n o w iła brunatnoczarna próchnica.
2. W a r s t w a k u l t u r o w a . Przechodząc do analizy w a rstw y k u ltu row ej, należy zaznaczyć, że zasadniczo stan ow i ją cały nasyp grodziska, p on iew aż jest on w całości tw orem sztucznym , w yk on an ym dla określonego celu , i ponadto dlatego, iż n aw et w skądinąd jałow ych kulturow o jego czę ściach, na przykład w dolnym poziom ie piaskow ym i glin iastym , w ystęp u je sporadycznie m ateriał zabytkow y (w ęgiel drzew ny, kości) oraz tkw ią e le m en ty konstrukcji drew nianych (ryc. 4).
N ajw ięk sze nagrom adzenie fak tów kulturow ych znajduje się w środko w ej części nasypu grodziskow ego, pod pow ierzchnią zagłębienia. Ta część w a rstw y kulturow ej będzie obecnie przedm iotem analizy. S tratygraficzn ie d zieli się ona na dwa poziom y, doln y i górn y (ryc. 4 i 5), które oddzielone są od siebie płatem g lin y o zróżnicow anej m iąższości. W części zachodniej w arstw a przekładkow a g lin y osiąga najw iększą m iąższość, od 40 do 120 cm, która m aleje w kierunku w schodnim i praw ie zanika przy ścianie w sch od niej w ykopu, co najlepiej uw idacznia się przy porów naniu obu profilów (ryc. 4 i 5). W opisyw anej w arstw ie przekładkow ej stw ierdzono tylko kilka
Grodzisko stożkowate w Kiełbow ie Starym 469
otoczaków gran itow ych , drew n ian y pal w b ity pionow o, tkw iący na g łęb o kości 80— 170 cm na krańcu zagłębienia (ryc. 4), oraz ślady dw óch bier w ion o grubości od 10 do 30 cm — w części przybarkowej stożka. W spom n ian y w yżej pal uważać należy za pozostałość po obiekcie budow lanym , stojącym pośrodku nasypu w m iejscu w ystęp ow an ia zagłębienia.
Stw ierdzona na grodzisku dw upozicm ow ość jest w yrazem dokonyw anych zm ian struktury nasypu oraz św iadczy zarazem o dwu fazach jego zabudo w y i użytkow ania. W pierw szym okresie funkcjonow ania grodu nasyp b ył m niejszy, a poziom zabudow y znajdow ał się w najniższej partii, pośrodku w zn iesion ego stożka. Poziom dolny w arstw y kulturow ej w ykazuje w szelk ie cechy przem aw iające za tym , iż pow stała ona w obrębie dom ostwa. M iano w icie w odcinku C, na głębokości 250 cm, zarysow ała się w yraźn ie plam a w kształcie e lip sy o w ym iarach 100— 140 cm, będąca śladem dużego pa len isk a lub — co praw dopodobniejsze — pieca. W obrębie plam y w y stęp o w ała w arstw a popiołu z w ęg lem drzew nym i dużo brył polepy. W sąsied z tw ie tego obiektu znaleziono otoczaki granitow e i bardzo liczn y m ateriał w postaci ułam ków naczyń, w yrobów m etalow ych i poTu~anvch kośc;. P o nadto w y stęp o w a n ie spalenizny, w ęgla i grud polepy w w arstw ie odcinka D i E jednoznacznie w skazuje na jej charakter pogorzeliskow y. Z niszczenie pierw otnej zabudow y grodu dokonało się zatem na skutek pożaru. Co go m ogło spow odow ać, nieostrożność m ieszkańców grodu czy najazd? W św ie tle m ożliw ych do poczynienia obserw acji nie da się n ieste ty udzielić d e fi n ityw n ej odpow iedzi na p ostaw ione pytanie. Sądzę jednak, że gdyby pożar nastąpił nie podczas obrony grodu, to jego m ieszkańcom udałoby się ocalić spośród in w en tarza przynajm niej cen n iejsze przedm ioty, jak np. noże, św i der czy też okazy broni w postaci grotów bełtów , które zn aleźliśm y w trak cie badań w w a rstw ie popożarowej.
Po zniszczeniu przez pożar gród został odbudow any, czego w yrazem jest górna część w a rstw y kulturow ej, zalegająca ponad poziom em przekładko w ym glin y. M iąższość górnej części w a rstw y kulturow ej dochodzi do 130 cm. Stw ierdzono w niej w iele m ateriału zabytkow ego: palenisko z otoczaków granitow ych, liczn e ułam ki naczyń, naczyńko z m iedzi, w yroby żelazne, kościane, żużel, połupane kości i w ęg iel drzew ny. P ow yższe m ateriały są zbieżne chronologicznie z inw entarzem zabytkow ym , w ystępującym w d o l nym poziom ie osadniczym grodziska. Zbieżność tę najlepiej pośw iadczają fragm en ty naczyń, jak też niektóre w yroby z żelaza. Z pow yższego w ynika, że gród w K iełb o w ie Starym odbudow any został w krótce po pożarze. Prace nad odbudow ą spalonego grodu rozpoczęto od um ocnienia i podw yższenia sam ego nasypu przez n ałożen ie na jego daw niejszą pow ierzchnię w arstw y spoistej g lin y (ryc. 4 i 5), zachow ując przy tym w k lęsłość środkowej partii stożka.
3. C e r a m i k a . N ajliczniejszą grupę zabytków znalezionych w obu po
ziom ach w a rstw y kulturow ej badanego grodziska stanow ią fragm enty i u łam ki naczyń, w ilości ponad 3000 skorup. Są to fragm en ty naczyń obtacza- nych, przew ażnie o ściankach koloru brunatnego z odcieniem szarym lub brązow ym . W ykonane są z m asy ceram icznej złożonej z g lin y pospolitej i sztucznej dom ieszki schudzającej. Dom ieszkę tw orzy piasek i tłuczeń gra
n ito w y średnioziarnisty, rzadziej gruboziarnisty. O bserw acje przełom ów
skorup pozw alają stw ierdzić, iż naczynia b yły lepione techniką ślizgow o- -taśmowa., przy czym obtaczano je na kole garncarskim . Ślady obtaczania
470 Z ygm un t Włodzim ierz P yzik
zaznaczają się jako n itk ow ate ciągi na obu stronach brzegu w y le w ó w i na stron ie zew nętrznej szyjek naczyń.
W iększość fragm entów pochodzi z naczyń o kształcie w p rzyb liżen iu ja jow atym . C harakteryzują się one siln ie odchylonym i w ylew am i, krótkim i szyjkam i i jajow atym profilem brzuśców. B yły to garnki bezuche. Dna są płaskie bądź lekko w k lęsłe, ze śladam i stosow ania podsypki piaskow ej. Na dolnej stronie dw óch den w ystępują pośrodku guzki, uform ow ane — być m oże — w otw orze kolistym na oś, która w odnośnym w ypadku n ie się g ałab y do górnej pow ierzchni koła garncarskiego, co, zdaniem prof. J. K o- strzew sk iego, stanow i dowód użycia do w ykończenia garnka ręcznego koła 3. N ie jest to jednak p ew n e, gdyż całość śladów tech n iczn ych w skazuje, iż najpraw dopodobniej m am y tu do czynienia z zaaw ansow aną techniką garn carską.
Na trzech dnach znajdują się znaki garncarskie w postaci krzyża o rów nych ram ionach, które na dw u egzem plarzach zaopatrzone są na końcu w krótkie poprzeczki. P raw ie w szystkie naczynia om aw ianej grupy są orna m en tow an e. M otyw y zdobnicze skupiają się g łó w n ie u nasady szyjek (tabl. I) naczyń i na ich brzuścach (tabl. II, 2, 6, 8, 10), ą w yjątk ow o ponadto w czę ści przydennej (tabl. III, 1) i na szyjce (tabl. II, 3). W yjątkow o tylk o zdo bione są także kraw ędzie w ylew ów . Do najczęściej spotykanych m otyw ów zdobniczych należą żłobki poziom e, na ogół płytko ryte, lin ie fa liste po jed yn cze (tabl. I, 2, 6), podw ójne (tabl. II, 2) i potrójne (tabl. II, 10), na stęp n ie rzędy ukośnych nacięć (tabl. I, 3, 5) i dołków . W jednym w ypadku stw ierdzono ornam ent w postaci skośnie karbow anej listw y pod kraw ędzią w y lew u oraz m otyw kratkow y (tabl. II, 8) złożony z długich bruzd na prze m ian ukośnych.
P ow ierzch n ia naczyń jest dobrze zagładzona; dotyczy to rów nież partii przydennych i ścianek w ew n ętrzn ych . Znaczna ilość fragm en tów w y lew ó w ma od stron y w ew n ętrzn ej wrąb dla kraw ędzi pokryw ki.
W om aw ianym tu zespole ceram iki garnkow ej znajduje się kilkanaście ułam ków naczyń z cylindryczną szyjką, z brzegiem płasko ściętym , bądź lekko pochylonym do w nętrza, albo w yp u k łym i z obu stron zaokrąglo nym , a w jednym w ypadku ostro ściętym na zew nątrz i zakończonym okapem.
Średnice w y lew ó w naczyń są znacznie zróżnicow ane. M ieszczą się one w granicach 12—34 cm. 182 fragm en ty zm ierzono na kole rekonstrukcyj nym , uzyskując następujące rezultaty:
Średnice w y lew ów naczyń w cm 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 33 34 Ilość frag m entów 2 6 5 6 14 6 15 16 19 16 21 14 9 9 12 4 3 3 1 2
Z pow yższego w yszczególn ien ia w ynika, że u m ieszkańców grodu k ieł- bow skiego najpospolitsze w użyciu b yły garnki o średnicy w y lew u w gra nicach 18— 23 cm. W ysokość ich w yn osiła w p rzybliżeniu od 20 do 24 cm.
3 J. K ostrzewski K u ltura prapolska, wyd. III, W arszawa 1962, s. 233; zob.
B yły to naczynia średnich rozm iarów. Scharakteryzow ana część m ateria łów reprezentuje garncarstw o stosujące nadal technikę częściow ego tylk o obtaczania oraz podsypkę piaskową.
F ew n a ilość fragm en tów w spółw ystępujących z m ateriałem opisanym wyżej reprezen tuje w yższy poziom w ykonaw czy. Zaznaczają się w n im też różnice surow cow e, przejaw iające się w stosow aniu drobnoziarnistej do m ieszki schudzającej. Ta grupa naczyń, często określanych daw niej m y ln ie jako „naczynia toczone”, nosi na sobie ślady obtaczania na kole szybko obrotow ym . Ścianki naczyń są cieńsze, nie przekraczają 0,5 cm grubości. Do tej grupy należą m oże także dwa fragm en ty u ch w ytów (dzbanów?), w y k o
n anych z pojedynczych skręconych w ałk ów glin y. G rubszy egzem plarz
uchw ytu jest podłużnie żłobkow any (tabl. III, 6). W szystkie fragm en ty obu dotychczas om ów ionych grup reprezentują naczynia w yp alon e w atm osferze utleniającej. S top ień w yp alen ia ich jest nierów ny, lecz na ogół dobry.
W m ateriale ceram icznym z grodziska w K iełb ow ie znajduje się 26 u łam ków naczyń siw ion ych , w yp alon ych w atm osferze redukcyjnej. Są to n a czynia cien k ościen n e, w yk on an e z delikatnej szarawej g lin y schudzonej n ie dużą ilością m iałkiego piasku. P ow ierzchnia tych naczyń jest stalow oczarna, błyszcząca. Ślady obtaczania lub może całkow itego toczenia są barflzo in ten sy w n e na całej w ysokości naczyń i w idoczne na w ew n ętrzn ej pow ierzchni ścianek. Na zew nętrznej stron ie zostały zatarte w trakcie jej w y b ły szcza nia, którego n ie stosow ano w ew nątrz naczyń. W ylew y tych naczyń są zgru białe i skośnie ścięte ku w n ętrzu albo łagodnie zaokrąglone. Szyjki są k rót kie i oddzielone od brzuśców pojedynczym i zgrubieniam i poziom ym i. Wśród skorup znajduje się fragm ent szerokiego ucha taśm ow ego o zgrubiałych bo kach (tabl. III, 7).
Całość om ów ionego m ateriału ceram icznego dzieli się — jak to w yżej zostało w yk azan e — na 3 grupy naczyń, różniące się od sieb ie cecham i su rowca i sposobem w ykonania. Grupę pierw szą, najliczniejszą, tworzą fr a g m enty naczyń z g lin y pospolitej, schudzonej średnio- i gruboziarnistą do m ieszką tłucznia. N aczynia należące do tej grupy w yk on an e b y ły techniką obtaczania, ale stosunkow o słabo opanow aną.
N aczynia drugiej grupy w ykonano z m asy ceram icznej złożonej z g lin y pospolitej i drobnoziarnistego tłucznia, przy czym obtaczano je na kole szybkoobrotow ym .
Do grupy trzeciej należą fragm en ty ceram iki siw ion ej, w ykonanej z bar dzo dobrze przygotow anej m asy ceram icznej, utw orzonej z delikatnej g lin k i i drobnoziarnistego piasku. Szczupła ilość zachow anych ułam ków n ie stety u n iem ożliw ia d e fin ity w n e rozstrzygnięcie k w estii, czy były w yk on an e do brze opanow aną techniką ślizgow o-taśm ow ą czy też techniką całkow itego toczenia.
U w zględniając cechy natury surow cow ej, m orfologicznej, ornam entow ej i technologicznej om aw ianej ceram iki, należy stw ierdzić, iż naczynia p ie rw szej i drugiej gru p y są typ ow e dla m łodszej i najm łodszej (XIII w.) fazy okresu w czesn ośred n iow ieczn ego, z w yjątkiem w spom nianych uch dzban ków, zapew ne średniow iecznych. Za nieco późniejszym niż w iek XIII dato w aniem całości m ateriału ceram icznego znalezionego w w arstw ie kulturow ej na grodzisku przem aw iają przede w szystkim ułam ki naczyń siw ionych. M a ją one charakter w yrobów średniow iecznych; w zakresie techniki produkcji i kształtu stan ow ią bliską analogię do niektórych naczyń cztern astow iecz
472 Z y g m u n t W ł o d z im ie r z P y z i k
n ych ze Starego M iasta w W arszaw ie 4. W ydaje się, iż w sp ółw ystęp ow an ie na grodzisku w K iełb ow ie ułam ków naczyń siw ion ych z bardzo liczn ym i fr a g m entam i ceram icznym i o cechach w łaściw ych jeszcze późnej fazie w cz esn e go średniow iecza pozw ala datować całość om ów ionego m ateriału garncar skiego na pierw szą połow ę XIV- stulecia. Słuszność tego w n iosku potw ierdza fak t analogicznego datow ania składu ceram iki w Sieklukach, w którym to składzie oprócz kilkuset kafli znaleziono parę naczyń siln ie obtaczanyeh i jedno naczynie „siw e” toczone na kole 5.
N aczynia, których liczn e fragm enty znaleziono na grodzisku, pochodzą przypuszczalnie z dwóch lub n aw et trzech w arsztatów garncarskich. Ś w ia d czy o tym w yraźn ie zróżnicow any poziom techniki zastosow anej przy pro dukcji poszczególnych grup naczyń. N aczynia zaliczone do grupy pierw szej b y ły praw dopodobnie produktem m iejscow ego garncarza grodow ego, n ie m a jącego zbyt w ysokich kw alifikacji. Jego w yroby u żyw an e b y ły na co dzień i z tego pow odu w w arstw ie kulturow ej jest ich najw ięcej. N atom iast n a czynia grupy drugiej i zw łaszcza trzeciej, n iew ą tp liw ie lepszej jakości, pochodziły od obcego producenta — i co za tym idzie — b y ły droższe; sta n o w iły rodzaj św iątecznej zastaw y stołow ej, co jednocześnie w yjaśn ia ich m niejszą liczebność w uzyskanym podczas badań m ateriale cera
m icznym .
Może celow e będzie w tym m iejscu spostrzeżenie natury ogólniejszej, iż obecność w m ateriale zabytkow ym pochodzącym z w arstw y kulturow ej o jed n olitej strukturze i n ie zakłóconej stratygrafii ceram iki siw ej nie zaw sze św iadczy o słuszności datow ania go na okres średniow ieczny, późno śred n iow ieczn y lub zgoła jeszcze m łodszy. Z agadnienie ceram iki siw ej, ogól n ie m ów iąc średniow iecznej, nie zostało dotychczas opracow ane, stąd trudno p ow iedzieć, kiedy zaczęto ją w ytw arzać w naszym kraju. W iedza, jaką po siadam y o niej dziś, pozw ala na stw ierd zen ie, że produkcja ceram iki siw ej rozw in ęła się na w iększą skalę w XIV—X V w iek u 6. Początki tej produkcji n ajp ew n iej m iały m iejsce w e w czesnym średniow ieczu, najpóźniej w XIII stuleciu. Fakt w ystęp ow an ia ułam ków naczyń siw ion ych , na przykład w do brze datow anej osadzie z XII— XIII w iek u w Ś w iętom arzy w p ow iecie iłżeckim , św iadczy o słuszności tego poglądu w sposób nie budzący w ą tp li w ości 7.
4. W y r o b y z ż e l a z a . W w arstw ie kulturow ej przebadanego odcinka
nasypu grodziska odkryto następujące przedm ioty żelazne: 3 ostrogi, 3 groty b ełtów , sierp, św ider, 7 noży, 2 sprzączki do pasa, tzw . żabkę do kosy (?), gw óźdź, kółko i 9 żużli.
Spośród w ym ien ion ego inw entarza jako p ierw sze om ów ione zostaną po krótce ostrogi, ze w zględu na m ożliw ość stosunkow o dokładnego datow ania 4 J. Kruppe S t u d i a n a d c e r a m i k ą X I V w i e k u z e S t a r e g o M i a s t a w W a r s z a w i e , Wrocław—W arszawa 1961, s. 22, ryc. 5 (4); A. Gardawski, J. Krup pe P ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e n a c z y n i a k u c h e n n e i s t o ł o w e [w:] S z k i c e s t a r o m i e j s k i e , Warszawa 1955, ryc. 58.
5 Z. Pyzik, op. cit., s. 152 n.
* A. Gardawski, J. Kruppe, op. cit., s. 133.
7 J. Kuczyński, Z. Pyzik B a d a n i a o s a d y w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e j w S w i ę - t o m a r z y , p o w . I ł ż a , „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego”, t. 4, 1966/1967^ s. 124, 125, ryc. 25, 26, s. 142—144.
Grodzisko stożkowate w Kiełbow ie S ta rym 4 7 3
ich. Z nalezione okazy są do sieb ie bardzo podobne pod w zględ em kształtu i szczegółów budow y. Różnią się natom iast — m in im aln ie zresztą — roz m iaram i, m ian ow icie w ielkością kabłąka i długością w idełek. Składają się z kabłąka uform ow anego w kształcie litery V, zakończonego z jednej strony zaczepam i ogn iw k ow ym i, a z drugiej strony w idełkam i do osadzenia w nich kółka zębatego na cienkiej osi. Kółko zachow ało się tylko u jednej ostrogi, praw ie całej. Jest ono pięcioram ienne, posiada średnicę 2,3 cm. Ram iona dw u dalszych ostróg są zdobione ornam entem jodełkow ym i kreskow ym , przy czym ten ostatn i w ystęp u je ponadto w jednym w ypadku rów nież na w idełkach, w pobliżu otw orków do osadzenia osi.
N ajw cześn iejsze okazy polskich ostróg z kółkiem zębatym (gw iaździstym ) opracow ała Z. H ilc z e r ó w n a 8, uw zględniając dość obszerny m ateriał pocho dzący g łó w n ie z badań w yk opaliskow ych. Zajm ując się ostrogam i z X — XIII w. podzieliła je na kilka typów i odm ian. W edle jej podziału ostrogi z grodziska w K iełb ow ie należą do typu III, odm iany 1. P o ja w ien ie się ostróg z kółkiem zębatym w P olsce przypada na ostatnią ćw ierć XIII, w zg lęd n ie na przełom XIII i XIV w. W skazują na to dane archeologiczne, jak też ik o nograficzne (np. w yob rażen ie ostróg z kółkiem zębatym na pom niku k sią żęcym H enryka IV Probusa w kościele ¡§w. Krzyża w e W rocławiu).
Ostrogi typu III odm iany 1 utrzym yw ały się w użyciu u nas do p ołow y XIV stulecia, to jest do czasu pojaw ienia się ostróg z kółkiem o dużym pro m ieniu. Z przytoczonych danych w ynika, że okazy z K iełbow a m ogą pocho dzić z końca XIII lub z pierw szej połow y XIV w ieku. Z w ażyw szy jednak na p row in cjon aln e położenie K iełbow a i zw iązaną z tym m ożliw ość zaistn ien ia p ew n ych opóźnień w przyjm ow aniu się now ych form kulturow ych, dato w a n ie ostróg z om aw ianego grodziska należy odnieść raczej do pierw szej połow y XIV w .
Przejdę teraz do krótkiego om ów ienia znalezionych na grodzisku 3 gro tów b ełtów do kuszy. Dwa z nich zaopatrzone są w tulejkę, a okaz trzeci zakończony jest spiczastym trzpieniem . W ym ienione egzem plarze różnią się też m iędzy sobą odm iennym ukształtow aniem kolca (tabl. IV, 4, 5, 6). W e dług podziału zastosow anego przez A. N a d o lsk ieg o 9 groty z tulejką należą do typu I, grot z trzpieniem do typu II.
Kusza pojaw iła się w P olsce w początku XII w . 10 Pierw sza w zm ianka o znajom ości tej broni w naszym kraju znajduje się w K ron ice Galla A n o nim a, który w spom ina o u żyw an iu kusz przez P olaków podczas obrony G łogow a w 1109 r o k u 11.
G roty b ełtów należą do zabytków często spotykanych na stanow iskach z okresu w czesn ego i późniejszego średniow iecza. N ajliczn iejsze są groty b ełtó w należące do typu I, znajdow ane m asowo na każdym grodzisku m łod
8 Z. H ilczerówna Ostrogi polskie z X —XIII w ieku, Poznań 1956, s. 62—69 i tabela VIII na s. 98— 103; Z. Hilczerówna Chronologia ostróg z X do XIII
w ieku, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 23, 1956, s. 203—206; w szystko
o ostrogach z kółkiem zębatym w zięte zostało z obu cytowanych prac. 9 A. Nadolski Studia nad uzbrojeniem polskim w X, X I i XII wieku, Łódź
1954, s. 65.
10 J. Kostrzewski, op. cit., s. 270—271.
11 Anonim tzw. Gall Kronika polska, przekład R. Gródeckiego, W rocław— —W arszawa 1965, s. 144— 145 (księga trzecia, rozdział 8).
szym niż XI w . 12 O czyw iście dotyczy to także grodzisk stożkow atych 13, po dobnych naszem u. Oba typ y grotów obejm ują zasięgiem czasow ym „co n a j m niej cztery w iek i (XII — XV), przy czym nie udało się w yśledzić wśród nich jakichś elem en tów ew olu cji czasow ej” 14. Z pow yższego w zględu zna lezien ie w w arstw ie grodziska kiełbow skiego grotów b ełtów nie w nosi n ie stety nic now ego do zagadnienia jego chronologii.
Podobnie rzecz się ma rów nież z pozostałym i w yrobam i żelaznym i z tego grodziska, których dokładniejszą chronologię da się ustalić dzięki tem u ty l ko, że w ystępują pospołu z dość p ew n ie datow anym i ostrogam i i zabytkam i ceram iki.
Sierp pochodzący z grodziska charakteryzuje się kolankow ato zgiętym ostrzem , nieco łukow atym , ząbkow aną kraw ędzią tnącą i odgiętym na zew nątrz kolcem do osadzenia rękojeści. K oniec kolca jest zakrzyw iony. Za k rzyw ien ie go m iało na celu trw alsze um ocow anie d rew nianej rękojeści. Sierp ten reprezen tuje form ę typow ą zarów no dla sierpów w czesn ośred n io w iecznych 15, jak i p ó ź n ie jsz y c h 16, aż po czasy n ow ożytn e 17 i w spółczesne w łącznie. Sierpy należą do narzędzi często spotykanych już w e w czesnym średniow ieczu. Z w ykle znajdow ane są w osadach 18, sporadycznie w ystępują
także na cm entarzyskach 19.
W zestaw ie narzędzi znalezionych w K iełb ow ie bardzo interesująco przed staw ia się św ider (tabl. IV, 7). Ma on form ę bardzo sm ukłą. W ykonany zo stał z grubego pręta o przekroju w przybliżeniu kw adratow ym . Część pra cująca tego okazu uform ow ana jest łyżkow ato. Górna część narzędzia za kończona jest uszkiem do osadzenia drew nianego u chw ytu, który się nie zachow ał. Bliską analogię do niego stan ow i św ider z Tum u pod Łęczycą 20. Wśród w yrobów z żelaza znalezionych na om aw ianym grodzisku najlicz niejsze są noże (7 egzem plarzy), siln ie skorodow ane. G łow n ie ich są w przy b liżen iu proste, zw ężone u w ierzchołków , w przekroju poprzecznym trój kątne. K olce — zachow ane tylko u 4 egzem plarzy (tabl. V, 2, 4, 6) — mają przekrój czw orokątny i spiczaste zakończenie. Od g ło w n i oddzielone są d w u stronnym , a w jednym w ypadku (tabl. V, 2) jednostronnym podcięciem . G łow nia jednego noża zaopatrzona jest na obu stronach w podłużny rowek (tabl. V, 7) przebiegający w pobliżu kraw ędzi grzbietu narzędzia. P odobny row ek w ystęp u je także u drugiego noża (tabl. V, 4) — na jednej stronie płaszczyzny głow n i. D ługość noży w obecnym stan ie ich zachow ania jest znacznie zróżnicow ana, w granicach 6,5 — 14 cm.
12 A. Nadolski, op. cit., s. 65.
13 J. Kamińska Grodziska stożkowe śladem posiadłości rycerskich X III—X I V
wieku, „Prace i M ateriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego
w Łodzi”, Seria Archeologiczna nr 13, 1966, s. 69 tabl. I, s. 71 tabl. III. 14 A. Nadolski, op. cit., s. 63.
15 J. K ostrzewski, op. cit., s. 34 tekst i ryc. 5b; R. Jakim ow icz Okres wcze-snohistoryczny [w:] Prehistoria ziem polskich, Kraków 1939—1948, tabl.
100 (40).
16 J. Kamińska, op. cit., tabl. 1 (7).
17 K. Moszyński Kultura ludowa Słowian, t. 1, Kultura materialna, Warszawa 1967, s. 204—206, ryc. 166—172.
18 J. K ostrzewski, op. cit., s. 34.
19 J. Gąssowski, op. cit., s. 135 i tabl. 11 (5).
47 4 Zygm un t Włodzimierz P yzik
Z kolei parę słów należy pośw ięcić dwom odkrytym sprzączkom słu ż ą cym praw dopodobnie do zapinania pasa. N ie jest to jednak pew ne, poniew aż niektóre sprzączki — zdaniem prof. J. K ostrzew skiego — stanow ić m ogły część uprzęży 21. W ykonano je z rozklepanego pręta o szerokości m aksym al nej 0,8 cm. Obie sprzączki, z których jedna zachow ana jest tylko fragm en tarycznie, zaopatrzone są w kolec. Pod w zględem kształtu naw iązują one do sprzączek z ramą półkolistą lub prostokątną, znanych z okresu w czesn o śred n iow ieczn ego 2'2. Być może, do sprzączek zaliczyć także n ależy kółko (tabl. V, 3) z drutu o przekroju okrągłym . N ie posiada ono, co prawda, kol ca, który, być m oże, zaginął. N iezależn ie jednak od tego trzeba mieć na u w a dze przypuszczenie prof. J. K ostrzew skiego, że niektóre sprzączki prapolskie w ogóle n ie m iały kolca; w ów czas koniec pasa obw iązyw ano naokoło samej ram y sp rzą czk i23. Jest też praw dopodobne, iż kółko to stan ow i część w ęd zi dła. M ianow icie pośród w ęd zid eł w czesnośredniow iecznych najpospolitsze b y ły proste w ędzidła dw uczłonow e zaopatrzone na obu końcach w duże kółka, do których przym ocow yw ano w odze oraz rzem ienie ogłow ia 24.
Podobną trudność w u stalen iu funkcji nastręcza przedm iot, określony uprzednio w opisie w ybranych m ateriałów jako „żabka do um ocow ania ka- błąka kosy” (?), tak n azw any przez rolnika i zarazem cenionego opiekuna za bytków kultury ludow ej, p. T. Gajdę z Dębskiej Woli. Brak analogii do tego przedm iotu w znanych mi m ateriałach z okresu w czesnego w zg lęd n ie póź n iejszego średniow iecza n ie pozw ala jednak na w eryfik ację jego funkcji.
Na zakończenie tego krótkiego om ów ienia w yrobów żelaznych z grodzi ska w K iełb ow ie pośw ięćm y nieco uw agi znalezionem u tam że żużlow i. W y m ien ion y żużel, uform ow any na kształt kolistej w rzucie poziom ym czaszy o w k lęsłej i porow atej pow ierzchni górnej oraz soplow atej części dolnej jest n iew ą tp liw ie sw ojego rodzaju odpow iednikiem tzw . kloca żużla, jakie zn a m y z w ielu stan ow isk hutniczych z okresu w p ły w ó w rzym skich i w czesnego średniow iecza w Ł y so g ó ra ch 25. Jest on — podobnie jak „kloce” ze św ięto
krzyskich kotlin ek piecow ych — produktem odpadkow ym pow stałym
w trakcie procesu hutniczego. Ma podobną strukturę i zbliżony kształt. Róż ni się tylko — i to w sposób skrajny — od w ielk ich i ciężkich kloców św ię tokrzyskich rozm iaram i. R óżnica ta w yn ik a z faktu, iż żużel z K iełb ow a jest produktem , który pow stał w w arunkach procesu hutniczego realizo w an ego — rzec m ożna — w najm niejszym rozmiarze, m ian ow icie w n ie w ie l kim n aczyniu, zapew ne glin ian ym . P rzykłady dokonyw ania w ytopu żelaza z rudy w garnkach glin ian ych są znane z osad w czesnośredniow iecznych w Ł ęczycy, Opolu i G d a ń sk u 26. O podobnym sposobie u zyskiw ania żelaza
Grodzisko stożkowate w Kielbow ie S tarym 475
21 Ibid., s. 169. 22 Ibid.
23 Ibid., s. 170.
24 A. Nadolski, op. cit., s. 87 i 280 tabl. 40 (1); J. Kostrzewski, op. cit„ s. 289, ryc. 257; R. Jakimowicz, op. cit., tabl. 100 (27).
25 K. Bielenin Łysogórski okręg górniczo-hutniczy z okresu w p ł y w ó w r z y m
skich, „Rocznik Św iętokrzyski”, t. 1, 1962, s. 97—149, ryc. 4; zob. także
inne prace tego autora.
26 A. Zbierski Stan badań nad historią górnictwa i hutn ictw a w Polsce
wczesnośredniowiecznej [w:] Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, t.
476 Z ygm u n t Włodzimierz P yzik
z rudy w czasach n ow ożytn ych w spom ina w sw ym d ziele K. M o sz y ń sk i27. P ozostałe okazy żużla są drobne, o cechach podobnych do w yżej opisanego.
5. W y r o b y z m i e d z i . N ależą do n ieliczn ych . Jednym z nich je st p ły tk ie naczyńko m ałych rozm iarów (rondelek do skw arzenia słoniny?), w y konane z jednego kaw ałka blachy (tabl. V, 11). W rzucie poziom ym jest ono w przybliżeniu trójkątne. D rugi przedm iot, podobnie jak naczyńko w y konany z blachy, przypom ina kształtem dolną część lejka (tabl. V, 10). O fu n k cji tych przedm iotów , z braku odpow iednich danych, nie da się nic m iarodajnego pow iedzieć.
6. F r a g m e n t b u t e l k i . Odkryta w odcinku D na głębokości 235 cm w w arstw ie o nie naruszonej strukturze stratygraficznej szyjka b u telk i jest jed yn ym zabytkiem ze szkła, jaki znaleziono w obrębie grodziska. P o w ierzch nia zachow anego fragm entu jest spatynow ana i w znacznym stopniu złu sz- czona, co tym bardziej utw ierdza w przekonaniu, iż n ie jest on późniejszym w trętem kulturow ym .
7. K o ś c i . K ości zw ierzęce, oprócz om ów ionych w yżej ułam ków cera m iki, są n ajliczniejszą grupą zabytków stw ierdzonych w w a rstw ie k u ltu ro wej w obrębie eksplorow anego odcinka grodziska. Zachow ało się ich bardzo dużo, różnych rozm iarów , z przew agą m ałych i w w iększości drobno połupa- nych. N ie brak też całych w zględ n ie potrzaskanych szczęk z u zębieniem Kości te, n iestety, n ie b yły dotąd przedm iotem fachow ej an alizy zoologicz nej, dlatego trudno o bliższe dane na tem at gatunku zw ierząt i ich w za jem nego stosunku procentow ego. N iew ą tp liw ie przew ażają w śród nich kości bydła i św iń. N iew ielk i odsetek stanow ią (w edle pobieżnych oględzin lek a rza w eterynarii) kości zw ierząt łow nych. W jednym w ypadku stw ierdzono blaszkow atą kość rybią.
Prócz kości o charakterze odpadków konsum pcyjnych w yróżn ion o 3 w y tw ory z tego surowca: fragm ent łyżw y, część ig licy lub szp ili z grubym uszkiem i bliżej nie określony przedm iot rurkow aty.
Z A B U D O W A I F U N K C J A G R O D U
D otychczasow y zakres badań w ykopaliskow ych w K iełb ow ie Starym , którym i objęto tylko niew ielk ą część obszaru grodziska, n ie daje podstaw y do pełnego przedstaw ienia zagadnienia rodzaju zabudowTy i fu n k cji grodu. N iem niej przeprow adzone prace pozw alają na sform u łow an ie p ew n ych w n io sków na ten tem at. W ydaje się p ew ne, iż zabudow a grodu składała się tylko z jednego obiektu w zn iesion ego pośrodku nasypu, w m iejscu w idocznego dziś na pow ierzchni obszernego zagłębienia, o którym była m ow a w części analitycznej n in iejszego opracow ania. K ształt i rozm iary w spom nianego za g łęb ien ia (6 — 11,5 m) w skazują, że była to budow la czw orokątna o zarysie prostokątnym , w zn iesion a z drew na. D olna część obiektu w budow ana była w zagłęb ien ie i m iała n iew ą tp liw ie charakter m ieszk aln y, na co w skazuje zachow ane palenisko (lub może ślady pieca?) i liczne fragm en ty naczyń. Nad tą częścią budow li w zn osiła się kondygnacja naziem na, której śladem jest m oże pozostałość dolnej części słupa (ryc. 4) tkw iącego w w a rstw ie g lin y na granicy k otlin y (zagłębienia) i znaczna ilość polep y z obudow y drew nianych ścian (?), a także obficie w ystęp u jący w w a rstw ie kulturow ej
Grodzisko stożkowate w K iełbow le S ta rym 477
Ryc. 6. Próba rekonstrukcji w ieży obronnej w W itowie, pow. Sieradz
(wg J. Kamińskiej)
w ę g ie l d rzew ny (jako rezultat spłonięcia budow li). N ależy się też liczyć z istn ien iem następnej, w yższej jeszcze kondygnacji, w ieńczącej budynek, którą łączyć by m ożna z funkcją strażniczą pom ieszczenia, z którego doko n yw an o m iędzy in n ym i stałej obserw acji okolicznego terenu. B udynek zaj m ow ał m iejsce cen traln e na sztucznym n asypie o n iew ielk ich rozm iarach, zajm ując dość dużo przestrzeni na jego pow ierzchni, co w ykluczało dalszą zabudow ę poziomą. W św ie tle tego przypuszczenie o parokondygnacjow ym podziale budynku (w typ ie w ieży obronnej?) jest bardzo praw dopodobne.
Inw entarz zn alezion y w w arstw ie kulturow ej (ostrogi, groty bełtów ) w skazuje raczej na ściśle m ilitarn y charakter grodu, m ogącego m ieć za za d an ie strzeżen ie określonego odcinka obszaru granicznego, przez który
prze-Ryc. 7. Próba rekonstrukcji w ieży obronnej w Pęcznie w ie pow. Poddębice (wg
4 7 8 Z ygm un t Włodzimierz Pyzik
chodziła droga z Radomia na M azow sze28. W pierw szej połow ie XIV w iek u było ono oddzielnym księstw em luźno tylko zw iązanym z Polską na zasadzie stosunku len n ego 29.
T eren lokalizacji grodu jest n izin n y i nie posiada n aturalnych w z n ie sień. Chcąc zw iększyć w alory obronne grodu-strażnicy i zapew nić sobie da leki w idok na okolicę, w zn iesion o go na sztucznym nasypie, na którym po staw ion o budynek o m ożliw ie dużej zapew ne w ysokości. Może b ył on po dobny do w ież obronnych z P ęczniew a, pow. P oddębice (ryc. 6), i W itowa,, pow. Sieradz (ryc. ,7), w zn iesion ych na nasypach stożkow atych i datow anych na drugą połow ę XIII i pierw szą połow ę X IV w ie k u 30.
P ow racając jeszcze do zagadnienia fu n k cji grodu k iełb ow sk iego n ależy w spom nieć, że za jego strażniczym charakterem op ow ied ział się J. G ąssow ski 31, a ostatnio M. W ilczyńska, która osadę obronną w K iełb ow ie, jak też sąsied n ie grody, uważa za w yraz potrzeby uzbrojenia teren u i konieczności zabezpieczenia szlaku drożnego biegnącego z Radom ia do G r ó jc a 32. Oma w ia n y gródek stan ow ił zapew ne w łasność rycerską. Zdaniem R. Jak im ow i cza p ojaw ien ie się w naszym kraju w okresie w czesnego i późniejszego średniow iecza m ałych grodów łączyć należy ze zm ianam i p olityczn ym i, spo łecznym i i gosp o d a rczy m i33. W rezultacie tych zm ian rycerze otrzym yw ali nieraz p rzyw ileje in d yw id u aln e od książąt na w zn oszen ie w łasn ych grodów 34.. O dnośnie do grodu w K iełb ow ie w ydaje się, iż należy go łączyć nie tylko z potrzebą ubezpieczenia szlaku przechodzącego przez teren y Zapilicza 35, lecz ponadto w rów nym stopniu z procesem coraz in ten sy w n iejszeg o zagospoda row yw an ia ziem peryferyczn ych w stosunku do głó w n y ch ośrodków osad niczych.
N iezbyt w yraźnie — w św ietle badań w yk op alisk ow ych — zarysow u je się obraz gospodarczy posiadłości ziem skiej zw iązanej z grodem w K iełb o w ie. G leby najbliższej okolicy, jak zresztą całego Z apilicza, należą w w ię k szości do słabych oraz złych i są zaliczone do najniższych klas b on itacyj nych 36. Taka sytuacja gleb ow a n ie sprzyjała zatem rozw ojow i gospodarki rolnej, która m iała tu praw dopodobnie znaczenie drugorzędne. W św ietle bardzo ob ficie w ystępującego w w arstw ie kulturow ej grodziska m ateriału osteologicznego w yd aje się, iż podstaw ę egzysten cji m ieszkańców grodu sta now iła hodow la zw ierząt, dla której istn ia ły w ok olicy o w iele p om yślniejsze
28 S. Weyman Cła i drogi handlowe w Polsce piastow skiej, Poznań 1938;:
zob. mapę; T. W ąsowicz Wczesnośredniowieczny Radom na tle regionu [w:] Radom, szkice z dziejów miasta, W arszawa 1961, s. 92 i ryc. 59 na
s. 94. •
29 Historia Polski, t. 1, część 1, Warszawa 1958, s. 437. 30 J. Kam ińska, op. cit., s. 53, ryc. 7 i s. 56, ryc. 10. 31 J. G ąssowski, op. cit., s. 79.
32 M. W ilczyńska, op. cit., s. 113—114. 33 R. Jakimowicz, op. cit., s. 378. 34 Historia Polski, t. 1, część 1, s. 454.
35 N azw ą Zapilicze (Zapilcze) określano w średniowieczu obszar m iędzy Ra- domierzą, dolnym biegiem Pilicy i odcinkiem W isły; por. J. Natanson-Leski
R ozw ój terytoria ln y Polski, Warszawa 1964, s. 42.
36 M. Strzem ski Gleby w o j e w ó d z tw a kieleckiego, „Przegląd Geograficzny”, t. 26, 1954, z. 1, s. 57.
Grodzisko sto żkow ate w K iełbow ie S tarym 479
w arunki niż dla upraw y roślin. Biorąc pod uw agę w ysoki stopień za lesie nia om aw ianego o b sz a r u 37 trzeba przyjąć, iż znaczną rolę odgryw ała też gospodarka leśn a, w której zatrudniona była część ludności należącej do grodu.
C hronologię osady obronnej w K iełb ow ie Starym , z pow odu braku w zm ianek o niej w średniow iecznych ^rodłach pisanych, określić można je d y n ie w oparciu o uzyskane w trakcie badań m ateriały w ykopaliskow e. Podkreślić przy tym należy, że stopień przydatności poszczególnych rodza jów m ateriałów , odnośnie do k w estii datow ania jej, jest bardzo zróżnico w any. Stosunkow o najw ięcej danych na pow yższy tem at dostarczyła ana liza technologiczno-m orfologiczna znalezionych ostróg i zabytków ceram iki. Co się tyczy tych pierw szych, należy stw ierdzić, iż reprezentują one n aj w cześniejszą odm ianę ostróg z kółkiem zębatym , których czas użytkow ania w P olsce przypada na ostatn ią ćw ierć XIII i pierw szą połow ę XIV w iek u . Jeśli chodzi o m ateriał ceram iczny, to w iększością sw ych cech — m iędzy in n ym i stopniem plastyczności m asy ceram icznej, stosow aniem podsypki piaskow ej, techniką obtaczania oraz kształtem naczyń, a także rodzajem ich zdobienia — w yraźn ie naw iązuje do produktów garncarstw a z późnej fazy w czesnego średniow iecza (w. XIII). Tylko n ieliczn e fragm enty można zaliczyć do późniejszego średniow iecza.
W św ietle pow yższych fak tów w yd aje się, iż gródek w K iełb ow ie w zn ie sion y został w drugiej p ołow ie XIII w ieku. Po p ew nym czasie fu n k cjon o w ania u legł sp aleniu — przypuszczalnie w pierw szych latach następnego stulecia, po czym nastąpiła jego odbudowa. K oniec użytkow ania gródka przypada zapew ne na początkow y okres panow ania K azim ierza W ielkiego. M niej w ięcej w tych bow iem latach zbudow ano rozległy gród w pobliskim Goździe 38 (w od ległości zaled w ie 3 kilom etrów od K iełbow a Starego), a rów noczesne fu n k cjon ow an ie obu grodów jest m ało prawdopodobne.
37 R. M ochnacki Zasiąg pralasu na W yżyn ie Kielecko-Sandomierskiej, mapa w skali 1 : 300 000, Kraków 1937.
38 Chronologię grodziska w Goździe Nowym ustalono w w yniku w stępnych badań w ykopaliskow ych przeprowadzonych w 1967 r. przez Muzeum Św iętokrzyskie.
Tabl. I. K iełb ów S tary, grodzisko. F ragm en ty naczyń g lin ia n y ch
Grodzisko sto żkow ate w Kiełbow ie Starym,
31 — R o c z n i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o
482 Zygm un t Włodzim ierz Pyzik
Grodzisko sto żkow ate w K iełb ow ie S ta rym 433
Tabl. IV. Kiełbów Stary, grodzisko.
4 8 4 Z ygm un t Włodzim ierz P yzik
Tabl. V. Kiełbów Stary, grodzisko.
] — s i e r p , 2, 4— 7 — n o ż e , 3 — k ó ł k o , 8 — g w ó ź d ź , 9 — „ ż a b k a ” d o u m o c o w a n i a k a b ł ą k a k o s y (? ),
1 0 — f r a g m e n t l e j k a ( ? ) , 11 — n a c z y ń k o ( w i d o k z g ó r y ) , 1—9 — p r z e d m i o t y z ż e l a z a , 10—11 — p r z e d m i o t y z b l a c h y m i e d z i a n e j
Grodzisko stożkowate w Kiełbow ie S ta ry m 485 КОНУСООБРАЗНОЕ ГОРОДИЩЕ В КЕЛБОВЕ-СТАРОМ В БЯЛОБЖЕГСКОМ РАЙОНЕ Археологические работы по изучению городища в Келбове-Старом были проведены в 1965 г. Городище расположено в низинной местности, на рас стоянии 12 км к югу от нижнего течения Пилицы, левобережного притока Вислы. Городище в Келбове-Старом было построено на искусственной земляной насыпи, окруженной рвом. Насыпь имела форму усеченного конуса высотой около 4 метров. В центре насыпи были обнаружены следы деревянной по стройки и культурный слой толщиной свыше 2 метров. В культурном слое было обнаружено несколько тысяч находок: фрагменты глинияной посуды, обработан ной на гончарном круге, наконечники стрел для самострелов, ножи, серп, свер ло, пряжки, много костей животных, изделия из кости, меди и стекла, а такж е многочисленные глыбы глинобитного пола. Кроме того были найдены следы выплавки ж елеза. Городище в Келбове-Старом принадлежало, по всей вероятности, какому-то рыцарю и играло роль заставы, которая охраняла имевший стратегическое и торговое значение путь, соединявший Малую Польшу с Мазовией. Град был построен во второй половине X III в,, через некоторое время подвергся со ж ж е нию, а затем был восстановлен. Град перестал использоваться вероятно в 30-е годы XIV столетия.
THE CONICAL CASTLE AT KIEŁBÓW STARY, THE BIAŁOBRZEGI DISTRICT A rcheological investigations on the castle at Kiełbów Stary w ere conducted in 1965. The castle is situated on a plain, 12 km to the south of the low er course of the Pilica River, a left-hand tributary of the Vistula. It had been erected on an artificial earthen mound surrounded by a moat. The mound w as shaped like a truncated cone and w as 4 m etres high. At the summ it of the mound w ere unearthed the rem ains of a wooden structure and an archeological stratum 2 m thick, w here several thousands artifacts and non-artifactual m aterial w ere found: fragm ents of earthenware vessels turned on the potter’s w heel, iron spurs w ith rowels, crossbow bolts, knives, a sickle, a borer, belt buckles, a good deal of ani mal bones, objects made of bone and copper, glassware, and a number of pug lumps. Moreover, the evidence of ironmaking w as discovered.
The castle at K iełbów Stary had been certainly owned by a knight, its function being to safeguard a road of strategic and comm ercial importance that connected Little Poland (Małopolska) w ith Mazovia. It had been erected in the second half of the 13th century. After some tim e the castle had been burnt down, then rebuilt, and abandoned probably in the third decade of the 14th century.
