Piotr Pałamarz
Dzieje kolegiaty opatowskiej w ciągu
XVIII wieku
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 253-272
1984
Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Tom XIII, Kraków 1984
PIOTR PAŁAMARZ
DZIEJE KOLEGIATY OPATOWSKIEJ
W CIĄGU XVIII WIEKU
K o leg iata o p a to w sk a z u w ag i n a sw e w y b itn e w a lo ry a rty sty c z n e o ra z złożoną fu n k c ję , k tó rą p e łn iła ja k o o śro d e k o d d z ia ły w a n ia relig ijn eg o i m iejsce (d o m ic iliu m ) o b ra d sejm ik o w y c h w o jew ó d z tw a sand o m iersk ieg o , z asłu g u je z p ew nością n a szczególne za in te reso w an ie . W d o tychczasow ych b a d a n ia c h k ład zio n o n a c isk p rz e d e w szy stk im n a p o czątk o w e dzieje b udow li, n a to m ia s t n ie zajm o w an o się bliżej jej późniejszym i p rzek ształcen iam i. P o n iew aż obec n y o b ra z k o le g ia ty je s t w znaczn y m sto p n iu re z u lta te m w ie lo k ro tn ie p o d e j m o w an y ch p ra c b u d o w lan y ch , a szczególnie d o k o n a n ej w ciągu X V III s tu le cia m o d ern izacji, d la teg o też po d jęcie p ró b y u sy ste m a ty z o w a n ia ty c h p rz e m ia n w y d a je się być w p e łn i u zasad n io n e *.
H isto ria k o leg iaty , zaliczającej się bezsprzecznie do n aczeln y ch p o m n ik ó w p olskiej a rc h ite k tu ry ro m a ń sk ie j, p rz e d sta w ia się w św ie tle zach o w an y ch ź ró d eł n a d e r zagadkow o. N ie je s t ustaloina jed n o zn aczn ie osoba fu n d a to ra , n ie z n a n y p o zo sta je d o k ła d n y czas jej p o w stan ia, ja k ró w n ież n ie została w p ełni o k re ślo n a jej p ie rw o tn a fu n k c ja *. T ru d n o ści n a s u w a ją też p ró b y szczegółowego sp recy zo w an ia jej późniejszych p rzek ształceń , co p o d y k to w a n e je s t przed e w sz y stk im fa k te m , iż o becny o b ra z k o leg iaty , p o d o b n ie ja k w ię k szości n a szy ch o b ie k tó w sak ra ln y c h , je s t w y n ik ie m n a w a rs tw ie n ia się w ielo w iek o w y ch zm ian, z a in ic jo w a n y ch w p rz y p a d k u O p ato w a przez członków m iejscow ej k a p itu ły ja k ró w n ież ko lato ró w .
* A rty k u ł nin iejszy p o w sta ł podczas przy g o to w y w an ia przez a u to ra w I n sty tu cie H isto rii S ztuki U J, pod k ie ru n k ie m doc. dr. hab. Józefa L e p ia r- czyka, p rac y d o k to rsk ie j n a te m at: „P rzem ian y a rty sty cz n e k o legiaty opa to w skiej w X V III w iek u ”.
1 S ta n b a d a ń dotyczący fu n d a c ji kościoła, jego p ie rw o tn e j fo rm y oraz f u n k cji, w ra z ze szczegółową c h a ra k te ry s ty k ą poszczególnych poglądów , p rz e d staw io n y został przez M. P ie tru siń s k ą w p rac y : S z t u k a p o ls k a p r z e d r o m a ń - ska i r o m a ń s k a do s c h y ł k u X III w i e k u , pod red. M. W alickiego, [w:] K a ta lo g г b ib l io g r a fia z a b y t k ó w , I, W arszaw a 1971, s. 738—739. P or. ta k ż e A. T om aszew ski, R o m a ń s k ie k o ścio ły z e m p o r a m i z a c h o d n im i na o b sz a rze Polski, C ze c h i W ęgier, [w:] S tu d ia z historii sz tu k i, t. X IX , W rocław — W arszaw a—K ra k ó w —G d ań sk 1974, s. 97—100.
B ad a n ia źródłow e w a rc h iw u m k o le g ia ty o p ato w sk iej, p o d ję te w celu o k re śle n ia p rzeb ie g u i zasięgu m o d ern izacji, ja k a p rz e p ro w a d z o n a zo sta ła w kościele w ciągu X V III stulecia, n ie p rzy n io sły o czekiw anych w y n ik ó w . Z b y t o g ólnikow y c h a ra k te r p rzek azó w a rc h iw a ln y c h u tr u d n ia bo w iem z a d a nie o d tw o rze n ia ów czesnej fa b r ic ae ecclesiae, nie u ja w n ia ją c ta k ż e u c z e s tn i czących w n iej tw órców . Je d y n y m i źró d łam i zach o w an y m i do n aszy ch cza sów, n a p o d staw ie k tó ry c h m ożem y p o d jąć p ró b ę prześled zen ia n o w o ż y tn y ch dziejów k o leg iaty , są zach o w an e w ta m te jsz y m a rc h iw u m k a p itu ln y m S ta tu ta Ecclesiae C ollegiatae O p a to v ien sis (z lat: 1552— 1705, 1705— 1759 i 1763 — 1822)2, w k tó ry c h z n a jd u ją się m . in. w iad o m o ści odnoszące się do ko ścio ła. In te re su ją c e n a s in fo rm acje, przy to czo n e w fo rm ie k ró tk ic h sp ra w o z d a ń z p o siedzeń k a p itu ły , w w iększości p rz y p a d k ó w o p a trz o n o n a stę p u ją c y m i ty tu ła m i: de fabrica ecclesiae, reparatio ecclesiae, revisio ecclesiae czy też de te m - plo. Z an im je d n a k , w św ietle pow yższych m ateriałó w , s p ró b u je m y o k re ślić p rz e m ia n y o p a to w sk iej św ią ty n i w ciągu X V III w iek u , p rzy p o m n ieć n a le ż y k ró tk o jej w cześniejsze losy.
K ościół św. M arcina, w zn iesio n y z okolicznych ciosów p iask o w ca k rz e - m ienistego, zap ew n e około p ołow y X II w., o trz y m a ł fo rm ę tró jn a w o w e j bazy liki p u łap o w ej z tr a n s e p te m 3, z tró ja p sy d o w y m zakończeniem od w sch o d u oraz dw uw ieżow ym m asy w em zach o d n im m ieszczącym e m p o r ę 4. Jeszcze w ciągu X II w. w b u d o w a n a zo stała tró jn a w o w a k ru c h ta m iędzyw ieżow a n a k r y ta w sp a rty m n a g u rta c h sk lep ien iem k o leb k o w y m (zlikw idow ana w X IV w .). P ierw sza, znaczniejsza p rz e b u d o w a o b ie k tu m iała m iejsce w d ru g ie j ćw ierci X III w., k tó rą p ra w d o p o d o b n ie p rz e p ro w a d ził w a rs z ta t c y stersk ich b u d o w n i czych czynnych p rzy w znoszeniu zab u d o w ań o p actw a w W ąchocku 5. Z a p e w n e w zniesiono now e p re z b ite riu m , k tó re za m k n ię to ścianą p ro stą, a jego e le w a c ję w schodnią (dalej: wsch.) ro zczłonkow ano pod ziałam i lizen o w y m i oraz fry z e m ark ad k o w y m . P rz y p u sz c z a ln ie w ty m czasie zb udow ano ta k ż e w n a ro ż u p o m iędzy południow Tą (dalej: pd.) w ieżą i zachodnim (dalej: zach.) p rz ę słe m
2 W. F u d alew sk i, M iasto O patów podług m iejsco w yc h źródeł i podań, W a r szaw a 1895, s. 45 nn.; A. B a strzykow ski, K olegiata św. M arcina w O pato w ie i je j ka p itu ła , O strow iec 1948, cz. 2, passim ; Z. Sw iechow ski, K ościelec, kościół p.w. św . W ojciecha. O patów , kolegiata p.w. św . M arcina, „P o m n ik i A rc h ite k tu ry P olskiej. A rc h ite k tu ra ro m a ń sk a ”, z. 1, W arszaw a 1954, s. 37—41; J. S zym ańska, Z. Z dziarska, W spraw ie pierw szego z e s z y tu „Po m n ik ó w A r c h ite k tu r y P o lsk iej”, „B iu lety n H isto rii S z tu k i”, XVI, 1954, n r 3, s. 361—381.
3 W. Łuszczkiew icz, Kościół kolegiacki św . M arcina w O patow ie. S tu d iu m z a b y tk u ro m a ń szc zyzn y X I I w ie k u w Polsce, [w:] S p raw ozdania K om . H ist. S z tu k i w Polsce, VI, 1900, s. 29.
4 A. Tom aszew ski, J. K uczyński, S p raw ozdanie z badań p rzep ro w a d zo n ych w okresie od 30 czerw ca do 10 lipca 1964 r. nad a rc h ite ktu rą rom ańską w O patow ie, „Rocznik M uzeum Ś w iętokrzyskiego”, t. III, 1965, s. 114— 116. 5 K. B iałoskórska, P roblem relacji p o lsk o -w ło sk ich w X I I I w ie k u — za gadnienie m ec en a tu bisku p a Iw ona O drow ąża i m ałopolskich opactw c y s terskich , [w:] S p raw ozdania z P osiedzeń K o m isji O ddziału P A N w K r a k o wie, styczeń—czerw iec 1963, s. 255; Tom aszew ski, K uczyński, op. cit., s. 116; S ztu k a polska..., s. 114.
Dzieje kolegiaty o p a to w skie j w ciągu X V I I I w i e k u 255
n aw y pd. p ro sto k ą tn e pom ieszczenie, k tó re być m oże sp e łn iało fu n k c ję k a p i tu la rz a 6.
Z ap e w n e w ścisłym zw iązk u z p rzen iesien iem do k o le g ia ty w ro k u 1471 p ra w p a ra fia ln y c h z p o bliskiego kościoła N P M a rii 7, z in ic ja ty w y J a n a B ro nik o w sk ieg o z B o d zen ty n a, k a n to ra o p atow skiego, w zniesiono in p a rte se p te n - trio n a li n o v á m sa cristia m et o ssa riu m 8.
P rzeło m o w y m w y d a rz e n ie m d la dalszych dziejów k o le g ia ty b y ła n a p a ść w 1502 r. T a ta ró w n a M ałopolską, k tó rz y [...] civ ita ta e O p p a th o v p riu s e x usta, cu m ecclesia collegiata sancti M a rtin i, que e t parochialis est, u b i ïllius eccle- sie o rn a m en ta , lib ri, calices e t bona m u lta ig n is vo ra g in e p e r ie r u n t 9. Z a p e w n e sto su n k o w o szybko p o d ję te zo sta ły p ra c e b u d o w lan e, podczas k tó ry c h n a w a g łó w n a n a k ry ta została p ó źn o g o ty c k im sk le p ie n ie m , ja k ró w n ie ż c z ę ściow em u p rz e m u ro w a n iu u le g ły ściany p re z b ite riu m , tr a n s e p tu i n a w bocz nych. P o n a d to n ie m a l w cały m kościele p rzek ształco n o bąd ź też za m u ro w a n o dotychczasow e o tw o ry o k ien n e. Isto tn e j z m ian ie u leg ła ta k ż e s tro n a ze w n ę trz n a kościoła. W zniesiono m ian o w icie w ów czas n a d ścia n am i szczytow ym i tra n s e p tu późnogotyckie szczyty, n a to m ia s t p rz e b u d o w a n y częściowo szczyt p re z b ite riu m zw ieńczono sterczy n am i, n a k tó ry c h um ieszczono h e rb y k a n o n i k ó w k a p itu ły o ra z g m e rk i ra jc ó w o p a to w sk ic h 10.
O db u d o w a zniszczonej k o le g ia ty trw a ła sto su n k o w o długo, sk o ro w za w ie ra ją c y m o d p u sty dla o p ato w sk ie g o kościoła legacie p ap ieża L eona X , w y d an y m w B udzie w 1527 r. przez k a rd y n a ła Tom asza B ákócsa, zach ęcan o o b y w a te li O p ato w a do czynnego u d z iału w p ro w a d z e n iu re s ta u ra c ji zniszczo nej św ią ty n i ii. P rz e k o n u je o ty m ta k ż e d w u k ro tn ie w y k u ta d a ta „1547”,
6 J. G ąssow ski, T. M an teu ffel, A. T om aszew ski, S p r a w o z d a n i e z b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h w o k r e s ie o d 7 do 30 m a ja 1953 r. nad o s a d n i c t w e m w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y m i a r c h i t e k t u r ą ro m a ń s k ą w O p a to w ie , „P rzegląd H is to ry cz n y ”, t. XLV, 1954, s. 713.
7 J. Długosz, L ib e r b e n e fic io ru m dioecesis Cracoviensis, t. I, C racoviae 1863, s. 576; M o n u m e n ta Polo niae Historica, t. V, Lw ów 1888, s. 204: [...] qui b a p t i s t e r i u m c u m p r o c e s sio n e ad c o ll e g ia t a m e c c le sia m tr a n s tu l e r u n t . Por. J. S zym ański, K a n o n ic y o p a t o w s c y w plan ach p o l i t y k i r u s k ie j z p r z e ło m u X I I i XI I I w i e k u , „P rzegląd H isto ry cz n y ”, t. LVI, 1965, s. 392.
8 Długosz, op. cit., s. 580; Łuszczkiew icz, op. cit., s. 26, podał w w ątp liw o ść w zniesienie za k ry stii od stro n y pn. i zasugerow ał, iż m ogła być ona w zniesiona po stro n ie przeciw ległej. P or. Sw iechow ski op. cit., s. 36.
9
E. C o d icib u s L e o p o ld i e n s ib u s (V aria e v a r i is codicibus), [w:] M o n u m e n taPolo niae Historica..., s. 1011; Łuszczkiew icz, op. cit., s. 20—21; Swiechow
ski, op. cit., s. 37; S zym ańska, Z dziarska, op. cit., s. 376.
10 Łuszczkiew icz, op. cit., s. 36. A u to r zw rócił ta k że uw agę na b ra k n a szczycie p rez b iteriu m h erb u O drow ąż-Szydłow ieckich, co stanow i, jego zdaniem , p rzek o n y w ający dowód, że został on ukończony przed o d kupieniem O p a tow a w 1514 r. przez K rzy szto fa S zydłow ieckiego od biskupów lubuskich. u b’udalew ski, op. cit., s. 77; Łuszczkiew icz, op. cit., s. 22; S w iechow ski,
op. cit., s. 37; S zym ańska, Z dziarska, op. cit., s. 365. P rzypom nieć należy, iż w spom niane a u to rk i (ibidem , s. 368) w oparciu o an alizę te k s tu w y danego w 1519 r. w S andom ierzu przez b p a J a n a K onarskiego P r z y w i l e j u o p a to w s k i e g o uznały, że zasadnicza re s ta u ra c ja kościoła m u siała być u k o ń czona przed 1519 r., gdyż w kolegiacie o d p raw ia n e były w ów czas n
abożeń-k tó rą um ieszczono n a je d n y m z ciosów szczytow ej ściany elew acji zach o d n iej o ra z n a ościeżu o tw o ru okien n eg o w apsydzie północnego (dalej : pn.) ra m ie n ia tra n se p tu .
P rzy p u szcz aln ie rów nocześnie z o d n a w ia n ie m zniszczonego kościoła m iało m iejsce, za p o czątk o w an e ju ż w X IV w., d o b u d o w y w an ie p rz y o b u je g o bo k a c h k ilk u lokalności, k tó re w y p e łn iły p rz e strz e ń p o m iędzy m a sy w e m zach o d n im i ra m io n a m i tra n s e p tu . Je d y n ie w s to s u n k u do kaplicy, k tó ra u s y tu o w a n a b y ła n ieg d y ś p rzy w ieży pd., p o sia d am y bliższe dane. Z o stała o n a m ia n o w i cie p o w iększona i o dnow iona w 1553 r. p rzez sc h o la sty k a k o le g ia ty P io tra z G lanow ic 12.
D alsze d zieje kościoła m ożna częściowo prześledzić n a p o d sta w ie p ro to k o łó w z posiedzeń k a p itu ły . Z w ra ca u w ag ę zapis p rzy to czo n y pod ro k ie m 1576, z k tó re g o d o w iad u jem y się, iż kościołow i z p ow odu uszkodzonego d ac h u i w y b ity c h o k ien zag raża pow ażne nieb ezp ie czeń stw o 13. W celu p rz e c iw d z iała n ia te m u sta n o w i ów czesny d ziek a n ks. S ta n isła w M alicki, m o n ito w a n y p rzez b p a k ra k o w sk ieg o F ra n ciszk a K rasiń sk ieg o , zm uszony b y ł przeznaczyć n a te n cel dziesięcinę ze w si J u r k o wice. N ad p rzeb ieg iem ro b ó t czuw ać m ieli k a n o n ik F ra n c isz e k i w ik a r y J a n z K ońskich, k tó rz y n a n ajb liższej k a p itu le m ieli przed ło ży ć rozliczenie z dotych czaso w y ch w y d a tk ó w . N ie zn a m y z a k re su p rz e p ro w ad zo n y ch w ów czas p rac, n a to m ia st n a p o d sta w ie ro z ra c h u n k u p rz e d s ta w ionego w 1579 r . 14 sądzić m ożna, iż p o d ejm o w an e d z ia ła n ia m ia ły z p e w n o ścią je d y n ie c h a ra k te r p ro fila k ty c z n y .
S ta n e m św ią ty n i in te re so w a ł się ta k że ów czesny w łaściciel O p ato w a książę K o n s ta n ty W asyli O strogski, k tó ry w la ta c h 1587 i 1590 p o sta n o w ił w ra z z ra d n y m i m ia sta p rzy jść kościołow i z pom ocą 15.
P odczas w izy tac ji, p rz ep ro w ad zo n ej 18 X 1595 r. przez k a rd y n a ła Je rzeg o R ad z iw iłła, sta n te c h n ic z n y kościoła b y ł z pew n o ścią za d o w a la jąc y , sk o ro w i z y ta to r zalecił je d y n ie w y ró w n a n ie posadzki o ra z p o p ra w ie n ie s to p n i p rze d o ł ta r z a m i16. W ro k u n a stę p n y m k a p itu ła g e n e ra ln a z a a p ro b o w a ła je d n o m y śl n ie p ra c e w y k o n an e p rzy pd. w ieży zeg aro w ej 17. Je d n o cześn ie u sta lo n o , iż
siw a; św iadczy o tym tak że u fu n d o w a n y przez K rzy szto fa Szydłow iec- kiego w 1. 1514—15 p o rta l w pn. kruchcie. Z daniem au to re k nie dobudo- w yw ano by do zniszczonego kościoła now ych części.
12 W iadom ość ta o p a rta jest na opublik o w an y m przez F ud alew sk ieg o (op. cit., s. 44) przekazie in sk ry p cy jn y m , k tó ry do 1891 r. zn a jd o w a ł się n a pd. ścianie daw nego k ap itu la rz a . W tra k c ie p row adzonych w ów czas p ra c r e sta u ra c y jn y c h napis ten, w ra z z ty n k ie m p rz y k ry w a ją c y m X V -w ieczną polichrom ię, został zdjęty. P or. Łuszczkiew icz, op. cit., s. 27; S zym ańska, Z dziarska, op. cit., s. 366.
13
S t a t u t a ecclesiae co lleg ia ta e O p a th o v ie n s is anno D o m in i m i l l e s i m o q u in - g e n te s im o s e x a g e s im o secundo..., A rch iw u m K olegiaty O p ato w sk iej (dalej: AKO), Dz. II A, n r 1, s. 36—38; F u d ale w sk i, op. cit., s. 73; Ł uszczkiew icz, op. cit., s. 33; Ś w iechow ski, op. cit., s. 37; S zym ańska, Z d ziarsk a, op. cit., s. 378.14 Ibidem .
15
S t a t u t a ecclesiae..., s. 81; S zym ańska, Z dziarska, op. cit., s. 379.16
S t a t u t a ecclesiae..., s. 103— 104; Ś w iechow ski, op. cit., s. 37; S zy m ań sk a, Z dziarska, op. cit., s. 379.Dzieje k c l z ^ a t y opatow skiej w ciągu X V I I I w i e k u 257
Ryc. 1. K olegiata św. M arcina w O patow ie, w idok od stro n y pd.-w sch.
n a d z ó r n a d d alszy m i ro b o ta m i w kościele oraz p rzy pd. w ieży sp ra w o w a ć b ę dzie d o m in u s p r o c u r a t o r, k tó re m u pow ierzono ta k ż e fu n d u sze przezn aczo n e przez k a p itu łę n a kolegiatę.
W ciągu n a jb liższy ch la t o graniczano się je d y n ie do zabezpieczenia kościo ła. I tak około 1599 r. w y m ieniono w d achu zniszczone d achów ki, n a to m ia st ju ż po 1600 r. w y rem o n to w a n o w ieżę pn. o ra z n a p ra w io n o uszkodzoną p o d czas b u rz y w ieżę zegarow ą 18. Isto tn ą decyzję, z p u n k tu w id zen ia fu n k c jo n a l nego, p o d jęła k a p itu ła w 1610 ro k u *9. M ając n a uw adze, iż dotychczasow e w e j ście m u lta in c o m m o d a a d f e r t in ecclesia , k a p itu ła p o stan o w iła w znieść n ie zw łocznie n o w ą k ru ch tę, k tó ra zlo k alizo w an a została n a jp e w n ie j n a m ie jscu k ap licy p rzy w ieży pd. P race p rz y k ru ch cie zakończone zo stały w 1613 r. 20, a n ad zo ro w ał je k a n o n ik ks. J a k u b M ilaw ski.
P o d k reślić należy, iż w S t a tu ta c h k o l e g i a t y znaleźć m ożna z n ik o m ą ilość w iadom ości o losach k o le g iaty w ciągu X V II stulecia. A n aliza o b ie k tu nie re k o m p en su je ty ch b rak ó w , albow iem o becny o b ra z k o leg iaty je s t w znacz n y m sto p n iu w y n ik ie m p rzep ro w ad zo n ej w p ierw szej połow ie X V III w. m o dernizacji. Z ap e w n e w ciągu X V II w. o g ra n icz an o się przed e w sz y stk im do
18 Ibidem . 19 Ibidem , s. 381.
20 S ta tu ta ecclesiae..., s. 175; F udalew ski, op. cit., s. 44; Katalog z a b y t k ó w s ztu k i w Polsce, t. III, w oj. kieleckie pod red. J. Z. Łozińskiego, B. Wolff, z. 7 pow. opatow ski, W arszaw a 1959, s. 40—41.
p ra c o c h a ra k te rz e p re w e n c y jn y m , p rz y czym p o d e jm o w an e one b y ły zape w n e sporadycznie, skoro sta n kościoła n a p o czątk u n a stęp n eg o stu le c ia bu d ził ta k znaczne obaw y.
W ielkim dobroczyńcą k o leg iaty był ks. A n d rzej T arło (zm. 1642) ze Szcze- k arzo w ic, proboszcz i o fic ja ł ta rn o w sk i, a n a stę p n ie k a n o n ik k ra k o w sk i, k tó ry w lu ty m 1614 r. in sty tu o w a n y został z p re z e n ty księcia J a n u sz a O strogskiego n a u rzą d d z iek an a o p a to w s k ie g o 21. Z k ró tk ie g o sp raw o z d an ia z w izy tacji, p rzep ro w ad zo n ej w kolegiacie 6 VI 1639 r. p rzez bpa J a k u b a Z adzika, d o w ia d u je m y się, że ks. T a rło o fiaro w a ł kościołow i szereg d ro g ich „ a p a ra m e n tó w ” , a p o n ad to p rzy czy n ił się znacznie do a ugendo o rn a tu e c c le s ia e 22. Z kolei w izy tu jący k o leg iatę w 1659 r. bp k ra k o w sk i A n d rzej T rzeb ick i n a k a z a ł, a b y su m a 2800 florenów , sta n o w ią c a o d se tk i z za p isu d o k onanego w 1629 r. przez ks. T arłę, p rzeznaczona zo stała w całości n a re s ta u ra c ję k o ś c io ła 23. B iskup T rzeb ick i d o k ła d n ie zalecił, aby w sp o m n ia n a su m a „ o b ró c o n a” zo stała n a n a p ra w ę dachu n ad k o rp u sem oraz n a re p e ra c ję niższych w s to su n k u do n a w y dachów n ad ra m io n a m i tra n s e p tu , a w szczególności n a d k ap lic ą d e k a n a l- n ą, k tó ra u s y tu o w a n a by ła w jego pn. ra m ie n iu . O dnow ić m ian o ta k ż e bliżej nie o k reślo n ą k ru c h tę , n azw an ą w tek ście w iz y ta c ji b a b iń cem . N ie m a m y ż ad n ej pew ności, czy zarząd zen ie a d m in is tra to ra diecezji zostało z realizo w an e. Z ap ew n e p ra c re s ta u ra c y jn y c h n ie p o d jęto p rzed 1661 r., alb o w iem w tym że ro k u k a p itu ła poleciła p ro k u ra to ro w i k o le g ia ty ks. F ran ciszk o w i T rzeciak o w i n a d z ó r n ad n a p ra w ą kościoła, k tó re m u za g rażało p o n o w n e p o p ad n ięcie w ru in ę 24.
21
A c ta A c t o r u m C u riae E p iscopalis C r a c o v ie n s is a n n o r u m 1642— 1643, A rc h iw um K u rii M e tro p o lita ln ej w K rak o w ie (dalej AKM), vol. 39, f. 78; L. Ł ętow ski, K a ta l o g b is k u p ó w , p r a ł a tó w i k a n o n ik ó w k r a k o w s k i c h , t. IV, K rak ó w 1853, s. 137—138; B a strzykow ski, op. cit., s. 77.
22
S t a t u t a ecclesiae..., s. 303. P rzypom nieć należy, iż F u d a le w sk i (op. cit., s. 73—74) p rzy p isał ks. T arle fu n d ac ję bliżej nie określonej d ek o ra cji m a la rsk ie j, k tó re j ślady, zachow ane ponoć za chórem m uzycznym , uległy w 1891 r. ca łkow item u zniszczeniu. P or. ta k ż e Łuszczkiew icz, op. cit., s. 38; B astrzykow ski, op. cit., s. 77. A utorow i w tra k c ie poszu k iw ań a rc h iw a l nych nie udało się znaleźć p o tw ie rd z en ia w sp o m n ian ej w iadom ości. T akże i w spraw o zd an iu z w izy tac ji bpa Z adzika nie z n a jd u je m y in fo rm ac ji o is t nien iu ja k iejk o lw iek d ek o racji m a la rsk ie j w e w n ę trz u kolegiaty. W arto n ato m ia st przytoczyć z pow yższej w izy tac ji (S ta t u ta ecclesiae..., s. 303) in n ą w iadom ość: Et primarn supra tem plů m , u b i t e c t u m s u p e r r u m et j o r a m i n u m [ . . . ] su p r a m a iu s a lt a r e scan dalis s t r a t u m qui p r i m u m Mai(1639) c o m p a r a ta c o n d u c ti s q u a e artificis r e s ta u r a r i ac r e p a r a r i cau setu r. W ydaje się m ało praw dopodobne, a b y ścian y w n ę trz a , a szczególnie części p re z b ite ria ln e j, m ogły być w ty m sta n ie p o k ry te d e k o ra c ją m a larsk ą . W n iesp ełn a trz y la ta później ks. T arło ju ż nie żył, a w ty m czasie w e w n ętrz u k olegiaty nie prow adzono w iększych prac. D opiero po 1659 r., w oparciu o fundusze pochodzące z zap isu ks. T arły , p rzy stą p io n o do o d n aw ia n ia kościoła, ale w śród p o d ję ty ch w ów czas ro b ó t n ie zn a jd u je m y w iadom ości o w y k o n an iu d ek o racji m a larsk ie j. Por. S ta t u ta ecclesiae..., s. 377; S zym ańska, Z dziarska, op. cit., s. 366—367.
23 Ibidem .
24
S t a t u t a ecclesiae..., s. 339: (1661) C u m nih il sit ita p e r p e t u u m q u o d non v e t u s t a t e c o n s u m a tu r p r o i n d e nos q u a s d a m Ecclesiae p a r t e s r u i n á m m a i o-Dzieje kolegiaty opatow skiej w ciągu X V I I I w i e k u 25-9
N a ty m w y c z e rp u je się nasza znajom ość d ziejów k o le g ia ty w ciągu X V II s tu le c ia 25. W p ro to k o ła c h z posiedzeń k a p itu ły n ie z n a jd u je m y ju ż aż do po czątk u X V III w. in te re su ją c y c h in fo rm a c ji o p o d jęc iu w iększych p ró b ra to w a n ia zagrożonego kościoła. Być m oże w y n ik a to z fa k tu , iż k a p itu ła , o g ra niczo n a zap e w n e tru d n o śc ia m i f in a n s o w y m i26, n ie by ła w sta n ie sp ro sta ć u s ta w icznie po g łęb iają cej się d e stru k c ji o b iek tu .
Od z a ra n ia X V III to. k a p itu ła rozpoczęła u siln e s ta ra n ia z m ie rzające n ie ty le do zabezpieczenia, co raczej do o d b u d o w a n ia chylącego się z w o ln a k u ru in ie kościoła. W 1700 r. k u sto sz ks. J a n Leduchow siki (sic), p rz y u d ziale b u dow niczego, m u ra rz y i cieśli, d okonał p rz e g lą d u d a c h u n a d tra n s e p te m 27. Szcze g ó ln ie zagrożone b yło p o k ry c ie n a d k a p lic ą św. K rzy ża, zw aną d e k a n a ln ą , k tó reg o sta n w w y n ik u z b u tw ie n ia całej k o n s tru k c ji d re w n ia n e j zag rażał b e z p ie c zeń stw u w ie rn y c h . W celu zap o b ieżen ia n ie c h y b n e j k a ta s tro fie ów czesny d zie k a n ks. M aciej P so jeck i, k a n o n ik k ra k o w sk i i re k to r A k ad em ii K ra k o w sk ie j, o fia ro w a ł w ty m ż e ro k u n a re p a r a c ję w sp o m n ia n e j k a p lic y 200 f lo r e n ó w 28. T ak że i w ty m p rz y p a d k u n ie w iem y, czy p o d jęto wówrczas ja k ie k o lw ie k p ra c e b u d o w lan e. Je ż e li ta k , to p o dobnie ja k w u b ie g ły m stu le c iu m ia ły one n a celu je d y n ie zabezpieczenie s ta n u istn iejąceg o . W 1712 r. p rz e g lą d u z a n ie d b a n eg o kościoła d o k o n ał w ra z z „godnym i z a u fan ia m ę ż a m i” k an o n ik k az n o d zieja ks. W ojciech R a d o w s k i29. O g lędziny w y k aza ły , że w w y n ik u opieszałości
rem (nisi re p a ren tu s) m in ita n tes, a n im a ve rta n tes, praecipiae tecta, ас fe n e stras m agna e x pa rte v e n to exussas, proinde A.R.D. P rocuratori (Fran- ciscus T rzeciak) diligenter d em a n d a vim u s, u t in re sta u randis Ecclesiae p a rtib u s ac fe n e stris reparandis diligenter ad habeat operam.
25 W spom nieć n ależy o zaleceniu bpa A. T rzebickiego, za w arty m w d ek recie pow izy tacy jn y m z 1659 r., dotyczącym u sunięcia czterech o łtarzy u sy tu o w an y ch p rzy fila ra c h m iędzynaw ow ych w naw ie głów nej. P or. W izyta cje różne (1513— 1751), A rch iw u m K ap itu ły K a te d ra ln e j w K rakow ie, br. sygn., k. 326: A lta ria q u a tu o r sibi hinc inde opposita ad posteriores Ecclesiae colum nas co n sisten tia in quibus nobilitas loco se a m n o ru m sub te m p u s p a rticu la riu m P ala tin a tu s S a ndom iriensis c o m itio ru m cu m m agna R eli- qu ia ru m S a n c to ru m ib id e m re co n d ita ru m irre v e re n tia sedere et stare con- su e ru n t, d em o lien d i V. C apitulo fa c u lta te m dam us, et u t om nino to lla n tu r m a n d a m u s. P or. ta k ż e S ta tu ta ecclesiae..., s. 378; F u d alew sk i, op. cit., s. 49; J. W iśniew ski, M onografie kościołów w dekanacie o p a to w skim , R a d o m 1908, s. 286; W. Tom kiew icz, L a m e n t o p a to w ski (próba in te rp re ta cji treści), „B iuletyn H istorii S ztu k i” , t. X X II, 1960, n r 4, s. 358. *
26 Sw iechow ski, op. cit., s. 37.
27 S ta tu ta ecclesiae..., s. 598, 601—602.
28 Ibidem , s. 604; Ł ętow ski, op. cit., t. III, 1852, s. 511; B a strzykow ski, op. cit., s. 64.
29 S ta tu ta ecclesiae collegiatae O patoviensis anno D om ini 1705 in crastino S a n cti M artini..., AKO, Dz. II, n r 2, s. 47 i 58: (1712) N on m u ltis verb is u te n d u m est ad fa c ien d a m relationem , su ffic it dicere quod haec Ecclesia u ltim a m fe rm e m in ia tu r ru in a m et ista m ob sim m a m n eg lig en tia m pro- cu ra n d o ru m te c to r u m m u ltu m ve re n d u m ne collabatur in te rn u m te c tu m scilicet sklepienie, circa quod seu per quod quelib et te m p e sta s sive n iv is pluviae in tr a t et scissuras m u lta s et m agnas ac periculossas facit. Ita q u e obviando u lte rio ri ruinae praesens G enerale C a p itu lu m , u ti in a n
p ro k u ra to ra ks. P io tra R o zajk iew icza kościołow i grozi c a łk o w ita ru in a . Szczególnie o b aw ia n o się ru n ię c ia sk le p ie n ia , w k tó ry m stw ierd zo n o istn ie n ie niebezpiecznych szczelin. Jed n o cze śn ie oszacow ano w stę p n ie, że k o szt n a p r a w y zniszczeń w y n iesie co n a jm n ie j k ilk a ty sięcy florenów . W związiku z po w yższym k a p itu ła , k o rz y sta ją c z udzielonego je j ro k w cześniej przez b p a k r a kow skiego K azim ierza Ł u b ień sk ieg o zezw olenia, p o sta n o w iła sprzedać n ie p o trz e b n e n aczy n ia litu rg iczn e. R ów nocześnie k a p itu ła g e n e ra ln a p o d ję ła decy zję o w y d eleg o w an iu do b p a Ł u b ień sk ieg o k a n o n ik a ks. J a n a A dam ow skiego, k tó ry m iał w jej im ie n iu przedłożyć o rd y n a riu sz o w i diecezji sp ra w o z d a n ie z d o k o n an ej „ re w iz ji” w ra z z p ro śb ą o pom oc p rzy ra to w a n iu kościoła p rzed o sta teczn ą ru in ą. W k o n se k w e n c ji członkow ie k a p itu ły p rz e d sta w ili b isk u p o w i re la c ję o s ta n ie z a c h o w an ia kościoła w ra z z p o d zięk o w an iem za w y ra ż e n ie zgody n a sprzedaż sta ry c h s re b e r d o p iero w cztery la ta później 30.
W x’o k u 1716 d z ie k a n ks. W ojciech R ad o w sk i d o k o n ał w ra z z m istrz em ciesielskim ponow nego p rz e g lą d u zniszczonych dach ó w o ra z w ieży pn. Oglę d zin y p o tw ierd ziły zły s ta n zac h o w an ia p o k ry c ia kościoła, czem u p o stan o w io no n a ty c h m ia st z a r a d z ić 31. N ie w ą tp liw ie sto su n k o w o szybko p rz y stą p io n o do p ra c b u d o w lan y ch , a lb o w iem w ro k później k u sto sz ks. P io tr S ta n ie w sk i w ra z z p ro k u ra to re m ks. P io tre m R o zajkiew iczem p rz e d sta w ili w y b ra n y m przez k a p itu łę k a n o n ik o m ks. W ojciechow i O p alsk iem u i ks. S ta n isła w o w i H u m iń - sk iem u rozliczenie z do ty ch czaso w y ch w y d a tk ó w 32. Z ze b ra n e j su m y 2349 flo ren ó w w y d an o 1149, a p o zo stałą część k w o ty p o stan o w io n o p rzeznaczyć n a n a p ra w ę w ieżyczki n a s y g n a tu rk ę .
R ów nocześnie z ro b o ta m i b u d o w la n y m i p o d ję to s ta r a n ia m a ją c e n a celu u p o rz ą d k o w a n ie w y p o saże n ia w n ę trz a . S to so w n ie do d e k re tu p o w iz y ta c y jn e go bpa Ł ubieńskiego w 1718 r. zam ów iono u n iezn an eg o rz e ź b ia rz a n o w e cy- b o riu m do o łta rz a głów nego, a p o n a d to p o stan o w io n o ro z e b ra ć boczne o łta rz e św . K a ro la B orom eusza o ra z M a tk i B oskiej A n ielsk iej, a b y p rzen ieść je n a in n e m iejsce 33.
Sądzić m ożna, iż p ro w a d zo n e w ty m czasie p ra c e re m o n to w o -b u d o w la n e m ia ły sto su n k o w o szero k i zak res, alb o w iem k a p itu ła d o k ła d a ła w szelkich sta ra ń , a b y zebrać n ie z b ę d n e w ty m celu fu n d u sze. M iędzy in n y m i chcąc za
tecessu m e x p o stu la v it et d esig n a vit P erillu strem C antorem per legato et d ep u ta to ad Illu str issim i D om ini Loci ord in a riu m ita e x p ra esen tib u s p e tit ą u a ten u s h u iu s desolationis faciat p lena et s u ffic ie n te m re la tio n e m cui desolationi u t su b v e n ia tu r et reparatio u t in p ig a n tu r ad q u a em p e rtin e t, suplicat Illu strissim o Loci ordinario pro eadem Ecclesia.
30 Ibidem , s. 75— 77; Św iechow ski, op. cit., s. 37—38; tenże, B u d o w n ic tw o ro m a ń skie w Polsce. K atalog za b y tk ó w , W rocław —W arszaw a—K ra k ó w 1963, s. 190— 194.
81 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 80—81; Ś w iechow ski, K ościelec, O patów ..., s. 38. 32 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 87—88: (1717) C alculatio P erillu stre Procura-
toris coram Illu str ib u s A d a lb e rto O pa lski et S tanislao H u m iń sk i canonicis a V enerabile C a p itu li ad e x c ip ie n d a m calculatione d ep u ta tis fe c it calcu- la tio n em P erillu stri C ustos et P rocurator in qua d u sit perceptae sum m a e florenos 2349. E xp e n sa e vero flo ren o s 1149 re sta n t apud P rocuratorem flo ren s 1200. Q uos pro reparatione tu rris cam panae signatoriae im p e n det.
Dzieje kolegiaty o p a to w sk ie j w ciągu X V I I I w i e k u 261
kończyć n a p ra w ę w ieżyczki n a sy g n a tu rk ę zalecono o d e b rać od m istrz a k r a ko w sk ieg o F e rd y n a n d a H e in d lla n ależn ą su m ę 800 flo ren ó w , ja k ró w n ie ż d o p iero w ów czas sfin alizo w an o sp rzed aż s ta ry c h s re b e r kościelnych 34. R ów no cześnie k a p itu ła g e n e ra ln a , m a ją c n a u w ad ze p rzed e w szy stk im zniszczenie kościoła ta k z e w n ą trz ja k i w e w n ą trz , w y d a ła w 1719 r. d e k re t o in s ta lo w a n iu w przyszłości p ra ła tó w i k an o n ik ó w . P o stan o w io n o , że k ażd y p ra ła t, k tó r y będzie in sta lo w a n y do g ro n a k a p itu ły , w p łaci n a ręce p ro k u ra to ra su m ę 50 flo re n ó w , n a to m ia st k a n o n ik 25 flo ren ó w 35. U zy sk an e p ien iąd ze m iały być p rzezn aczo n e na re m o n t k o le g ia ty oraz w y k o n a n ie n o w y ch stalli.
N ie ste ty , do 1725 r. b ra k je st w p ro to k o ła c h jak ic h k o lw ie k w iadom ości o kościele. Sądzić je d n a k m ożna, iż p ro w ad zo n o w ty m czasie sto su n k o w o znaczne p ra c e b u d o w lan e, rów nocześnie z k tó ry m i p a m ięta n o tak że o u rz ą d zen iu w n ę trz a . D ow odzą tego p o w stałe w 1722 r. z fu n d a c ji ks. M acieja F laszyńskiego, d z ie k an a k o leg iaty , bogato rzeźb io n e ław k i, k tó re dzięki za w a rte m u n a n ic h p ro g ra m o w i z p ew nością w p ły n ę ły in sp iru ją c o n a a u to ra treści ideow ych ściennej d e k o ra c ji m a la rsk ie j w n a w ie głów nej 36. Z ap ew n e nieco później w y k o n a n e zostały d w a o łta rz e o k u liso w ej form ie, a m ian o w icie
£4 Ibidem , s. 100: (1718) Pro fabricae ecclesiae su m m a vero apud D. F er d in a n d ů m H eindell a rtife ria ru m cra co vien sem vid elicet su m m a 800 fl. vin - dicanda est ad p e rfic ien d a m et c o n v o lv en d a m tu rr im signaturiam . P or. A. C hm iel, D om y k r a k o w s k ie , ulica F loriańska, cz. I, „B iblioteka K ra k o w sk a ”, n r 54, 1917, s. 135.
85 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 108.
86 U sytu o w an e w naw ie głów nej 4 ła w k i sześciorzędow e p o sia d ają n a p rze d - p ie rsiac h oraz tylnych ścian k ach bogato rzeźbioną dek o rację z k a rtu sz a m i h erbow ym i, d atą 1722 oraz dew izam i na b an d e ro lac h : 1. h. Ja strz ę b ie c K a rsk ic h — ADVERSAS PA R TES SCIT CA STELLA N A FUGARE / PR O - TIN U S EX PA TR IO CRUX SOLFA TA ; h. w oj. sandom ierskiego — FR A - TERN AS ACIES IST IS LEO STR U X ER A T ARVIS / SUE CUS. ET IN DANO LITTO R E FA TA G EM IT; 2. h. L eliw a T arnow skich — IUNCTA PA LA TIN O CUM SID ERE CIN TH IA LA TO S / FAECUNDANS CAM POS A M BIT VTROQVE SIN U ; h. w oj. sandom ierskiego — ALTA QVIES: A Q ILA E QVIA FAEDERE IUNCTAS / MOSCHI. CUM NOSTRA QVE SUA TUTA TENENT; h. w łasny O strogskich, S re n iaw a L ubom irskich, Pogoń Sanguszków — ARMA DUCUM TRIN O M ITRAE RED IM ITA D E CORE / GRATA LOCO VNUM SUN T SIDERE, FLUM EN EQVES; h. woj. sandom ierskiego — NON V A LIT H IS CA M PIS H C S T IS BENESTARAE POLON. / CUR. QVIA AM ICA PO LO SID ERA M ULTA TIM ET; 4. h. woj. sandom ierskiego — A STRA LOCUM INCAMP... QVARUNT / LIB ER TA TE REDUX PA X UBI POR TA VENIT i NON MIRUM QVOD LARGA C E RES H IS D ITIO R A RVIS / E X U PER A T NOVIES QVAE SVA STELIA COLIT. P o n ad to p rze d p iersia dw óch ław ek jednorzędow ych zdobią insygnia książęce i biskupie w raz| z n apisem : AGNUS D ELICIU M DOM INI PO - PU LIQ V E POLON I / GRATUS ET IPSE DEO VICTIM A PA STO R ERAT; h. złożony księstw a S aksonii i w oj. sandom ierskiego oraz napis: REG ES SUB AUGUSTO PEN N IS LIB ER TA TA PER ARAS / LIB ER A MENS AQ ILAE TEN TA T ADIRE DEO. P or. F u d alew sk i, op. cit., s. 50; K atalog z a b y tk ó w sztuki..., s. 44.
św . K rzy ża i N iep o k alan eg o Poczęcia NM P a n n y , k tó re um ieszczono w apsy- d ac h ra m io n tra n s e p tu 37.
W ciągu n ajb liższy ch k ilk u n a s tu la t k a p itu ła u siln ie zab ieg ała o p ozyska n ie koniecznych fu n d u sz y n a p o k ry cie b lachą d a c h u kościoła. W 1725 r. w y asy g n o w an o n a te n cel z p ien ięd zy kościelnych sum ę 2282 f lo r e n ó w 38. Z ko lei, w ed łu g w y k o n an eg o w 1727 r. k o szto ry su , koszt p o k ry c ia b lach ą całego d a c h u kościelnego w in ie n w ynieść 5763 flo re n y 39 \y tym że sa m y m ro k u k a p itu ła po n o w n ie zw róciła się do o rd y n a riu sz a diecezji z p ro śb ą o w y rażen ie zgody n a sprzedaż pozostałego w sk a rb c u nieużytecznego sre b ra . O trzy m an ą k w o tę p o stan o w io n o p rzeznaczyć n a n a p ra w ę o łta rz a głów nego i a m b o n y o raz w y k o n a n ie now ych stalli 40.
P om im o iż w źró d łach nie został d o k ła d n ie o k re ślo n y zak res p ra c p rzy kościele, to je d n a k sądzić m ożna, że p ro w ad zo n o je n iem al w całym obiekcie. P rz e d e w szy stk im znacznie p rzek ształco n a zo stała w schodnia część kolegiaty. N a jp e w n ie j w ów czas podw yższono do w ysokości n a w y głów nej d ach y p re z b i te riu m i tra n s e p tu (ryc. 1), a p o n ad to n a d w sp o m n ian y m i częściam i o ra z n a w a m i bocznym i założono sk lep ien ia żag laste z lu n eta m i. Z aró w n o ściany tra n s e p tu , ja k i p re z b ite riu m ro zczłonkow ane zostały p o jed y n czy m i p ila stra m i to sk a ń sk im i, dźw ig ający m i w ą sk i pas p ro filo w an eg o gzym su. N ieznaczne pod k re śle n ie n aro ż n y c h p ila stró w środkow ego p rzęsła tra n s e p tu o raz n a k ry c ie go sk lep ien iem żag lasty m , o d dzielonym szerokim i p asam i g u rtó w , stw orzyło ilu zję c e n tra ln e j p rzestrz en i, n a k ry te j ja k g d y b y kopułą. W efek cie p o w stało w n ę trz e sk ła d ające się z dw óch sty listy czn ie ró żn y ch p rz e strz e n i: śred n io w iecznego k o rp u su o ra z śred n io w ieczn o -b aro k o w ej części w sch o d n iej (ryc. 2). P ra c e rem o n to w o -b u d o w la n e o b ję ły tak że zachodni m asy w w ieżow y. Ś w iad czy o ty m wTy k u ta w g ó rn y ch p a rtia c h w ieży pn. d a ta „1726”.
T a k znaczna p rzeb u d o w a , połączona z g ru n to w n y m o d n o w ien iem w n ę trz a , b y ła m ożliw a do p rz e p ro w a d ze n ia dzięki licznym w ty m czasie daro w izn o m , u czynionym p rzed e w szy stk im przez ks. M acieja F laszyńskiego o raz ów
czesne-87 W spom niane ołtarze ustaw ione zostały zapew ne n a m iejscu ołtarzy Sw.
T ró jcy i św. K rzyża, erygow anych w 1532 r. przez K rzysztofa Szydłow iec- kiego, przy k tó ry ch w 1535 r. utw orzone zostały z fu n d a c ji zm arłego k a n clerza pierw sze w kolegiacie alta rie . Por. F u d alew sk i, op. cit., s. 64; B. Ho- rodyski, F ragm ent ka talogu d o k u m e n tó w perg a m in o w ych B ib lio te k i O r d yn a c ji 7.am oyskiej, „P rzegląd H isto ry czn y ”, t. X X X V I, 1946, s. 104—106, n r kat. 24 i 27; Tom kiew icz, op. cit., s. 358.
88 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 148—149: (1725) V olens non a edificare sed re- parare ecclesiam in m u ltis p o tissim u m in tecto desolatam V enerabile Ca- p itu lu m sedens co m p u ta t su m p tu s iu x ta E va n g elim qui s u n t pro repara- tic n e eius et tectu ra necessari et q u oniam tegere lam ina ecclesiam optaret sibi V enerabile C a p itu lu m ad quod (...) su m p tu s necessarius est q u i de p ro v e n tu C apituli ex iq u o nullo m odo haberi p otest ideo pro hac te c tu m ecclesiae su m m a s recentes (...). S u m m a m duo m ille florenos du en to s octa- qinta duos pro tectu ra ecclesiae désignât. Š w iechow ski (oip. cit., s. 38) w iadom ość tę przytoczył za F u d ale w sk im pod 1729 r., n a to m ia st S zy m ań ska, Z d ziarsk a (op. cit., s. 366) pod 1724 r.
89 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 170. 40 Ibidem , s. 161.
D z ieje kolegiaty o pa to w sk iej w ciągu X V I I I w ie k u 263
go w łaściciela O p ato w a księcia P a w ła K a ro la S a n g u s z k ę 41. Sądzić m ożna, iż zasadnicze ro b o ty b u d o w la n e p rz y kościele ukończone zo stały w c z w arty m dziesięcioleciu X V III w ieku. P rz e k o n u je o ty m d a ta „1734” w id n ie ją c a na ch o rąg iew ce w ieżyczki n a s y g n a tu rk ę oraz na szczycie pd. ra m ie n ia tra n s e p tu , a p o n ad to d a ta „1738” z n a jd u ją c a się n a k rzy żu w ieńczącym h e łm w ieży pd. Za p rzy to czo n y m d ato w a n ie m p rz e m a w ia ta k ż e w p e w n y m sto p n iu b ra k w p ro to k o łach z posiedzeń od 1740 r. w iadom ości o p o d e jm o w a n iu przez k a p itu łę s ta r a ń o m a te ria ły b u d o w la n e 42. W ciągu n ajb liższy ch la t członkow ie k a p itu ły usiln ie n a to m ia st d ąży li do now ego w yp o sażen ia w n ę trz a .
W 1743 r. bp M ichał K u n ick i, s u fra g a n i a rc h id ia k o n k ra k o w sk i, z upo w a żn ien ia k a rd y n a ła Je rzeg o L ip sk ieg o do k o n ał k o n se k ra c ji u sta w io n y c h w tra n se p c ie czterech n o w ych o łta rz y bocznych: św. A nny, św. K aro la B oro- m eusza, M atk i B oskiej R óżańcow ej i Z w ia sto w a n ia NM P a n n y (ryc. 3) 43. W n a stę p n y m ro k u k a p itu ła udzieliła fu n d a to ro w i n o w y ch o łta rz y ks. M aciejow i F laszy ń sk iem u zezw olenia n a sp rz ed aż s ta ry c h w ra z z o łta rz e m g łó w n y m 44. Z k o lei w 1745 r., sta ra n ie m ks. F laszy ń sk ieg o , z a w a rta została u m ow a z o rg an - m istrz e m K ie h le m z O p aw y na wry k o n a n ie n o w ych o rg an ó w , k tó re m istrz o p aw sk i zobow iązał się ukończyć w 1746 r. p rzed św iętem św. M a r c in a 45.
41 Ibidem , s. 207, 220, 283—285.
42 W yjątek stan o w ią opublikow ane przez Ś w iechow skiego (op. cit., s. 38—39) fra g m en ty spraw o zd ań z posiedzeń z 1. 1745 i 1747. W ynika z nich, że w 1745 r. ks. Józef D ziew ulski zobow iązał się za sum ę 147 fl. i 19 gr. za kupić a n k ry ; z kolei w 1747 r. k a p itu ła postanow iła położyć na d achu kościoła sprow adzoną z G dańska blachę. Sądzić m ożna, iż powyższe in fo rm acje m ogły dotyczyć bądź p rac o c h a ra k te rz e w ykończeniow ym , bądź też robót, k tó re należało podjąć w celu u sunięcia bliżej nie określonych uszkodzeń. P rz ek o n u je o ty m m.in. w iadom ość z 1737 r. (S ta tu ta eccle siae..., n r 2, s. 287), z k tó re j do w iad u jem y się, że now o założony d ach z blachy został uszkodzony przez silny w iatr. Ó w czesny dziek an ks. F la- szyński polecił w ów czas kustoszow i k o legiaty ks. Ja n o w i K o nradow i szyb ko n ap ra w ić szkody.
43 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 363; S w iechow ski, op. cit., s. 38. 44 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 375; S w iechow ski, op. cit., s. 38.
45 S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 382—384: (1746) N o tu m est P erïllu strïb u s et ad-m c d u ad-m F ratribus quod c o n ficien d u ad-m organuad-m ad ecclesiaad-m C ollegiataad-m praevio co n tra ctu D om inus K ieh l O paviae co m m isserim quod p e rfe c tu m ante fe s tů m incidens S. M artini in ecclesiae locari debet, a n x iu m et so llicitu m m e reddit m ora tsm p o ris in circu m sta n tia Icngioris distantiae. Spes ta m en su b le va t quod pre fa tu s m agister organi p rim o tem pore com - p aritu ru s est et p ra e d ictu m organum locabit qua propter p raesentes p e r sonas Illu str iu m D cm in o ru m ve stra ru m obligo hic et n u n c in capitulo p aríiculari congregatas u t tu n c quando supradictus artis suae m agister O paviae co m paruent a tte n d e n tia m suam circa locationem eiu sd em prae- stare d ignentur. W dotychczasow ej lite ra tu rz e u trz y m u je się pogląd, że organy opatow skie w y k o n an e zostały w 1846 r. przez W encla T hiela z O paw y, a ja k o pierw szy w iadom ość tę przytoczył F u d ale w sk i (op. cit., s. 50). Sądzić m ożna, że pow yższa data, pow tórzona w raz z zn iek ształco nym nazw iskiem o rg an m istrza w późniejszych p u b lik a cjac h , je st w y n ik iem bądź pom yłki F udalew skiego, bądź też jest re z u lta te m b łę d u d ru k arsk ieg o .
D z ieje kolegiaty o pa to w sk iej w ciągu X V I I I w ie k u 265
Ryc. 3. K o leg ia ta św . M arcina w O patow ie, fragm en t w nętrza
Równocześnie wykonany został także kulisowy prospekt o wklęsło-wypukłym konturze46. Ks. Maciej Flaszyński (zm. 1748), jak poświadczają wiadomości z innych źródeł eccl esi ae c ol l e g i at a e O p a t o v i e n s i s b e n e f a c t o r ас р е п е r e s t au r at or , oprócz ławek i ołtarzy, ufundował także bogato rzeźbione stalle kanonickie 47, a ponadto własnym kosztem sprawił późnobarokową balustradę,
Por. Katalog z a b y tk ó w sztuki..., s. 44; E. S m u lik o w sk a , P rospe kty orga- n o w s w Polsce ja ko dzieła sztuki, [w:] J. G ołos, Polskie organy i m u z y k a organowa, W arszaw a 1972, s. 490— 491. N ad m ien ić n ależy, iż organy opa to w sk ie b y ły w ielo k ro tn ie od n aw ian e, m. in. w 1793 r. oraz w 1889 r. przez organm istrza A d o lfa H om ana. Por. Z biór proto kołó w z posiedzeń k a p i tu ły opatow skie j z lat 1763—1822, A K O , Dz. II, nr 3, s. 239; F u d a le w - ski, op. cit., s. 50; I n w e n t a r z Kościoła Kolegiackiego w Opatowie 1908—
1913, AKO, Dz. III, nr 14.
46 Ł ączen ie p rosp ek tu o p a to w sk ieg o (S m u lik ow sk a op. cit., s. 462— 463) z b li żej n ie zn a n y m w a rszta tem k rak ow sk im , w k tórym w 1. 1742—45 w y k o n an y został prospekt dla kościoła X X . M isjon arzy w K rak ow ie, n ie jest p rzek o n y w a ją ce ze w zg lęd u na zn aczn e różnice.
47 N ow o w y k o n a n e sta lle u sta w io n e z o sta ły na m iejscu poprzednich, p o ch od zących za p ew n e z X V I w. (S ta tu ta ecclesiae..., nr 1, s. 130: (1599)
o d d z ie la ją c ą p re z b ite riu m i część tra n s e p tu z o łta rz a m i bocznym i o ra z n a g ro b k am i S zy d ło w ieck ich od części n a w o w ej 48. O n te ż in tu s vero in p a rie tib u s p ic tu ris a d o r n a v it49.
M ożna przy jąć, iż w ciągu p ierw szej p ołow y X V III w. uko ń czo n e zo stały n ie m a l w sz y stk ie ro b o ty b u d o w lan e, a p o n a d to z m ia n y d o k o n a n e w ty m
cza-S ta l la in choro ut r e n o v e n t u r , et in f o r m á m m e l o r e m r e d i g e n t u r C a p i- t u l u m d ecernit), do k tó ry ch w 1611 r. k a p itu ła zaleciła snycerzow i sa n dom ierskiem u Szym onow i dorobienie części górnej. P or. F u d ale w sk i op. cit., s. 49; M. Sokołow ski, S ta lle k a n o n ick ie w kolegiacie św . Marcina w O p a to w ie , [w:] S p r a w o z d a n i a K o m . Hist. S z t u k i, VI, 1900, s. C III; S zym ańska, Z dziarska op. cit., s. 381.
48 W źródłach k a p itu ln y c h nie z n a jd u je m y żadnych w iadom ości o n a g ro b k ach Szydłow ieckich. Pogląd, że b yły one do początk u X V III w. zlo k ali zow ane w p rez b iteriu m , a n astęp n ie p rzeniesione do pn. ra m ie n ia t r a n septu, w celu zrobienia m iejsca dla sta ll (H. K ozakiew iczow a, S p ó łk a a r c h i t e k t o n i c z n o - r z e ź b i a r s k a B er n a r d i n a de G ia n o tis i Jana Cini, „B iu le ty n H istorii S z tu k i”, t. X X I, 1959, n r 2, s. 171— 173; A. F isch in g er, Ze s tu d ió w nad tw ó r c z o ś c ią B a r tło m ie ja B errecciego i je go w a r s z ta tu . N a g r o b k i S z y d ł o w i e c k i c h i T a r n o w s k ic h , „F olia H isto ra e A rtiu m ”, t. X, s. 120), nie jest słuszny, poniew aż późnobarokow e sta lle u sta w io n e zostały n a m iejscu w cześniejszych. Sądzić m ożna, iż n ag ro b k i od początk u z n a j d ow ały się w obecnym m iejscu. Być może k an c le rz K rzysztof Szydło-w iecki, fu n d u jąc Szydło-w 1532 r. ołtarz św. K rzyża, u sta w io n y zap ew n e w pn. ra m ie n iu tra n se p tu , zam ierzał tę część kościoła przeznaczyć n a sw oistego ro d za ju rodow ą kaplicę grobow ą. Nie w y jaśn io n a pozostaje ta k że k w estia te rm in u p rzek ształcen ia nagrobków . Ju lia n U. N iem cew icz (P o d ró że h is t o r y c z n e po zi e m i a c h p o ls k ich m i ę d z y r o k i e m 1811 a 1828 o d b y t e , P aryż 1858, s. 422; Tom kiew icz, op. cit., s. 358), p rze b y w a jąc w O patow ie w 1820 r., zanotow ał: przed czterdziestu la ty nieuczony dziekan, w idząc te spiże w iek iem ściem nione, w ielk im kosztem posłał je do G d ań sk a do w ychę- d o żenia” N astąpiło to n a jp e w n ie j przed p obytem w 1787 r. S ta n isła w a A ugusta w O patow ie, albow iem m o n arch a oglądał w kolegiacie „ s ta ro ży tn e dom u Szydłow ieckich grobow ce” (A. N aruszew icz, D ia riu sz p o d r ó ż y S t a n i s ł a w a A u g u s t a króla na U krain ę, w r o k u 1787, W arszaw a 1805, s. 403—404). Jednocześnie re la c ja pom iędzy n a g ro b k a m i i ścien n y m p rz e d sta w ien iem B i t w y pod W ie d n ie m , po w sta ły m b ezp o śred n io po w izycie k ró la w O patow ie, pozw ala sądzić, iż w tó rn y m ontaż grobow ców n a stą p ił przed w y k o n an ie m polichrom ii. T ak w ięc p rze k szta łc en ie n ag ro b k ó w n a stą p iło zapew ne n a początku la t 80. X V III stu lecia i było k o n se k w e n cją w y sła n ia ich do G dańska.
49
A c ta Episcopalia a n n o r u m 1749— 1750, AKM , vol. 90, s. 276— 281: [ . . . ]M a th ia e F la s z y ń s k i sae T h eologiae D o c to ris A r c h id ia c o n i C a th e d r a l is Ca- m e n e c e n s is D ecani C o lleg ia ta e O p a to v ie n s is Ecclesiae P a ro c h ia lis K a ń c z u g a P r a e p o s i ti m e m o r a n d i huiu s Ecclesiae C o lleg ia ta e O p a to v ie n s is B e n e fa c to - ris ас р е п е R e s ta u r a to r is , qu i e c c l e s ia m i p s a m c u m t u r r i b u s r e p a r a t a m t e c t o la m in eo, in tu s v e r o in p a r i e ti b u s p ic t u r i s a d o r n a v i t, f e n e s t r i s illu m i- n a v it , a lta r ib u s sc a m n is et sta llis ac cancellis , in s u p e r o rgano n e t a b i l i c u m choro m u s ic o d e c o r a v i t, e t a p p a r a t u p r e t io s o d i t a v i t . P or. B a strzykow ski, op. cit., s. 21—22.
Dzieje kolegiaty opatow skiej w ciągu X V I I I w i e k u 267
sie w e w n ę trz u w’ sposób zasadniczy u k sz ta łto w a ły obecny w y g ląd k o leg iaty . K ie znaczy to je d n a k , że zaniech an o w ów czas dalszych p ra c p rzy kościele i jego w y p o sażen iu . W 1749 r. Ł u k a sz K rzy żan o w sk i, podstoli m o zy rsk i, ojciec ów czesnego d z ie k a n a ks. Ignacego K rzyżanow skiego, p o stan o w ił z w łasn y ch fu n d u sz y pozłocić głów ny o łta rz so. Z achęceni ty m p rz y k ład em ks. P io tr S ta - n ie w sk i — p r a ła t sch o lasty k , ks. Jó zef D ziew u lsk i — p r a ła t k a n to r, i ks. A n to ni R o zen w ald (sic), k a n o n ik o p ato w sk i, zobow iązali się p o k ry ć koszta p ra c po- zło tn iczy ch p rzy o łta rz a c h bocznych: MB R óżańcow ej, św. K aro la B orom eusza i św. J a n a C hrzciciela 51.
W ro k u 1751 k a p itu ła zezw oliła d ziek an o w i ks. K rzy żan o w sk iem u p o d jąć od k u p c a opato w sk ieg o W ulffa le g a t ks. J a n a K o n ra d a (zm. 1744), kustosza k o le g ia ty , w w ysokości 500 flo r e n ó w 52. Za w sp o m n ian ą sum ę d ziek an zobo w iązał się, p o d o b n ie ja k to n ieg d y ś uczynił n a d w sch o d n ią częścią kościoła sin g u la rissim u s b en eja cto r C ollegiatae ks. F laszy ń sk i, p rz y k ry ć b iałą b lachą d a c h y n a d n a w a m i o ra z przy leg ły m i k ap lica m i i k ru c h ta m i. W k o n sek w en cji p ie n ią d z e o d e b ra n e zostały dopiero w 1762 r., n iem n iej je d n a k p race p rz y d a c h u n a d k o rp u se m sfin alizo w an e z o stały znacznie później. W cześniej, bo w 1757 r. ks. F ran ciszek P o tk a ń sk i s u fra g a n k ra k o w sk i „w w illię S. M arcin a d zw o n y św ięcił, n a z a ju trz zaś k o n se k ro w a ł o łta rz w ielk i i su m ę c e le b ro w a ł” 53.
N ieco w iad o m o ści o kościele z n a jd u je m y w sp ra w o z d a n iu z w iz y ta c ji p rz e p ro w ad zo n ej w kolegiacie przez b p a K a je ta n a S o łty k a w 1762 r. 54. S ta n s a m ego kościoła o k re ślo n y został ja k o „dość dob rze u p o rz ą d k o w a n y ” , p rz y czym k a p itu ła zobow iązana została, a b y m a g n u m chory,s ad n o rm á m p r e s b y te rii alba la m in a con teg en d u s. N a to m ia st w e w n ę trz u b isk u p polecił p rz e ro bić m e n sy o ra z a n te p e n d ia w szy stk ich o łtarz y , czym jzająć się m ia ł ów czesny p r o k u r a to r ks. S e b a stia n P isulew ski, a p o n ad to zalecił w y k o n a ć dw a now e k o n fesjo n ały . B iskup S o łty k z a tw ie rd z ił tak że d w u d ziestą niedzielę po Zie lo n y c h Ś w iętach ja k o dzień tra d y c y jn y c h o bchodów pośw ięcenia św iąty n i, k tó rą to d atę, a b y ją in p e r p e tu u m decoram us, n a k a z a ł um ieścić na ścianie.
50
S t a t u t a ecclesiae..., n r 2, s. 421.51 Nie m am y pew ności, czy w spom niane ołtarze zostały wów czas pozłocone, albow iem w 1771 r. ks. S eb astia n P isu lew sk i k an o n ik opatow ski zobow ią zał się w łasnym kosztem pozłocić altaria duo v id e l ic e t SS. Caroli et Joseph i [pierw otnie św. Anny] a m u l ti s annis constructa. P or. Zbiór p ro tokołów ..., s. 76.
52
S t a t u t a ecclesiae..., n r 2, s. 439: (1751) C u m o b v ia n d o n o ta b ili ruinae ecclesia e nostra e C o lleg ia ta e O p a to v ie n s is d s f e c t u o s u m t e c t u m te gu lis argillaceis P c rillu s tri D ecanus g ra tio se se o b tu l e r i t c o n te g e n d u m m a i o r e m c h o ru m , u m an n e x a c apella sa crario e t p o r t ic u b u s la m in a a lb a ad n o r m a m c o n te c t i p r e z b i t e r i j la r g it a te e t im p e n s i s P er il lu s tr i o lim F la s z y ń s k i Be- n e fa c to ris S in gulassim i.58 „ K u rie r P o lsk i” z 1757 r., n r X L V III; S t a t u t a ecclesiae..., n r 2, s. 470; S w iechow ski, op. cit., s. 39. Sądzić m ożna, że obecny ołtarz głów ny, fu n d a c ji ks. Flaszyńskiego, pow stał rów nocześnie z o łta rzam i u sy tu o w a nym i p rzy ścianie tęczow ej (1743). P rzypom nieć należy, że k a p itu ła udzie la ją c ks. F laszyńskiem u w 1744 r. zezw olenia na sprzedaż sta ry c h ołtarzy w y ra ziła tak że zgodę na od stąp ien ie o łta rza głównego.
Z aró w n o fo rm a o b ecn y ch a n tep en d ió w , ja k ró w n ież n a m a lo w a n y n a d w e j ściem do tzw . z a k ry stii w ik a ria c k ie j n a p is : D ED IC A TIO EC C LESIA E COLLE- G IA TA E, O PA T O V IE N SIS CELEBRA TU R D O M IN ICA V IC ESIM A IP S A P O S T P E N T E C O S T E N , dow odzą, że k a p itu ła zap ew n e ok. 1770 r. p o d p o rz ą d k o w a ła się zarząd zen io m w iz y ta to ra .
W 1774 r. p o n o w n ie p o d ję to decyzję o p rz e p ro w a d ze n iu n a p ra w y zag ro żo nego d a c h u n a d k o r p u s e m 55. W zw iązk u z pow yższym p r o k u r a to r k o le g ia ty u p o w a ż n io n y został do p o djęcia ze s k a rb c a su m y 255 z ło ty ch w ę g ie rsk ic h i 5 flo ren ó w . P o n iew aż ko szt b la c h y p rz e k ra c z a ł znacznie fu n d u sz e k a p itu ły , ów czesny d ziek an ks. G rzegorz K u łag o w sk i i k a n to r ks. A n to n i R ozen- w a ld o fia ro w a li w sp ó ln ie n a te n cel 700 złotych w ęg iersk ich . N ie w ą tp liw ie ta k zn aczna su m a um o żliw iła sto su n k o w o sz y b k ie sfin a liz o w a n ie za m ie rz o n y c h od d a w n a p rac, albow iem w 1776 r. k a p itu ła p o d zięk o w ała sw ym b e n e - fa k to ro m , k tó rz y e c c l e s i a m h a n c u t i s p o n s a m s u a m a d i n s t a r i l l i u s e g e n i m u l t i s i n d i g e n t e m t a m q u o a d e x t e r u m q u a m i n t e r n u m d e c o r e m m u l t i e r o g a t i s i m p e n s i s e q u a s i n u d a m l a m i n a a b e x t r a a b i n t r a d e c o r a t i o n e a l t a r i s , a m b o - n a e e t o r g a n i d e c o r a r u n t56. W y razem u z n a n ia dla k a p itu ły , k tó ra w ie lk im n a k ła d e m m a te ria ln y m d o p ro w ad ziła do ta k znacznych p rz e o b ra że ń , z a ró w n o z e w n ą trz , ja k i w e w n ę trz u kościoła, b y ło n a d a n ie w 1777 r. p rzez bpa S o łty k a p ra w a u ż y w a n ia p rzez p ra ła tó w i k a n o n ik ó w k o le g ia ty ro k ie ty i m o zz etta 57.
J e d n y m z w ięk szy ch przed sięw zięć w e w n ę trz u kościoła b yło w y k o n a n ie zap ew n e w ty m czasie ściennej d e k o ra c ji m a la rsk ie j, k tó ra zach o w ała się częściow o wr tra n se p c ie (postacie apostołów św. P io tra i P a w ła o raz w sp o m n ia n y n ap is), n a sk le p ie n iu n a w y głów nej (p rz ed staw ien ie w e w sch. przęśle o ra z d e k o ra c ja ro ślin n a), ja k ró w n ież w n aw ac h b o c z n y c h 58. N a p o d sta w ie m a te ria łó w źró d ło w y ch m ożna sądzić, iż dotychczas je d y n ie w n ę trz e w sch o d n iej części k o le g ia ty p o k ry te było u fu n d o w a n y m i p rzez ks. M acieja F la szy ń sk ieg o m a lo w id ła m i ilu z jo n isty c zn y m i, k tó re pod w zględem te m a ty c z n y m pośw ięco ne zo sta ły życiu i g lo ry fik a c ji św. M arcina. J a k w y k azan o u p rz ed n io , p race p rz y k o leg iacie trw a ły n ie m al przez cały w iek X V III. W ciągu p ierw szej po ło w y s tu le c ia ukończone zo stały zasadnicze ro b o ty b u d o w la n e, k tó re sw ym zasięgiem o b jęły p rz ed e w szy stk im w schodnią część kościoła, ja k ró w n ież w y k o n a n o w ów czas w iększą część w y stro ju w n ę trz a . N a to m ia st dop iero w
55 Ibidem , s. 84—85. 5e Ibidem , s. 91—92.
57 Zaznaczyć należy, że k a p itu ła p o d jęła s ta ra n ia w ty m k ie ru n k u już w 1748 r. W ówczas k a n to r ks. Józef D ziew ulski (zm. 1769), fu n d a to r cyborium i obrazu św. M arcina w głów nym ołtarzu (W iśniew ski, op. cit., s. 286), zabiegał o u zyskanie w spom nianego p rzy w ile ju u b p a k ra k o w skiego S tan isław a Z ałuskiego i k o la to ra k o leg iaty księcia P aw ła K arola S anguszki. P or. S ta tu ta ecclesiae..., n r 2, s. 401. P or. ta k ż e P rivileg iu m usus M u ccetto ru m et R och etto ru m , 30 V III 1777, AKO, Dz. II, n r 28; Zbiór protokołów ..., s. 98—99; F udalew ski, op. cit., s. 65—66; A. B astrzy- kow ski, K olegiata św. M arcina i je j k a p itu la , cz. 1, K ro n ik a D iecezji S a n d o m ierskie j, R. X X X V I—XL, 1943/47, s. 89; Ś w iechow ski, op. cit., s. 39. 58 M alarsk ie w y o b ra że n ia d w u n astu apostołów um ieszczone b yły pierw o tn ie
na fila ra ch m iedzynaw ow ych, a n astęp n ie, po w y k o n an iu z końcem X V III w. m alow ideł histo ry czn o -h erald y czn y ch , pow tórzone zostały n a sklepie n iu n aw y głów nej.
D z ie je ko legiaty o pa to w sk iej w ciągu X V I I I w ie k u 269
Ryc. 4. K olegiata św . M arcina w O patow ie, fragm en t dekoracji m alarsk iej na pd. ścia n ie n a w y głó w n ej
latach siedemdziesiątych zrealizowano postulowany od szeregu lat remont części nawowej. Aczkolwiek wykonano wówrczas zapewne jedynie nowe po krycie nad częścią zachodnią, to jednak przypuszczać można, iż miało to istotny wpływ na stan zachowania tej części wnętrza kościoła. W sprawozda niu z posiedzenia kapituły, które odbyło się w 1778 r., wśród ukończonych dotychczas prac po raz pierwszy wzmiankowane są p ic tu r a e m a io r is ch o ri 59. W tym samym roku wykonywana była, pod kierunkiem prokuratora ks.
59 Z biór protokołów ..., s. 100— 101 (1778) C um Ecclesia C ollegiata a n tiq u issi- m a sua fu n d a tio n e sit elegantissim ae m u ra ta e stru ctu ra e in p a rietibus ta m ab e x tra qu a m intra e x secto lapide confectis, et pro conservatione Illiu s duraliliori, largitione e x m aiori p arte III. C a p itu la riu m lam ina alba con- tecta, tu rricu la nova adornata, ab in tra sta n te iam adornatione a lta riu m suggesti organi et picturae m aioris chori e x sim ili d u m ta x a t lib era lita te su p ra sc rip tu m B en e fa cto ru m C a p itu la riu m n ec d u m ad sui p erfec tio n e m d e- ducta ob d e fe c tu m exiguae fu n d a tio n is sta n te reductione p ro v isio n u m quae v ix per m ed iu m m e d ij adpraesens so lv u n tu r, pro ornam ento u lte rio ri et per necessario illius, vid elice t sacrarij d ecentis pro loco de novo m u - randi, p a ra m en tis conficiendis a rm a rijs con stru en d is, tablaturis, et aliis
W ale n teg o S zeligiew icza, ścien n a d e k o ra c ja m a la rs k a w o b y d w u z a k ry stiach o ra z k ru c h tá c h 60. Być m oże, iż nie zach o w an e do chw ili obecnej m alow idła w sp o m n ian y ch pom ieszczeń sta n o w iły e ta p końco w y p ra c m a la rsk ic h w czę ści n aw o w ej. W y jaśn ien ie pow yższej h ip o te z y je s t u tru d n io n e , alb o w iem w o sta tn im d w u d ziesto leciu X V III w. ścian y i częściow o sk le p ie n ie n a w y głów n e j o raz znaczne p a rtie p re z b ite riu m i tr a n s e p tu p o k ry te zo stały now ą poli ch ro m ią (ryc. 4), k tó ra n iem a l w całości z a sło n iła p o p rz e d n ią d ek o rację m a la rsk ą .
W y k o n an ie m o n u m e n ta ln y c h m alo w id eł o tre śc ia c h h isto ry czno-alegorycz- n y c h zakończyło w zasadzie p ro w a d z o n ą n ie m a l p rzez całe stu lecie m o d ern i zację k olegiaty. W spom nieć n a le ż y jeszcze, iż w ro k u 1790, sta ra n ie m ks. Sze ligiew icza, o d n o w io n e zo stały u s y tu o w a n e w a p sy d ac h tra n s e p tu o łta rz e św. K rzy ża i N iep o k alan eg o Poczęcia NM P a n n y 61. W ty m że sam y m ro k u ówcze s n y d ziek an ks. W ojciech B o x a-R ad o szew sk i o fia ro w a ł „n ad zw y czajn ej ro b c- ty i w a rto śc i d y w a n ” n a sto p n ie o łta rz a głów nego, a p o n ad to w 1794 r. oprócz 6 św ieczn ik ó w cy n o w y ch p o d a ro w a ł do k o le g ia ty effig ie s C ru c ifix i D om ini lig n ea eleg a n ti et m a g n itu d in e e m in e n s p ic tu r e x o rn a ta 62.
pro co m m o d ita te et securitate necessaris com parandis, n ih il ex ta t. Proinde V enerabile C a p itu lu m succurrendo huic in d isp en sa b ilita ta e exigentiae, ha- bendo a rg e n tu m in variis fo rm is m in u s ecclesiae u tilib u s, et ad u su m de teriorates, u ti p a te b it e x seorsivo regestro specificatis et penderatis, idem a rg e n tu m pro co ntinuanda fabrica co n v e r te n d u m esse d u x it.
60 Ibidem , s. 104: (1778) R eg im e n fábricae co n tin u a n d a e ta m quo p ictu r a in, utro q u e sacristia, q u a m in u troque porticu, n u n fa cu lta s in e u n d i contrac- tu m cu m lignifabro ad ex tru e n d a arm aria, cistulas, ac alia conficienda in p ra efa tis sacristiis canonicus Szeligievoicz co m m ititu r. ~
61 Ibidem , s. 216. 62 Tbidem, s. 248.
