Franciszek Stopniak
Z badań nad historią diecezji
siedleckiej
Collectanea Theologica 42/4, 219-223
C ollectan ea T h eologica 42(1972)1 IV K S. FR A N C ISZ E K ST O P N IA K , W A R SZ A W A
Z BADAŃ NAD HISTORIĄ DIECEZJI SIEDLECKIEJ
H istoria d iecezji p od lask iej n a leży do szczególn ie w ażn ych w h istorii K ościoła w K ró lestw ie , ze w zg lęd u n a ra n g ę w y d a rzeń i p rocesów , którym podlegała. P rzez d ziesią tk i la t sta w ia ła w y ją tk o w y opór ru sy fik a cji tak w obronie p rzeciw „ u p ra w o sła w ien iu ” u n itó w , ja k i p rzeciw k o w p row ad zen iu języ k a ro sy jsk ieg o do n au k i r e lig ii i n a b o żeń stw obrządku ła ciń sk iego. G łó w n ie na jej teren ie p rzeb iegał strajk szk o ln y 1902 r., a nie m niej in te n sy w n ie w r. 1905, w k tórych u d ział K o ścio ła n ie n a leża ł do znikom ych. Na ty m t e ren ie zn alazło się też jed n o z n a jw a żn iejszy ch cen tró w ru ch u m ariaw ick iego, a w la ta ch m ięd zy w o jen n y ch p rób ow an o tu u tw o rzy ć obrządek w sch o d n io - sło w ia ń sk i. N ależało o czek iw ać, że p raca w jak im ś stop n iu w y ja śn i te k w e stie na tle h isto rii d iecezji, a p rzyn ajm n iej poda bardziej w y czerp u ją ce in fo rm a cje. P rzek on an ie to um acn ia także ranga w y d a w c y 1.
A u tor w czterech rozd ziałach za w a rł sw e rozw ażania: 1. T e r y t o r i u m i sieć
p a ra f ia ln a p r z e d u t w o r z e n i e m d ie c e z ji p o d l a s k i e j (s. 23— 70); 2. U t w o r z e n i e , r o z w ó j , k a s a t a i w s k r z e s z e n i e d i e c e z j i j a n o w s k o - s i e d l e c k i e j c z y l i p o d la s k ie j
(s. 71— 221); 3. Ż y c i e r e l ig i jn o - k o ś c ie l n e (s. 222— 342); 4. P o d la s k a d roga k r z y
ż o w a (s. 343— 380).
W p rzed m o w ie n ie sp recyzow an o bliżej tem atu . P o d ty tu ł m ó g łb y su p o- n o w a ć n ieco in n ą treść op racow an ia, a le szereg u b oczn ych sfo rm u ło w a ń p rzed m o w y w sk a zu je, że isto tn ie chodzi o h isto rię d iecezji. W p rzed m ow ie o k reślo no, że praca m a ch arakter p op u larn on au k ow y, je s t oparta n a źród łach i o p ra cow an iach , w y k o n a n a w sp osób k ry ty czn y i bezstron n y. C el p isa n ia ozn aczo no jak o w y ch o w a w czy : op racow an ie m a słu żyć d u ch ow n ym w p racy d u szp a stersk iej i n a u k o w ej. A utor zo b o w ią za ł się n a zw ę d iecezji p isa ć „dużą literą cele m w y ra żen ia szacu n k u ” (s. 6). In n y m i d iecezja m i n ie gardzi, ale p isze je k o n se k w e tn ie m ałą literą. Z aznaczony sza cu n ek i ob fitość c e ló w budzą p ew n e zd ziw ien ie, ale jak s ię okaże — n ie jed y n e.
N ie przesądzając, czy w y p o w ie d ź papieża z 15. V. 1966 r. b yła au torow i p obudką do czerp an ia z p rzeszłości w z n io sły c h w sk a za ń (s. 6), n a leży stw ie r dzić, że w ie le zaczerp n ął z dorobku in n y ch b adaczy P od lasia. P raca w z a sa dzie w in n a b yć uznaną za p racę zbiorow ą. W p rzed m ow ie zam ieszczon o p o d zięk o w a n ie ks. K o d y m o w i „za n a p isa n ie jed n ego ro zd zia łu ”, k siężom dr B W d z i s z o w i , mg r D u d c e , dr F r ę c h o w i c z o w i , dr S o s z y ń s k i e m u , dr Z u b c e „za u ży czen ie sw o ich cen n ych prac w m a szy n o p isa ch ”. 1 Ks. P iotr A l e k s a n d r o w i c z , D ie c e z j a S ie d l e c k a c z y l i P o d la sk a . W 150 roczn icą e r e k c j i (1885— 1968). P r z y c z y n k i i m a t e r i a ł y do d z i e j ó w D ie c e z j i S ie d l e c k ie j c z y l i P o d l a s k i e j , S ied lce 1971, w yd . K uria d iecez ja ln a S ie d
N adto jest p od zięk ow an ie w ie lu in n ym autorom „za rzeczow e i cen n e u w a g i”. P race ty ch a u torów podano w sp isie lite r a t u r y 2. W yd aje się, że p o szcze g ó ln e p artie pracy w in n y n ależeć do tych autorów : B r u d z i s z : S e m i n a
r i u m D u c h o w n e w J a n o w ie , s. 166— 179; F r ę c h o w i c z : Bp B e n ia m in S z y m a ń s k i, s. 97— 102; S o s z y ń s k i : K a p i t u ł a ka ted r a ln a , s. 131— 137; K o d y m: S ą d bis k u p i, s. 150— 166; Z u b k a : O s ta t n ia ofiara, s. 373— 380. W reszcie ks.
dr C zesła w N o w i c k i : D zia ła cze społeczni, s. 302— 303, n ie z o sta ł za szczy cony p o d zięk o w a n iem w p rzed m ow ie, a jed y n ie w p rzy p isie 62 na s. 302 3. C y to w a n e prace od p ow ied n io streszczono. W ży cio r y sie S z y m a ń s k i e g o na 15 p rzy p isó w , 9 n a leży do F r ę c h o w i c z a, o sem in ariu m ja n o w sk im na 61 — 44 do B r u d z i s z a, przy k a p itu le k a ted raln ej na 23 — 22 do S o- s z y ń s k i e g o .
J est d opuszczalne k o rzy sta n ie z in n ych prac, ale n ie je st k o n ieczn e p rze p is y w a n ie cu d zych ręk o p isó w w sy tu a cji, k ied y ich au to ro w ie m ogą być w sp ó ła u to ra m i h istorii d iecezji. W yd aje się, że brak u jące p rzyp isy do w sp o m n ia n y ch p artii w zięte są ró w n ież z p o w y ższy ch prac. W sy tu a c ji k ied y c y tow an o w p rzyp isie k ilk u au torów , w y m ie n ie n i w yżej sta w ia n i są na o sta t n im m ie j s c u 4.
P o w y ższe u w a g i m ogą b yć d y sk u sy jn e. R ażący je s t jed n ak b rak e le m e n tarn ych zasad w k on stru k cji pracy. E w en tu a ln a „popularność” opracow ania n ie d y sp en su je od za ch o w a n ia zasad logiki. B rak o k reślen ia tem atu , p rzed sta w ie n ia m etod y, om ów ien ia litera tu r y i źród eł u jem n ie odbiły się na opra cow an iu .
T reść rozd ziałów n ie od p ow iad a ich ty tu ło m . W dużej m ierze treść nie d otyczy d iecez ji p od lask iej. Z czterech części, cz. II (s. 71— 221) i fragm en t części III (s. 222— 264) odnosi się do tem atu . R eszta za w iera alb o h isto rię in sty tu c ji n ależących do in n ych d iecezji, h isto rię ziem na k tórych zorgan izo w an o d iecezję, albo też h isto rię lu d zi, którzy n igd y n ie n a leżeli do d iecezji, poza fa k tem urodzenia się na P od lasiu . T rudno uznać r o z w le k łe op isy ju b i leu szó w , choćby najbardziej u ro czy sty ch za w ła śc iw y n urt życia r e lig ijn o -k o ś- c ie ln e g o tej ziem i. Z zazn aczon ych w y żej 193 stron n ależy jeszcze od d zielić 47, za w iera ją cy ch d ygresje o in n y ch d ie c e z ja c h 5. W rezu lta cie k w e stie d ie c e z ja l ne om ów ion o na ok. 150 stronach. D ysproporcja u w id aczn ia się w liczbie stron w yzn a czo n y ch p o szczeg ó ln y m k w estio m . 15 rząd ców d iecez ji om ów iono na s. 89— 131. ale p o ło w ę tego przeznaczono dla bpa Ś w i r s k i e g o . S ześciu in n ym z la t 1867— 1918 p o św ięco n o n iesp ełn a 7 w ierszy, w p row ad zając nadto n ie istn ieją ceg o bpa B a r a ń s k i e g o .
2 M. B r u d z i s z , D z ie j e s e m i n a r i u m d u c h o w n e g o w J a n o w ie P o d la s k i m p o d z a r z ą d e m k s i ę ż y k o m u n i s t ó w 1684— 1782, T u ch ó w -L u b lin 1966, F. D u d k a , D ie c e z j a P o d la s k a w L it e r a tu r z e h is to r y c z n e j, W arszaw a 1966 (m aszynopis); T. F r ę c h o w i c z , B e n ia m in S z y m a ń s k i , b is k u p p o d la s k i 1793— 1868. Cz. I: L a ta 1856— 1861, W arszaw a 1969 (m aszynopis); A. S o s z y ń s k i , K a p i t u ł a k a te d r a ln a J a n o w s k a c z y l i P o d la s k a (1818— 1867), S a w ice K oś cieln e 1952 (m aszynopis); J. Z u b k a , M ę c z e ń s tw o d u c h o w i e ń s t w a p o d l a s k i e
go p o d c z a s o k u p a c ji h i t l e r o w s k i e j 1939— 1945, S ied lce 1968 (m aszynopis).
3 W 1964 r. n a p isa ł N o w i c k i K o l e j n e lo sy o b ra z u M a t k i B o s k ie j w c e r k w i u n ic k i e j w P a r c z e w ie , 20 str. W k ilk u d ziesięciu egzem p larzach p rze
sła ł tek st m a szy n o p isu do d u ch o w n y ch na P od lasiu . W W iad. D iec. Podl. 36 (1967) nr 4— 5, s. 115— 117 ukazał się arty k u ł R. М., O ob ra z ie M a t k i B o sk iej
z „ g r u s z k ą ” w P a r c z e w ie . P o m in ięto w n im au torstw o N o w i c k i e g o , nie
w sp o m n ia n o o jego staran iach od 1952 r., m ających na celu p rzen iesien ie obrazu i w z n o w ie n ie d aw n ego k u ltu .
4 Por. p rzyp is 12 na s. 96 i 13 na s. 97.
5 Por. ss. 71— 74; 137— 139; 166— 174; 179— 184; 194— 196; 213— 214; 222— 228; 232— 237; 243; 245; 252— 255; 259— 260.
Z H IS T O R II D IE C E Z J I S IE D L E C K IE J 221
J ed n y m z p o w o d ó w tak iego u jęcia w y d a je się brak rozu m ien ia i rozróż nian ia zagadnień. P rzy om aw ian iu p a ra fii u n ick ich (s. 209— 221) pom ieszan o obrządek ła ciń sk i, un ick i, w sch o d n io sło w ia ń sk i i k w e stię p ra w o sła w ia . Np. 100 000 p r a w o sła w n y ch m iało przejść n a obrządek ła ciń sk i (s. 215). In te r e su jąca je s t ocen a zagad n ień . A utor cy tu je rela c ję b isk u p a z 1929 r. o p o w sta w a n iu n o w y ch p arafii w sch o d n io sło w ia ń sk ich , p o w ięk sza n iu liczb y w iern y ch (s. 218). N a n a stęp n ej stron ie p odano rela c ję bpa z 1933 r. o k o m p letn y m załam an iu się tej akcji. Wg. sta ty sty k i z W iad. D iec. Podl., źródła n ie b u dzącego zau fan ia w tej sp raw ie, w ciągu 4 lat p rzybyło 20 w iern y ch tego obrządku, ale w 4 parafiach , k tóre w r. 1936 liczy ły 697 w iern y ch , w r. 1939 b y ły ty lk o 373 osoby. Z aok rąglon e do d ziesią tek cy fry w sk a zu ją raczej na ocenę szacu n k ow ą, czyli sy tu a cja b yła bardziej k ry ty czn a od podanej. N a s. 220 czytam y jed n ak „B iskup c ie sz y ł się..., że zorgan izow an o 8 p arafii ob rządku w sch o d n io sło w ia ń sk ieg o ..., że jest jed en p ra w d ziw y K o śció ł C h ry stu so w y , a g ło w ą w id zialn ą jest św . P iotr i jego n astęp cy, b isk u p i r z y m sc y ”.
Przy ta k iej m etod zie dochodzi się do absurdu. D zia ła ln o ść sp ołeczn ą K oś cioła (s. 248— 249) p rzyk ład ow o p rzed sta w ia się n astępująco: w B iałej P o d la s k iej w r. 1716 K arol St. R a d z i w i ł ł w y b u d o w a ł szpital; w r. 1875 za ło żo
no w Ł u k o w ie szp ital sejm ik o w y ; w r. 1925 p o w sta ł w S ied lca ch m a g istra ck i szpital. D an e te z okresu przed erek cją d iecez ji dotyczą na p ew n o n ie d zia
ła ln o ści k o ścieln ej. J e śli n a w et p ra co w a ły tam człon k in ie zgrom adzeń o. H o
n o r a t a * n ie n ależy zapom inać, iż p rzez d łu gi czas b y ły one zw a lcza n e przez w ład ze d iecezja ln e jako pod ejrzan e o m a r ia w ity z m 6. N a s. 302— 303 om ów ion o d ziałaczy sp ołeczn ych , choć fa k ty czn ie chodzi ty lk o o L u d w ik a G ó r s k i e g o , ziem ia n in a p od lask iego, k tórego trudno zaliczać do działaczy k o ścieln y ch . N atom iast brak choćby w zm ia n k i o Z w iązk u K atolick im , który ro zw ija ł a k cję k ościeln ą, k iero w a n ą przez K ościół w w ie lu p arafiach jak K orytn ica W ęgrow ska, O strów , P arczew , P ro sty n ia , R yki, S ad ow n e, S ta ra w ieś, W ola G u łow sk a, M iedzna, W ęgrów , M aciejow iec, T rzeb ieszów , W ilczysk a, W il ga, W ojcieszk ów , D om an ice, W y szk ó w i K ło c z e w 7. J ed y n ie na s. 249 w o p a r ciu o K u b i c k i e g o autor raz jed en w sp o m n ia ł ks. T eo fila R y b k ę , z a ło ży ciela w M iedznej Z w iązk u P o la k ó w K atolik ów . C hodzi rzecz jasn a o Z w ią zek K atolick i, którego koło za ło ży ł R y b k a 30. X I. 1907 r. P rotok óły z p o sied zeń tego k oła p rzed sta w ia ją zn aczn ie różny p rzeb ieg d zia ła ln o ści od tego, k tóry p odaje a u to r 8. Z w iązek w w y m ien io n y ch w yżej p arafiach obok akcji sp ołeczn ej, m ia ł na uw adze w a lk ę z m a ria w ity zm em , ru ch em le w ic o w y m i T o w a rzy stw em R o ln ic z y m 9. Stąd k ied y czytam y, że d zięki ak cji K ościoła „każ da p arafia m iała sk lep y sp ółd zielcze, k a sy p o ży czk o w o -o szczęd n o ścio w e, kółka ro ln icze” (s. 248) — rodzi się p od ejrzen ie co do b ezstron n ości autora.
B rak założeń w k o n stru k cji p racy dop row ad ził do n iezb y t jasn ego uk ład u m ateriału. W rozd ziale III: Z y c i e re l ig i jn o -k o ś c ie l n e , p unkt p ierw szy to: P o d
s t a w y m a t e r i a ln e (s. 222— 232), om ó w io n e zresztą w g p ew n ego sch em atu . Np.:
„W D iecezji P od lask iej do b isk u p ó w łu ck ich n a leża ły n a stęp u ją ce k lu cze (s. 222). W szelk ie nadania k ró ló w i m ożn ych na rzecz K ościoła na ty m t e ren ie dok on ały się „w D iecezji P o d la sk ie j”. O statni p u n k t rozd ziału o życiu relig ijn y m sta n o w ią a rch iw a i b ib lio tek i (s. 259—264). P aragraf ten n ie w sp o m in a jed n ak o ży ciu relig ijn y m ; n ie m a tu także in fo rm a cji o d o k u m en ta cji do d iecez ji pod lask iej.
T rak tow an ie arch iw u m jako p rzeja w u d ziałaln ości re lig ijn o -k o śc ie ln e j w y ja śn ia om ów ion e w yżej „ u sterk i” i w sk a zu je na m etod ę pracy. N a s. 71— 264
6 A rch iw u m K urii L u b elsk iej R ep. 60 X III 1. 7 O d p ow ied n ie m a teria ły A K L R ep. 60 IX nr 9— 35.
8 P rotok óły z posied zeń Z w iązk u z 30. X I. 1907 r.; 14. II. 1909; 6. I. 1910. A K L R ep. 60 IX nr 21.
222 K S . F R A N C IS Z E K S T O P N I A K
zam ieszczon o 512 p rzyp isów . Z ich zap isu 200 w in n o p och od zić ze źródeł, ok. 300 z literatury. P ra k ty czn ie n ie da się te g o stw ierd zić. Z 259 p o zy cji l i teratu ry podanej w sp isie, n a s. 71— 264 z a cy to w a n o ok. 50 au torów , g łó w n ie w k w e stia c h n ie d otyczących d iecez ji p od lask iej. N ie m ogło b y ć zresztą in a czej, skoro w ie le p o zy cji n ie m oże s ię do tej d ie c e z ji o d n o s ić 10.
P od ob n ie je st z p o d sta w ą źród łow ą. 24 razy cy to w a n y syn od p od lask i z 1923 r., pod an y w sp isie jako źródło, w is to c ie n a su w a p e w n e z a s tr z e ż e n ia 11. N a to m ia st 99 razy za cy to w a n o W iad om ości D iec. P odl. bez o k reślen ia n a w et typ u cy to w a n eg o m ateriału z teg o czasopism a. D ane z W iadom ości, p r z y n a j m n iej z d ziału nie u rzęd ow ego m ają zazw yczaj charakter p a n eg iry czn y i n ie m ogą w ta k ich rozm iarach, w p o ło w ie b lisk o p rzyp isów , sta n o w ić d ok u m en tacji. To sam o odnosi się do k a ta lo g ó w . A rch iw u m p a r a fii W ęgrów , w y k o rzy sta n e w pracy przy o p isie sem in a riu m w W ęgrow ie, (przed p ow sta n iem d iecezji) posiada m. in. p ism o proboszcza p arafii S ad ow n e k s. S ta n isła w a R ę k a w k a z r. 1883 sk iero w a n e do d ziek an a w W ęgrow ie, w k tórym R ę k a w e k od p ow iad ając na p y ta n ie o liczb ę lu d n ości w p a ra fii p isa ł: „Taka jaka się podoba podać do druku u k ład ającem u katalog... p ra w o sła w n y ch n ie m a, lu tró w je st k ilk u w s i, ale liczb y n ie w iem . M ahom etan i cy g a n ó w n ie ma. Ż y d ó w n ie w iem ilu ich je s t” 12. N a w e t z p rzy k ła d ó w zn an ych , o p isa n y w y żej n ie je s t w y j ą t k ie m 18.
P od an a d ok u m en tacja w p racy n ie jest zasadniczą. Z a rch iw u m diec. lu b elsk iej i p od lask iej w om aw ian ej części pod an o 14 p rzy p isó w . W sp isie źró d eł zaznaczono 21 je d n o stek a rch iw a ln y ch z A rch iw u m K urii L u b elsk iej (s. 7— 8), ale an i jed en z ty c h p o sz y tó w n ie o d n osi się do h isto r ii d iecez ji p o d la sk iej. Z 11 p rzytoczon ych jed n o stek z A rch iw u m D iec. P odl. 8 o d n o si się do w iz y ta c ji p o szczególn ych d ek an atów , ob ejm u jąc ok res la t 1820— 1860. B rak d o k u m en ta cji z lat 1818*—1820; 1868— 1968. Z za p o w ied zia n y ch w ty tu le 150 lat h isto rii d iecezji przytoczon o (tylko w sp isie źródeł) m a teria ł a rch iw a ln y z 40 lat, a i ten m a te r ia ł je st raczej drugorzędny. N a to m ia st ty lk o w A rch. K urii Lub. z ok resu bpa J a c z e w s k i e g o (1885— 1914) zach o w a ło się 340 jed n o stek akt ogóln ych n ie licząc akt oso b isty ch d u ch ow n ych i ak t p o szcze g ó ln y ch k ościołów , w ty m p ra w ie p o ło w a odnosi się do teren u d iecez ji p o d la sk iej 14. B ez w zm ia n k i p rzyn ajm n iej o ty m m a teria le n ie m ożna m ó w ić o h i storii d iecez ji p od lask iej. Brak o m ó w ie n ia p o d sta w y źród łow ej od b ił się u je m n ie na k o n stru k cji pracy.
M ożna też zw rócić u w a g ę na sposób cytow an ia, n ie od p o w ia d a ją cy w sp ó ł czesn y m w ym agan iom n a u k i15. N iezro zu m ia ły je s t język . N a w stę p ie c z y ta 10 Np. Z. K u c h o w i c z , Z. S p i r a l s k i , W w a lc e z n a j a z d e m s z w e d z
k i m 1655— 1660, W arszaw a 1956. W ielok rotn ie cy to w a n y M. B u l i ń s k i , H i s t o r ia K o ś c io ł a P olskiego, K r a k ó w 1873, n ie je st p rzy ta cza n y o b ecn ie w tego
rod zaju pracach. N ie m a w sp is ie litera tu r y W. M y s ł k a , K o ś c ió ł k a to lic k i
w P o ls c e w latach 1918— 1939, W arszaw a 1966, p ra w ie jed y n e op racow an ie
h isto rii K ościoła tego czasu.
11 K sięża T. O s i ń s k i , M. S t e f a n o w s k i i E. P a c e w s k i opra co w a li szkic h istorii d iecezji, k tóry w łączon o do w y d a n y ch a k t synodu. W o m aw ian ej p racy szk ic ten c y to w a n y je st jako „synod” (por. p rzy p is 8, s. 203).
12 A rch iw u m P a ra fii W ęgrów , k się g a 13.
13 W ieś P u czy ce w p iśm ie z 24. IV. 1909 r. sk iero w a ła sk argę o fa łs z o w a n ie sta ty sty k i. W g p ism a w R u sk o w ie podano 3410 osób na 4000, w P u - czycach 475 n a 264, w G órkach 6400 (w sch em a ty zm ie z tego roku je s t 9700) na 3550 (A K L Rep. 60 I B 146).
14 W in w en ta rzu akt K o s s o w s k i e g o Rep. 60, p o d zesp oły od B I do X X II .
Z H IS T O R II D IE C E Z J I S IE D L E C K IE J
2 2 3
m y: „D iecezja S ied leck a czy li P o d la sk a (do r. 1925 J a n o w sk a cz y li P od lask a) została u tw orzon a d ość późno, w r. 1818, bezp ośred n io z części d iecezji lu b e l sk iej, a p rzed tem (przed u tw o rzen iem d iecez ji lu b elsk iej w r. 1805) z k r a ń có w p ięciu różn ych d iecez ji p olsk ich : k ra k o w sk iej, pozn ań sk iej, łu ck iej, p ło c kiej i ch ełm sk iej, a w n o w szy ch czasach z szóstej d iecez ji — c z ę śc i sk a s o w a nej d iecez ji u n ic k o -c h e łm sk ie j” (s. 5). O dnosi się w rażen ie, że trzy ra zy tw o rzono d iecez ję podlaską, b y ły dw a tery to ria C h ełm szczyzn y i jeszcze k ilk a dość trudno zrozu m iałych spraw . W zak oń czen iu (s. 381) p rzed sta w io n o te z ę , że ob razem p rzy szło ści je s t „piękna i szlach etn a... k on sta n eja ń sk a ” p rzeszłość d iecezji p od lask iej. N ie w y d a je się , by in stru m en ty b ad aw cze h isto ry k a b y ły w stan ie u sp r a w ie d liw ić tę p rzep o w ied n ię, a m etod a n a p isa n ia h isto r ii tej d iecezji n ie up ow ażn ia do tak iego optym izm u.
