WSTĘPNE WIADOMOŚCI O PROCESIE KARNYM

WSTĘPNE WIADOMOŚCI O PROCESIE KARNYM

mgr Magdalena Podolska

Cele procesu karnego

Ustawowe określenie

celów procesu art. 2 § 1

k.p.k.

pociągnięcie do odpowiedzialności sprawcy przestępstwa (trafna reakcja karna)

uwzględnienie prawnie chronionych interesów

pokrzywdzonego rozstrzygnięcie sprawy

w rozsądnym terminie

Ustawowe i doktrynalne określenie celów procesu

Trafna reakcja karna

(art. 2 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k.)



W literaturze przedmiotu dyrektywę wyrażoną w pkt. 1 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k. określa się mianem trafnej reakcji karnej, która sprowadza się do następujących postulatów:

1) każdy, komu nie udowodniono winy nie poniesie odpowiedzialności;

2) każdy komu udowodniono winę, nie powinien ponieść odpowiedzialności większej niż na to zasłużył;

3) każdy, komu udowodniono winę nie powinien ujść odpowiedzialności;

4) każdy, komu udowodniono winę nie powinien ponieść odpowiedzialności mniejszej, niż na to zasłużył

Trafna reakcja to wymóg, aby była to reakcja sprawiedliwa.

Wymóg trafnej reakcji i stosowania trafnych środków (§ 1 pkt 1 i 2)

powoduje, że nawet gdy strony zgodnie wnoszą o określone

rozstrzygnięcie, sąd musi brać jeszcze pod uwagę, czy jego wydanie jest

zasadne z punktu widzenia celów postępowania (zob. art. 343 § 5 w zw. z

art. 335 § 1 in fine czy art. 387 § 2 in fine).

Trafna reakcja karna

(art. 2 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k.)

Artykuł 2 § 1 pkt 1 k.p.k. po noweli z 27.09.2013 r.

sprawca przestępstwa ma zostać wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba, której nie udowodniono winy, od tej odpowiedzialności ma zostać uwolniona

• Obowiązek udowodnienia winy spoczywa na oskarżycielu

• Sąd zostaje zwolniony z obowiązku poszukiwania i przeprowadzania dowodów z urzędu, dbania o wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, w tym pojawiających się wątpliwości (art. 5 § 2 i art. 167 § 1 k.p.k.)

• Przerzucenie odpowiedzialności za wynik postępowania

Uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego

(art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k.)

Dyrektywa uwzględnienia interesów pokrzywdzonego w postępowaniu karnym znajduje odzwierciedlenie w wielu regulacjach szczegółowych. Zwłaszcza na wyraźne podkreślenie zasługuje art. 299 § 1 k.p.k., który stwierdza, że w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są stronami.

Ponadto wzmocnieniu pozycji pokrzywdzonego służą regulacje wyposażające go np.:



w prawo do występowania w roli samodzielnego oskarżyciela posiłkowego (art. 55 k.p.k.),



prawo do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego (art.

321 § 1 k.p.k.),



prawo do złożenia wniosku o umorzenie postępowania (art. 59a k.k.),



prawo do żądania wyznaczenia pełnomocnika z urzędu (art. 87a § 1 k.p.k.),



w prawo do udziału w rozprawie, choćby nie był stroną (art. 384 § 2 k.p.k.), oraz w niektórych posiedzeniach sądu (np. art. 341 § 1, art. 343 § 5, art. 354 pkt 2 in fine k.p.k.),



ustawa uzależnia od jego niesprzeciwienia się niektóre decyzje sądu (np. art. 343 § 2, 387

§ 2 k.p.k.), wprowadza system mediacji (art. 23a k.p.k.) i porozumienia się pokrzywdzonego z podejrzanym (oskarżonym), od których to wyników uzależnia się pewne decyzje procesowe (np. art. 341 § 3, art. 343 § 3 k.p.k.).



Wymóg uwzględnienia interesu pokrzywdzonego jest też warunkiem, który może

uniemożliwić umorzenie postępowania z uwagi na jego niecelowość (art. 11 § 1 in fine).

Rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie

(art. 2 § 1 pkt 4 k.p.k.)

Doktrynalne określenie celów procesu

Adekwatne i słuszne zastosowanie norm prawa karnego materialnego Realizacja prawa karnego materialnego, tj. wykonanie szczególnego nakazu skierowanego do organów władzy państwowej, zawartego w przepisie ustawy karnej, określającym typ czynu przestępnego zarzuconego oskarżonemu i jego konsekwencje przy uwzględnieniu wszelkich dyrektyw i reguł zawartych w części ogólnej kodeksu karnego

Przestrzeganie reguł rzetelnego procesu

Sprawiedliwość proceduralna to sytuacja, w której osoba przeciwko której lub na rzecz której toczy się proces nabiera przekonania, że organy procesowe zrobiły wszystko, aby prawu stało się zadość, postępując w stosunku do niej zgodnie z prawem, sumiennie i w najlepszej woli

Osiągnięcie stanu sprawiedliwości prawnomaterialnej

Osiągnięcie stanu

sprawiedliwości proceduralnej

Sprawiedliwość proceduralna

Trybunał Konstytucyjny podkreśla, odwołując się do poglądów doktryny, że sprawiedliwość proceduralna jest pojęciem, które nie ma swego ściśle sprecyzowanego znaczenia. Wskazuje jednak pewne wspólne elementy koncepcji sprawiedliwości proceduralnej, do których zalicza:

a) możność bycia wysłuchanym - w każdym wypadku ustawodawca powinien zapewnić jednostce prawo do wysłuchania. Jednostka musi uzyskać w szczególności możliwość przedstawienia swoich racji oraz zgłaszania wniosków dowodowych, a sąd ma obowiązek je rozważyć. Istotny element sprawiedliwej procedury sądowej stanowi bowiem prawo strony do osobistego udziału w czynnościach procesowych. Ustawodawca może ograniczyć udział stron w określonych czynnościach procesowych, ograniczenia takie powinny jednak zawsze posiadać odpowiednie uzasadnienie. Ocena konkretnych rozwiązań ustawowych z punktu widzenia wymogów sprawiedliwości proceduralnej powinna uwzględniać charakter spraw rozpoznawanych w danym postępowaniu;

b) prawo do uzasadnienia - postulat takiego ukształtowania procedury, by zapewniała ujawnianie w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia, przez to zaś unikanie dowolności czy wręcz arbitralności w działaniu sądu, w stopniu umożliwiającym weryfikację sposobu myślenia sądu (i to nawet jeśli samo rozstrzygnięcie jest niezaskarżalne - legitymizacja przez przejrzystość);

c) przewidywalność działań organów procesowych - zapewnienie przewidywalności dla uczestnika postępowania, przez odpowiednią spójność i wewnętrzną logikę mechanizmów, którym jest poddany;

d) określony status władzy sądowniczej - konstytucyjny status władzy sądowniczej (wymiaru sprawiedliwości), w którym pozycja jest wyznaczana między innymi przez:

- niezależność, bezstronność, niezawisłość, - odrzucenie dowolności i arbitralności,

- zapewnienie udziału zainteresowanych podmiotów w postępowaniu;

- traktowanie jawności jako zasady,

- wydawanie rozstrzygnięć zawierających rzetelne, weryfikowalne uzasadnienia;

e) prawo zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji - jako istotny czynnik urzeczywistniania tzw.

sprawiedliwości proceduralnej.

Zob. wyroki TK: z dnia 16 marca 1999 r., SK 19/98, OTK ZU 1999, nr 3, poz. 36 oraz z dnia 13 maja 2002 r., SK 32/01, OTK-A ZU 2002, nr 3, poz. 31; a także wyrok TK z dnia 24 października 2006 r., SK 42/04, z dnia 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, OTK-A ZU 2007, nr 7, poz. 84, SK 26/01; zob. też wyrok TK z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/05, OTK-A ZU 2006, nr 1, poz. 2., z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/05, OTK-A 2006, nr 1, poz. 2

Rodzaje procesu w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej

W zależności od rodzaju odpowiedzialności

prawnej będącej przedmiotem procesu rozróżnia się:

PROCES ZASADNICZY odpowiedzialność karna za popełnione przestępstwo

AKCJĘ CYWILNĄ

odpowiedzialność cywilna oskarżonego

nakładanie obowiązku odpowiednich świadczeń z powodu popełnienia przestępstwa

Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody Orzeczenie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę

Orzeczenie nawiązki

Orzeczenie świadczenia pieniężnego Orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody Orzeczenie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę

Orzeczenie nawiązki

Orzeczenie świadczenia pieniężnego

Orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej

Tryby postępowania

Występują w dwojakim znaczeniu:

 jako tzw. tryb ścigania , czyli odrębny sposób inicjowania procesu

 jako tryb procesu , czyli postępowanie

zwyczajne i postępowanie szczególne

(tryb szczególny)

Tryb ścigania

w zasadzie są przestępstwami ściganymi z urzędu, i dopiero ustalenie szczególnego stosunku pokrzywdzonego do sprawcy

przestępstwa powoduje, że ściganie uzależnione jest od imiennego wniosku pokrzywdzonego o ściganie

prowadzenia postępowania bez wniosku pokrzywdzonego o przestępstwa naruszające sferę indywidualnych

interesów pokrzywdzonego, niezależnie od osoby

sprawcy; wniosek

pokrzywdzonego skierowany jest przeciwko przestępstwu w ogóle, bez względu na to, kto był sprawcą czynu

Wniosek o ściganie

art. 12. § 1. W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ ścigania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu.

§ 2. W razie złożenia wniosku o ściganie

niektórych tylko sprawców obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku , o czym należy uprzedzić

składającego wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek.

§ 3. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do rozpoczęcia przewodu

sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.

tzw. zasada niepodzieln ości

wniosku o

ściganie



Złożenie wniosku o ściganie

Wniosek o ściganie może być złożony na piśmie lub ustnie do protokołu (zob. art. 143 § 1 pkt 1 k.p.k.).

Należy jednak podnieść, że w razie pisemnego wniosku o ściganie nie może być spełniony ustawowy wymóg "pouczenia osoby uprawnionej do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu" (art. 12

§ 1 zdanie drugie). Wszelkie zatem pisemne zawiadomienia, choćby nawet wyrażały wolę ścigania, do czasu spełnienia pouczenia nie są wnioskami o ściganie w rozumieniu art. 12, a stanowić mogą

jedynie sygnał dla organów ścigania, mówiący o tym, że w celu prowadzenia postępowania należy niezwłocznie poczynić starania o uzyskanie wniosku (art. 17 § 2 k.p.k.)



Ściganie osób wskazanych i niewskazanych we wniosku

Wniosek o ściganie nie musi imiennie wskazywać sprawców przestępstwa ściganego na wniosek, chyba że dotyczy czynów ściganych względnie na wniosek, a więc gdy składa się go przy znanej osobie sprawcy i wobec tej osoby (najbliższej dla pokrzywdzonego). Przy czynach bezwzględnie wnioskowych wniosek o tzw. ściganie anonimowe, tj. bez wskazania indywidualnie konkretnej osoby lub o ściganie niektórych tylko sprawców imiennie określonych, obejmuje ex lege również osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku lub z czynem we wniosku wskazanym, o czym wnioskodawca winien być pouczony (art. 12 § 2 zd.1). Jest to tzw.

niepodzielność podmiotowa wniosku o ściganie, wykluczająca możliwość żądania ścigania niektórych tylko współuczestników z wyłączeniem ścigania innych. Powyższa reguła nie dotyczy jednak osób najbliższych dla składającego wniosek, wobec których, w razie niewskazania ich imiennie we wniosku, należy po wykryciu uzyskać odrębny imienny wniosek o ściganie (z art. 12 § 2 zd. 2)



Cofnięcie wniosku

W postępowaniu przygotowawczym wniosek o ściganie może być cofnięty przez uprawniony podmiot w każdym czasie, a więc zarówno w fazie postępowania in rem, jak i in personam. Natomiast po

wniesieniu aktu oskarżenia do sądu możliwość cofnięcia wniosku ograniczona jest wyłącznie "do

rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej" (art. 385 § 1 - „przewód sądowy

rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia„). Cofnięcie

wniosku może być dokonane zarówno w formie pisemnej, jak i ustnej do protokołu, byleby w sposób

oczywisty wyrażona została wola uprawnionego podmiotu

Tryby procesu

TRYB

ZWYCZAJNY To przebieg procesu zmierzający do rozstrzygnięcia

kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego, uznany za typowy w danym systemie procesu

TRYBY

SZCZEGÓLNE To przebieg procesu zmierzający również do

rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego, ale różniący się istotnie od trybu zwyczajnego w sposób z góry przewidziany przez ustawodawcę.

Ze względu na stosunek formalizmu trybu zwyczajnego podzielić można tryby szczególne na trzy grupy:

 Postępowania ekwiwalentne (tak samo sformalizowane jak zwyczajne):

• Postępowanie karne skarbowe zwyczajne

• Postępowanie w sprawach nieletnich

 Postępowania wzbogacone – aktualnie brak

 Postępowania zredukowane:

• Postępowanie nakazowe

• Postępowanie przyspieszone

• Postępowanie prywatnoskargowe (jak widać

postępowanie to jest trybem ścigania i trybem

szczególnym)

Postępowanie zasadnicze i dodatkowe

POSTĘPOWANIE

ZASADNICZE Czyli takie, w którym dąży się zasadniczego rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności prawnej sprawcy za popełnione przestępstwo – odpowiedź na pytanie czy oskarżony popełnił przestępstwo oraz czy i jaką powinien ponieść karę

POSTEPOWANIE

DODATKOWE Czyli takie, które prowadzi się w związku z postępowaniem zasadniczym. Dzielą się one na 4 kategorie:

 Postępowania incydentalne - dotyczą kwestii dodatkowych (wpadkowych, incydentalnych) powstających podczas

toczącego się procesu np. kwestia tymczasowego aresztowanie, kar porządkowych

 Postępowania pomocnicze (usuwanie trudności, które pojawiły się w czasie procesu)

 Postępowanie transgraniczne

 Pomoc prawna krajowa

 Postępowanie o odtworzenie akt

 Postępowania następcze (po uprawomocnieniu się wyroku w celu załatwienia kwestii, które pojawiły się po uprawomocnieni)

 Postępowanie w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu

 Postępowanie ułaskawieniowe

 Postępowanie w sprawie wyroku łącznego

 Postępowanie uzupełniające – art. 420 k.p.k.

Stadia procesu

Zebranie materiału dowodowego ułatwiającego

wydanie decyzji

Rozpoznanie sprawy i wydanie

decyzji

(postępowanie główne)

oraz

kontrola podjętej decyzji

(postępowanie apelacyjne)

Wykonanie

decyzji

Mediacja w procesie karnym

art. 23a k.p.k.

Mediacja to dobrowolna negocjacja między jednostkami pozostającymi w konflikcie karnym tzn. takim, który jest rezultatem popełnionego przestępstwa, z udziałem trzeciej neutralnej osoby – mediatora, mającej za zadanie podtrzymywanie i ułatwianie przebiegu negocjacji, ale nie narzucanie stronom rozstrzygnięcia.

Postępowanie mediacyjne jest postępowaniem pozaprocesowym o charakterze fakultatywnym .

Cechy mediacji:

•

dobrowolność

•

bezstronność i neutralność mediatora

•

mniejszy formalizm postępowania mediacyjnego

•

poufność

•

szybkość postępowania

•

koszty

Przesłanki i tryb czynności

DOPUSZCZALNOŚĆ MEDIACJI

 „Na wniosek lub za zgodą stron sąd może zamiast posiedzenia pojednawczego wyznaczyć odpowiedni termin dla przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. Przepis art. 23a stosuje się odpowiednio” - posiedzenie pojednawcze przed rozprawą jest obligatoryjne, ale zamiast niego sąd może na wniosek lub za zgodą stron wyznaczyć odpowiedni termin do

przeprowadzenia postępowania mediacyjnego

W sprawach z oskarżenia publicznego art. 23a k.p.k.

W sprawach z oskarżenia prywatnego

art. 489 § 2 k.p.k.*

Przesłanki i tryb czynności

Przekazanie sprawy do postępowania mediacyjnego

Z URZĘDU, ale za zgodą pokrzywdzonego i

oskarżonego

Z INICJATYWY pokrzywdzonego lub oskarżonego,

ale za zgodą drugiej strony

NA JAKIM ETAPIE?

 W czasie postępowania przygotowawczego (art. 23a k.p.k.)

 W czasie postępowania przejściowego (art. 341 § 3 k.p.k. – warunkowe umorzenie postępowania)

 W czasie rozprawy – sąd nie jest ograniczony żadnym terminem, a więc postępowanie mediacyjne może odbyć się w każdym czasie aż do wydania orzeczenia (art. 23a k.p.k.)

Ustawa nie wyklucza możliwości wielokrotnego skierowania do

mediacji

Przesłanki i tryb czynności

Tryb czynności poza regulacją art. 23a k.p.k. został uregulowany w przeważającej mierze w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 maja 2015 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach karnych

Inicjatywa (wniosek) w sprawie skierowania sprawy

do mediacji

• Skierowanie do postępowania

mediacyjnego w drodze postanowienia, które nie podlega zaskarżeniu

Wybór i powołanie mediatora w drodze postanowienia spośród

instytucji lub osób godnych zaufania uprawnionych do prowadzenia postępowania mediacyjnego i wpisanych do

wykazu prowadzonego przez prezesa sądu okręgowego lub

mediatora ad hoc

•Sąd lub referendarz sądowy, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator lub inny organ

prowadzący to postępowanie, kierując sprawę do postępowania mediacyjnego, udostępnia mediatorowi informacje z akt sprawy jedynie w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia tego postępowania

Sporządzenie przez mediatora pisemnego sprawozdania i niezwłocznie przedstawienie go organowi, który skierował sprawę do takiego postępowania. W razie

zawarcia ugody stanowi ona załącznik do sprawozdania

Znaczenie mediacji dla procesu i sytuacji procesowej oskarżonego pokrzywdzonego

Pomyślne zakończenie mediacji to zawarcie ugody i wykonanie wynikających z niej zobowiązań

Najważniejsza przyczyna wprowadzenia mediacji wiąże się ze znaczeniem jakie pojednaniu się sprawcy i pokrzywdzonego przypisuje prawo karne materialne, które od pojednania uzależnia:



Umorzenie restytucyjne (art. 59a k.k.)

Art. 59a. § 1. Jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, pojednał się z pokrzywdzonym, w szczególności w wyniku mediacji i naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, umarza się, na wniosek pokrzywdzonego, postępowanie karne o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art.

157 § 1.

§ 2. Jeżeli czyn został popełniony na szkodę więcej niż jednego pokrzywdzonego, warunkiem zastosowania § 1 jest pojednanie się, naprawienie przez sprawcę szkody oraz zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę w stosunku do wszystkich pokrzywdzonych.

§ 3. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, że

umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary.

Znaczenie mediacji dla procesu i sytuacji procesowej oskarżonego pokrzywdzonego



Nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 60 § 2 pkt 1 k.k.)

Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególnie uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa, w szczególności: jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody



Ogólna dyrektywa wymiaru kary nakazuje uwzględniać wynik mediacji (art. 53 § 3 k.k.)

Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem



Mediacja ułatwia dochodzenie do formalnych porozumień procesowych przewidzianych w Kodeksie w art. 335 k.p.k. lub art. 387 k.p.k.

Wprawdzie przepisy nie mówią wprost o pojednaniu między oskarżonym i

pokrzywdzonym, nie mniej wśród przesłanek zastosowania tych instytucji znajdują się

te, których ocena musi uwzględniać ewentualne pojednanie między stronami oraz

naprawienie szkody np. wskazanie na postawę oskarżonego, która ma dowodzić, że cele

postępowania będą osiągnięte mimo nieprzeprowadzania rozprawy

Kazus



W dniu 30 września 2015 r. na komisariat policji Wrocław-Stare Miasto zgłosiła się Anna A. i złożyła zawiadomienie o tym, że w dniu 29 września 2015 r. w trakcie prywatki zorganizowanej przez jej brata Krzysztofa K. w jego mieszkaniu groził on jej wraz z dwoma kolegami – Józefem J. oraz Rafałem R. – że „jeżeli nie da im pieniędzy na alkohol, to lepiej żeby już się nie pojawiała na dzielnicy”. Anna A. opuściła mieszkanie szwagra, ale jak zeznała w trakcie przesłuchania, znając kryminalną przeszłość mężczyzn, obawia się, że ich groźby mogą zostać spełnione. Pouczona o fakcie, że przestępstwo z art. 190 § 1 k.k. jest przestępstwem ściganym na wniosek pokrzywdzonego, złożyła taki wniosek w odniesieniu do Józefa J., gdyż jak stwierdziła, to on był prowodyrem całego zajścia, a jej brat oraz Rafał R. bez zachęty ze strony Józefa J. nigdy by jej nie wyrządzili krzywdy.



1. Jaki skutek ma złożony przez Annę A. wniosek o ściganie?



2. Czy pokrzywdzona mogłaby go cofnąć?