Odpowiedzialno ĂÊ czïonka rady nadzorczej na podstawie art. 296 k.k.

(1)

Studia i Materiaïy, 2/2017 (25), cz. 2: 47– 55 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.25.5

* Marcin Piotrowski, mgr – Kancelaria Adwokacka Marcin Piotrowski w Pïocku.

Adres do korespondencji: Kancelaria Adwokacka Marcin Piotrowski w Pïocku, ul. ObejĂcie 22B, 09-402bPïock; e-mail: marcinpiotrowski@interia.pl.

Odpowiedzialno ĂÊ czïonka rady nadzorczej na podstawie art. 296 k.k.

Marcin Piotrowski

^*

Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza znamion art. 296 Kodeksu karnego wbkon- tekĂcie odpowiedzialnoĂci czïonków rady nadzorczej. W tym celu autor podejmuje próbÚ syntetycznego przybliĝenia dotychczasowego dorobku doktryny i judykatury, aby zdefiniowaÊ znamiÚ „zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ”. Analiza zgromadzonych materiaïów ujawnia pewne rozbieĝnoĂci w zakresie teorii i praktyki. Ostatecz- nie autor wysuwa wnioski de lege ferenda, majÈce na celu opracowanie jednolitej koncepcji wykïadni znamienia „zajmuje siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ”, obejmujÈcej takĝe sprawowanie nadzoru.

Sïowa kluczowe: czïonkowie rady nadzorczej, odpowiedzialnoĂÊ karna, przestÚpstwa indywidualne.

Nadesïany: 20.02.17 | Zaakceptowany do druku: 30.12.17

Criminal liability of the Supervisory Board pursuant to art. 296 of the Criminal Code

The present study is to analyze the constituent elements of art. 296 of the Criminal Code in the context of liability of the members of the supervisory board. For this purpose, the author attempts to synthetic approximation of the current achievements of the doctrine and jurisprudence, to define the mark, “dealing with financial affairs or business”. Analysis of the collected material reveals some discrepancies in the theory and practice. Finally, the author draws conclusions de lege ferenda aimed at developing a uniform interpretation of the concept of the mark “deals with financial affairs or business” including also supervision.

Keywords: members of the supervisory board, criminal responsibility, individual crimes.

Submitted: 20.02.17 | Accepted: 30.12.17

JEL: K22

(2)

1. WstÚp

Na przestrzeni ostatnich lat w obrocie gospodarczym pierwszoplanowe znaczenie nabyïy spóïki kapitaïowe. Zjawisko to jest na tyle powszechne, ĝe dotkniÚte zostaïo juĝ pewnymi patologiami w zakresie chociaĝby zakïadania i prowadzenia tzw.

spóïek–sïupów. W zwiÈzku z tym zaintere- sowanie odpowiedzialnoĂciÈ karnÈ za czyny popeïnione przy wykonywaniu ich dziaïal- noĂci oĝyïo do tego stopnia, ĝe przedmiotem zainteresowania sÈ czyny organów jednoosobowych, ale takĝe zachowania wieloosobowych organów takich spóïek.

Problematyka odpowiedzialnoĂci czïon- ków tych organów moĝe mieÊ znaczenie w kontekĂcie wyboru modelu biznesowego (Kïobukowski i Pasieczny, 2016), oraz ana- lizie dysfunkcji organizacyjnych (Pasieczny i Glinka, 2016). OdpowiedzialnoĂÊ karna, jakiej podlegajÈ czïonkowie rady nadzorczej ma jednak przede wszystkim na celu niedopuszczenie do sytuacji dziaïania na szkodÚ spóïki przez organy zobowiÈzane ustawowe i umownie do dbania o jej interesy gospodarcze (Kïobukowski i Pasieczny, 2016). Kwestia odpowiedzialnoĂci karnej czïonków rady nadzorczej za przestÚpstwo z art. 296 k.k. moĝe budziÊ pewne wÈtpli- woĂci z uwagi na to, ĝe ustawodawca zakre- Ăliï doĂÊ ogólnie i szeroko zakres podmio- towy tej regulacji. RozstrzygniÚcie tych wÈtpliwoĂci wymaga dokïadnej analizy nie tylko dotychczas wypracowanego stanowi- ska doktryny i judykatury, ale takĝe upraw- nieñ i obowiÈzków czïonka kolegialnego organu spóïki kapitaïowej, które wynikajÈ zarówno z ustawy, jak i z umowy spóïki lub statutu. Wszystko to utrudnia ustalenie, czy zakres kompetencji czïonka rady nadzorczej mieĂci siÚ w granicach zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ i powoduje, ĝe odpowiedě na to pytanie jest nie do koñca oczywista.

2. Znamiona charakteryzujÈce typ czynu zabronionego

Zgodnie z art. 296 § 1 k.k. kto, bÚdÈc obowiÈzany na podstawie przepisu ustawy, decyzji wïaĂciwego organu lub umowy do zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie- majÈcej osobowoĂci prawnej, przez nad- uĝycie udzielonych mu uprawnieñ lub nie-

dopeïnienie ciÈĝÈcego na nim obowiÈzku, wyrzÈdza jej znacznÈ szkodÚ majÈtkowÈ, podlega karze pozbawienia wolnoĂci od 3 miesiÚcy do lat 5.

PrzestÚpstwo z art. 296 k.k. ma wyjÈt- kowo indywidualny charakter. W judykaturze podkreĂla siÚ, ĝe zachowanie sprawcy czynu zabronionego z art. 296 § 1 k.k.

wyznaczajÈ trzy elementy: formalna szcze- gólna powinnoĂÊ okreĂlonego zachowania siÚ sprawcy na rzecz pokrzywdzonego, nad- uĝycie przez sprawcÚ swoich uprawnieñ lub niedopeïnienie przez niego obowiÈzków oraz powstanie szkody u pokrzywdzonego jako wynik realizacji przez sprawcÚ znamion czynnoĂciowych. Wszystkie te elementy muszÈ wystÈpiÊ ïÈcznie, a pomiÚdzy nimi powinien istnieÊ zwiÈzek przyczynowy (Giezek, 2014).

Powyĝsze streszczenie ma na celu uwy- puklenie dwóch istotnych elementów, nieodzownych do zaistnienia wystÚpku okreĂlonego powoïanym przepisem. Cho- dzi mianowicie o owo „zajmowanie siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ” oraz koniecznoĂÊ wyrzÈdze- nia spóïce znacznej szkody majÈtkowej lub szkody w wielkich rozmiarach.

Na potrzeby niniejszego opracowania autor poczyni rozwaĝania jedynie w zakresie dookreĂlenia podmiotu tegoĝ przestÚp- stwa, uznajÈc to znamiÚ za determinujÈce odpowiedzialnoĂÊ czïonków rad nadzorczych. ZnamiÚ szkody majÈtkowej ma dla odpowiedzialnoĂci karnej czïonków rad nadzorczych oczywiĂcie równieĝ znaczenie, ale jej rozmiary (po zaistnieniu szkody) istotne sÈ przede wszystkim w aspekcie wymiaru ewentualnej kary.

3. Znamiona strony przedmiotowej czynu zabronionego. Podmiot czynu zabronionego

Podmiotem tego przestÚpstwa jest wiÚc jedynie ten, na kim ciÈĝy wynikajÈcy z okre- Ălonych podstaw prawnych obowiÈzek zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych nieposiadajÈcych osobowoĂci prawnej (Gie- zek, 2014).

Tytuïem wstÚpu do rozwaĝañ o odpo- wiedzialnoĂci karnej czïonków kolegialnych organów spóïek kapitaïowych trzeba stwier- dziÊ, ĝe prawnokarnemu wartoĂciowaniu nie podlega zachowanie takiego gremium

(3)

jako caïoĂci, lecz zachowanie jego poszcze- gólnych czïonków i tylko w takim zakresie moĝna rozwaĝaÊ odpowiedzialnoĂÊ karnÈ poszczególnej osoby za czyny jej, ab nie caïego gremium (Lachowski i Oczkowski, 2006, s. 28). CechÈ wspóïczesnych syste- mów prawnych jest moĝliwoĂÊ postawienia zarzutu popeïnienia przestÚpstwa osobie fizycznej. Oznacza to, ĝe tylko takie podmioty mogÈ ponosiÊ odpowiedzialnoĂÊ karnÈ za swój czyn w granicach swojej winy (zasada indywidualizacji odpowiedzialno- Ăci karnej) (Lachowski i Oczkowski, 2006, s. 25). Indywidualizacja odpowiedzialnoĂci czïonków rady nadzorczej wynika z pod- stawowej zasady prawa karnego, jakÈ jest wïaĂnie zasada indywidualizacji odpowie- dzialnoĂci karnej (Czura-Kalinowska, 2014, s. 1936).

Znany jest podziaï przestÚpstw wedïug kryterium podmiotowoĂci na przestÚpstwa powszechne (ogólne) i przestÚpstwa indywidualne (delictapropria) (Dermont, 2001, s. 72). W przypadku przestÚpstw indywidualnych (delictapropria) dyspozycja normy wymaga od sprawcy posiadania okreĂlonej wïaĂciwoĂci i konstruuje typ przestÚpstwa wbten sposób, ĝe tylko w razie posiadania tej wïaĂciwoĂci okreĂlone w dyspozycji normy dziaïanie sprawcy jest przestÚp- stwem (Waszczyñski, 1992, s. 115–116).

W tym przypadku kluczowe znaczenie z punktu widzenia ustawowej charaktery- styki podmiotu sprawczego przestÚpstwa okreĂlonego w art. 296 ma czasownik „zajmuje siÚ”, powiÈzany ze sprawami majÈt- kowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ jako szczególnych „przedmiotów” zajmowania siÚ. W ujÚciu sïownikowym „zajmowaÊ siÚ”

oznacza: „zabraÊ siÚ do czegoĂ, wziÈÊ siÚ do czegoĂ, zaczÈÊ coĂ wykonywaÊ lub praco- waÊ nad czymĂ, troszczyÊ siÚ, opiekowaÊ siÚ czymĂ, prowadziÊ interesy, zarzÈdzaÊ” (zob.

Sïownik jÚzyka polskiego, www.sjp.pwn.pl;

Kardas, 2016).

Sïownikowe znaczenie czasownika „zaj- mowaÊ siÚ” wymaga jednak doprecyzowa- nia na gruncie konstrukcji przewidzianej w art. 296 k.k.; ogólne ujÚcie jest bowiem bardzo szerokie, co sprawia, ĝe w zakresie zajmowania siÚ na gruncie reguï znaczenio- wych jÚzyka potocznego (powszechnego) mieszczÈ siÚ zachowania o róĝnorodnej charakterystyce, w szczególnoĂci zaĂ róĝ- niÈce siÚ co do stopnia samodzielnoĂci decyzyjnej podmiotu uprawnionego i zobo- wiÈzanego do zajmowania siÚ sprawami

majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ innej osoby. Z tego teĝ powodu w piĂmien- nictwie ib orzecznictwie podejmowane sÈ próby konkretyzacji znamienia „zajmuje siÚ” (Kardas, 2016).

Powyĝsze poszukiwania odzwierciedla m.in. stanowisko zaprezentowane w wyroku SÈdu Najwyĝszego z dnia 27b kwietnia 2001br., I KZP 7/01, w którym stwierdzono, ĝe: „Za osobÚ zajmujÈcÈ siÚ cudzymi sprawami majÈtkowymi moĝna uznaÊ tylko tego, kogo obowiÈzki i uprawnienia obejmujÈ ïÈcznie zarówno dbaïoĂÊ o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zgubieniem, pogorszeniem stanu interesów majÈtkowych, jak i wykorzystanie tego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, aby zostaïo ono powiÚkszone lub wzrosïa jego wartoĂÊ. Ten zatem, kto ma jedynie obowiÈzki w zakresie dbaïoĂci o to, aby stan mienia powierzonego nie ulegï pogorszeniu, nie moĝe byÊ uwa- ĝany za zajmujÈcego siÚ cudzymi sprawami majÈtkowymi”. SÈd Najwyĝszy wskazuje, ĝe w ujÚciu sïownikowym pojÚcie „zajmuje siÚ”

jest równoznaczne, synonimiczne do pojÚÊ

„prowadzi” lub „zarzÈdza” i nie ma powo- dów, by odstÚpowaÊ od dotychczasowej wykïadni tego pojÚcia¹.

W wyroku z dnia 30 paědziernika 2013br., II KK 81/13 SÈd Najwyĝszy wyraziï prze- konanie, ĝe „istota czynnoĂci wykonawczej opisanej w art. 296 k.k. polega na wyrzÈdze- niu szkody w majÈtku podmiotu, którego sprawami majÈtkowymi dany sprawca siÚ zajmuje, co zakïada przynajmniej poten- cjalnÈ moĝliwoĂÊ podjÚcia takich dziaïañ, które w sposób wïadczy ksztaïtujÈ sferÚ praw i obowiÈzków majÈtkowych danego podmiotu”².

W konsekwencji – zgodnie z ugruntowa- nym juĝ poglÈdem jurysprudencji – naleĝy przyjÈÊ, ĝe „zajmowanie siÚ sprawami majÈtkowymi w rozumieniu art. 296 k.k.

to m.in. wykonywanie czynnoĂci o kompe- tencjach wïadczych, kierowanie sprawami majÈtkowymi w sposób identyczny lub zbli- ĝony zakresowo do tego, co czyniÊ moĝe sam mocodawca, podejmowanie czynno- Ăci polegajÈcych na zarzÈdzaniu mieniem, decydowanie w zakresie skïadników majÈt- kowych, zawieranie umów, w wyniku któ- rych nastÚpuje przeniesienie wïasnoĂci, obciÈĝenie majÈtku, zniesienie obowiÈz- ków lub przyjÚcie zobowiÈzañ obciÈĝajÈ- cych majÈtek, zawieranie ugody sÈdowej, ochrona interesów mocodawcy”³. Podkre-

(4)

Ăla siÚ przy tym, ĝe „ustalenie, czy treĂciÈ danego obowiÈzku jest »zajmowanie siÚ«

sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ innego podmiotu musi byÊ dokonywane w kontekĂcie struktury organizacyjnej i faktycznych procedur podej- mowania decyzji w ramach tego podmiotu, wbszczególnoĂci wówczas, gdy ma on charakter jednostki organizacyjnej”⁴.

OkreĂlenie znaczenia znamiona „zaj- mowaÊ siÚ” wiele zaleĝy zatem tego, jak rozumiane bÚdzie pojÚcie spraw majÈt- kowych. Otóĝ w judykaturze juĝ od doĂÊ dawna przyjmuje siÚ, ĝe przez pojÚcie to rozumieÊ naleĝy wszystko, co zwiÈzane jest z majÈtkiem lub sytuacjÈ majÈtkowÈ danego podmiotu. Jest to zatem ujÚcie doĂÊ szerokie, które w konsekwencji prowadziÊ moĝe do wniosku, ĝe jako zajmowanie siÚ sprawami majÈtkowymi postrzegane bÚdzie podejmowanie wszelkich czynnoĂci, których istota sprowadza siÚ do zarzÈdzania mieniem⁵. Moĝna w zasadzie równieĝ przyjÈÊ – co samo w sobie nie jest jednak stwierdze- niem nazbyt odkrywczym – ĝe zajmowanie siÚ to caïoksztaït podejmowanych zarówno na bieĝÈco, jak i w dïuĝszej perspektywie czynnoĂci prawnych i faktycznych, których przedmiotem jest powierzony majÈtek lub dziaïalnoĂÊ gospodarcza mocodawcy (Gie- zek, 2014).

P. Kardas wskazuje, ĝe przez sprawy majÈtkowe naleĝy rozumieÊ wszystko, co zwiÈzane jest z majÈtkiem i sytuacjÈ majÈt- kowÈ danego podmiotu. W konsekwencji za zajmowanie siÚ sprawami majÈtkowymi naleĝy uznaÊ podejmowanie czynnoĂci polegajÈcych na: zarzÈdzaniu mieniem (np.

przedsiÚbiorstwa, firmy, spóïki); zawieraniu umów, w wyniku których nastÚpuje przeniesienie wïasnoĂci, obciÈĝenie majÈtku, zniesienie obowiÈzków lub przyjÚcie zobo- wiÈzañ obciÈĝajÈcych majÈtek mocodawcy, zawieraniu ugody sÈdowej, ochronie intere- sów mocodawcy itp.⁶

PojÚcie dziaïalnoĂci gospodarczej obejmuje wszelkÈ dziaïalnoĂÊ zarobkowÈ, wytwórczÈ, handlowÈ i usïugowÈ oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydoby- wanie kopalin ze zïóĝ, a takĝe dziaïalnoĂÊ zawodowÈ wykonywanÈ w sposób zorgani- zowany i ciÈgïy (art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaïalnoĂci gospodarczej, tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 584 z póěn. zm.) (Kulik, 2015). T. Oczkowski ib J. Lachowski wskazujÈ, ĝe zajmowanie siÚ dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ to nic innego

jak wykonywanie czynnoĂci zwiÈzanych z jej prowadzeniem, polegajÈcych na jej organizowaniu i nadzorowaniu (Lachowski ibOczkowski, 2002, s. 63).

Jeĝeli chodzi o charakteryzujÈce znamiÚ

„zajmuje siÚ” doktryna wyróĝnia na tej pïasz- czyěnie dwa elementy dziaïania, tj. statyczny – polegajÈcy na dbaïoĂci o majÈtek/mienie i jego ochronÚ przed umniejszeniem, oraz dynamiczny – sprowadzajÈcy siÚ do dziaïañ zmierzajÈcych do pomnoĝenia majÈtku/mienia⁷. Kumulatywne ich uwzglÚdnienie mia- ïoby oznaczaÊ, ĝe za sprawcÚ przestÚpstwa przewidzianego w art.b296 k.k. uznaÊ moĝna tylko osobÚ, której uprawnienia ib obo- wiÈzki obejmujÈ ïÈcznie zarówno dbaïoĂÊ o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zgubieniem albo pogorszeniem interesów majÈtkowych, jak i powinnoĂÊ wykorzystywania powierzonego mienia wb procesie gospodarowania wbtaki sposób, by zostaïo ono powiÚkszone lub wzrastaïa jego wartoĂÊ, albo by prowa- dzenie dziaïalnoĂci gospodarczej przynosiïo oczekiwane efekty. Warto w tym kontekĂcie dodaÊ, ĝe – charakteryzujÈc podmiot prze- stÚpstwa naduĝycia zaufania – SÈd Najwyĝ- szy stanÈï na stanowisku, ĝe „warunkiem zaliczenia konkretnej osoby do krÚgu pod- miotów tego przestÚpstwa jest ustalenie, ĝe do jej obowiÈzków naleĝy nie tylko dbaïoĂÊ o stan powierzonego mienia, ale takĝe jego przysparzanie w procesie gospodarowania”⁸.

Wedle poglÈdu utrwalonego zarówno wb doktrynie, jak i judykaturze podstawÈ zaliczenia do krÚgu podmiotów komentowanego przestÚpstwa w kaĝdej z jego odmian jest dysponowanie przez danÈ osobÚ okreĂlonym wïadztwem, ksztaïtujÈ- cym moĝliwoĂci decyzyjne wobec mienia wbramach stosunku powierniczego, umoĝ- liwiajÈce wykonywanie czynnoĂci o kompe- tencjach wïadczych, kierowanie sprawami majÈtkowymi w sposób identyczny lub zbli- ĝony zakresowo do tego, co czyniÊ moĝe sam mocodawca, podejmowanie czynno- Ăci polegajÈcych na zarzÈdzaniu mieniem, decydowanie w zakresie skïadników majÈt- kowych, zawieranie umów, w wyniku któ- rych nastÚpuje przeniesienie wïasnoĂci, obciÈĝenie majÈtku, zniesienie obowiÈz- ków lub przyjÚcie zobowiÈzañ obciÈĝajÈ- cych majÈtek, zawieranie ugody sÈdowej, ochrona interesów mocodawcy⁹. Zajmo- wanie siÚ sprawami majÈtkowymi lub dzia- ïalnoĂciÈ gospodarczÈ obejmuje wszelkie zachowania polegajÈce na podejmowaniu

(5)

decyzji (czy chociaĝby wspóïdecydowaniu) w tego rodzaju sprawach lub wpïywaniu na treĂÊ decyzji, czyli na angaĝowaniu siÚ w proces prowadzÈcy do rozporzÈdzania mieniem, a nawet – co juĝ jednak wydaje siÚ kontrowersyjne – na udzielaniu rady, jeĂli jest siÚ z jakiegokolwiek tytuïu do tego zobowiÈzanym (Giezek, 2014).

I. Zgoliñski podziela poglÈd, ĝe za osobÚ zajmujÈcÈ siÚ sprawami majÈtkowymi moĝna uznaÊ tylko tego, kogo obowiÈzki i uprawnienia obejmujÈ ïÈcznie zarówno dbaïoĂÊ o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zagubieniem, pogorszeniem stanu intere- sów majÈtkowych, jak i wykorzystanie tego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, aby zostaïo ono powiÚkszone lub wzrosïa jego wartoĂÊ. Ten zatem, kto ma jedynie obowiÈzki w zakresie dbaïoĂci obto, aby stan mienia powierzonego nie ulegï pogorszeniu, nie moĝe byÊ uwaĝany za zaj- mujÈcego siÚ cudzymi sprawami majÈtko- wymi (Zgoliñski, 2016).

M. Mozgawa dodaje, ĝe za osobÚ zajmu- jÈcÈ siÚ cudzymi sprawami majÈtkowymi moĝna uznaÊ tylko tego, czyje obowiÈzki i uprawnienia obejmujÈ ïÈcznie dbaïoĂÊ obuchronienie cudzego mienia przed jakim- kolwiek uszczerbkiem, a takĝe jego wykorzystanie tak, by zostaïo ono powiÚkszone.

Nie jest wiÚc osobÈ zajmujÈcÈ siÚ sprawami majÈtkowymi ten, kto ma obowiÈzek tylko dbaÊ o niepogorszenie cudzego mienia. Nie stanowi teĝ zajmowania siÚ cudzymi sprawami majÈtkowymi i dziaïalnoĂciÈ gospo- darczÈ podejmowanie czynnoĂci o charak- terze ĂciĂle wykonawczym (Kulik, 2015).

Wedïug A. Marka zajmowanie siÚ cudzymi sprawami majÈtkowymi lub gospo- darczymi oznacza obowiÈzek ich prowadzenia, dbania o interesy mocodawcy oraz podejmowanie lub uczestniczenie w podejmowaniu decyzji dotyczÈcych tego majÈtku.

Podmiotem omawianego przestÚpstwa nie moĝe byÊ zatem pracownik, którego umo- cowanie ogranicza siÚ do czynnoĂci wyko- nawczych (Marek, 2016).

4. Rada nadzorcza jako podmiot zdolny do popeïnienia

przestÚpstwa z art. 296 k.k.

PodejmujÈc próbÚ peïnego „skatalogo- wania” podmiotów zdolnych do popeïnie- nia przestÚpstwa naduĝycia zaufania, a wiÚc zobowiÈzanych na wskazanej w art. 296 k.k.

podstawie do zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodar- czÈ, wymienia siÚ – choÊ jest to jednak wyli- czenie wyïÈcznie przykïadowe – w szcze- gólnoĂci zarzÈdców spóïek (spóïdzielni, fundacji), czïonków ich rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych, likwidatorów, syn- dyków masy upadïoĂciowej, dyrektorów przedsiÚbiorstw, funkcjonariuszy wszelkich instytucji publicznych oraz osoby wykonu- jÈce czynnoĂci zlecone w zakresie zarzÈdu majÈtkiem pañstwowym¹⁰. Pewne wÈtpli- woĂci niekiedy podnoszone przy wïÈczaniu niektórych grup osób do katalogu podmio- tów zdolnych do popeïnienia komentowanego przestÚpstwa, wskazuje siÚ przykïa- dowo na:

– czïonków komisji rewizyjnych lub czïon- ków rad nadzorczych w spóïkach prawa handlowego,

– adwokatów (radców prawnych) (Giezek, 2014).

WÈtpliwoĂci te prowadzÈ do konstatacji, iĝ komisja rewizyjna nie jest podmiotem zdolnym do popeïnienia komentowanego przestÚpstwa, zaĂ doĂÊ powszechnie wbdok- trynie przyjmuje siÚ moĝliwoĂÊ uznania czïonków rady nadzorczej za podmioty sprawcze przestÚpstwa przewidzianego wb art. 296 k.k. (por. Górniok, 2001a, s.b 2 ib nast.; 2001b, s. 9 i nast., Kaszubski ibKawulski, 1998, s. 35; Kardas, 2016, s. 497;

Giezek, 2014).

PodnoszÈc wymienione wÈtpliwoĂci wb stosunku do czïonków rad nadzorczych Kardas wskazuje, iĝ w przypadku odpowie- dzialnoĂci za przestÚpstwo naduĝycia zaufania czïonków organów kolegialnych zasadÈ jest indywidualizacja odpowiedzialnoĂci karnej, przesÈdzajÈca, ĝe kaĝdy zb czïon- ków organu ponosi odpowiedzialnoĂÊ jako sprawca pojedynczy. W zwiÈzku z funkcjo- nowaniem organów kolegialnych stosun- kowo czÚsto podstawy odpowiedzialnoĂci karnej zwiÈzane bÚdÈ z jednÈ ze znanych kodeksowi karnemu postaci wspóïdziaïa- nia, w tym w szczególnoĂci ze wspóïspraw- stwem. Naleĝy jednak podkreĂliÊ, ĝe sam fakt czïonkostwa w organie kolegialnym oraz uczestnictwo w podejmowaniu okre- Ălonego rozstrzygniÚcia nie przesÈdzajÈ obwspóïsprawstwie. Dla ustalenia tej prze- sïanki odpowiedzialnoĂci karnej konieczne jest wykazanie, ĝe speïnione zostaïy okre- Ălone w art. 18 § 1 k.k. elementy konstruk- cyjne wspóïsprawstwa, tj. ĝe dany czïonek organu dopuĂciï siÚ naduĝycia uprawnieñ

(6)

lub niedopeïnienia obowiÈzku i w ten spo- sób wyrzÈdziï szkodÚ majÈtkowÈ, dziaïajÈc wspólnie i w porozumieniu z innym lub innymi czïonkami tego organu. Szczegól- nie istotne jest ustalenie w odniesieniu do kaĝdego z czïonków organu kolegialnego podstaw odpowiedzialnoĂci za wspóïdzia- ïanie w tych sytuacjach, gdy poszczególne zachowania czïonków organu byïy zróĝnico- wane, zaĂ niektórzy podejmowali czynnoĂci zmierzajÈce do zapobieĝenia wyrzÈdzeniu szkody majÈtkowej (Kardas, 2016, s. 535).

Komentator odwoïuje siÚ tu do opraco- wania O. Górniok Z problematyki odpowie- dzialnoĂci karnej czïonków rady nadzorczej spóïki akcyjnej. W opracowaniu tym (Gór- niok, 2001a) autorka wywodzi, co nastÚ- puje: „Pewne wÈtpliwoĂci mogÈ jednak wiÈ- zaÊ siÚ z przynaleĝnoĂciÈ tych osób (chodzi o osoby wymienione w art.b585 §b1bksh) do krÚgu podmiotu przestÚpstwa z art.b296bkk.

Ten przepis okreĂla podmiot, wskazujÈc na dwa elementy: podstawÚ prawnÈ (przepisy ustawy, umowa, decyzja wïaĂciwego organu) udzielonych kompetencji i treĂÊ tych kompetencji (zajmowanie siÚ sprawami majÈt- kowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ).

Wspomnianych wÈtpliwoĂci nie nastrÚczajÈ jednoznacznie nazwane podstawy prawne.

WiÈĝÈ siÚ one natomiast z okreĂleniem tre- Ăci kompetencji, wb szczególnoĂci zwrotem

„zajmowanie siÚ...” sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ, wbrelacji do obowiÈzków ib uprawnieñ rady nadzorczej spóïki akcyjnej (innych spóïek równieĝ), ustanowionych przepisami ksh. Nie natrafia siÚ na nie, dopóki odpowiednio do dyrek- tyw wykïadni jÚzykowej, zachowujemy potoczne znaczenie wyraĝenia »zajmuje siÚ«, tj. rozpoczyna wykonywanie jakiejĂ pracy. Teksty bowiem art. 382 § 1, 3, 4 ksh pozwalajÈ przyjÈÊ, ĝe rada nadzorcza, wykonujÈc wskazane w nich obowiÈzki, zajmuje siÚ sprawami majÈtkowymi i dziaïal- noĂciÈ gospodarczÈ spóïki.

Zarówno kompetencje do rozstrzyga- nia, jak i wspóïdziaïania w rozstrzyganiu o sprawach majÈtkowych lub dziaïalnoĂci gospodarczej nie wynikajÈ z treĂci prze- pisów powoïywanego art. 382 ksh, a § 2 art.b382 zdaje siÚ je wrÚcz wykluczaÊ. Moĝ- liwoĂci natomiast dla realizacji wspóïdziaïa- nia wbrozstrzygniÚciu stwarza art. 384 §b1, jeĂli statut spóïki rozszerzy uprawnienia rady nadzorczej, zobowiÈzujÈc zarzÈd do uzyskiwania jej zgody przed dokonaniem wymienionych w nim czynnoĂci. Wów-

czas to rada nadzorcza, wyraĝajÈc zgodÚ lub jej odmawiajÈc, wspóïdziaïaÊ bÚdzie wbrozstrzygniÚciu, acz zajÚte przez niÈ stanowisko nie przesÈdzi o nim, jeĝeli zarzÈd skutecznie zwróci siÚ do wïasnego zgroma- dzenia o powziÚcie uchwaïy udzielajÈcej mu zgody na dokonanie tej czynnoĂci.

Moĝna jednak zarówno w kompeten- cjach fakultatywnie udzielonych radzie nadzorczej w statucie, jak i ustanowionych w samym ksh dopatrzeÊ siÚ ostatniego zb wymienionych w koncepcji wykïadni znamienia »zajmowania siÚ«, mianowicie wpïywania na rozstrzygniÚcia. I tak np.

moĝna oddziaïywaÊ na decyzje w sprawach majÈtkowych lub gospodarczych spóïki, chociaĝby przez treĂÊ skïadanych walnemu zgromadzeniu przez radÚ nadzorczÈ, zgodnie z art. 382 § 3 corocznych pisemnych sprawozdañ z oceny sprawozdañ, o których mowa w art. 395 § 2 pkt 1 ksh. Wpïyw na takie decyzje moĝe wywieraÊ korzystanie z uprawnienia do zawieszenia w czynno- Ăciach, z waĝnych powodów poszczególnych lub wszystkich czïonków zarzÈdu.

Taka wykïadnia pozwala zaliczyÊ do krÚgu podmiotu przestÚpstwa z art. 296 kk czïonków rady nadzorczej spóïek kapitaïo- wych”¹¹.

Z kolei J. Lachowski i T. Oczkowski wskazujÈ, ĝe rada nadzorcza, co prawda, na podstawie umowy lub statutu, moĝe byÊ upowaĝniona do wyraĝenia zgody na dokonanie czynnoĂci przez zarzÈd, jednakĝe nie posiada uprawnieñ do zarzÈdzania majÈt- kiem. Jej uchwaïy sÈ bowiem wykonywane przez zarzÈd spóïki. Czïonkowie rady biorÈ jednak poĂrednio udziaï w dokonywaniu czynnoĂci prawnej przez spóïkÚ, a ich rola w tym procesie jest niewÈtpliwie istotna.

Nie mieĂci siÚ to w pojÚciu zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi. Nie oznacza to jednak, ĝe nie mogÈ byÊ sprawcami prze- stÚpstwa z art. 296 k.k. Uchwaïa wyraĝajÈca zgodÚ na dokonanie okreĂlonej czynnoĂci prawnej (lub sugerujÈca jej dokonanie) czÚ- sto jest jednym z ogniw w pochodzie prze- stÚpstwa. Jej podjÚcie moĝe wiÚc wypeï- niaÊ znamiona pomocnictwa (ewentualnie podĝegania) do przestÚpstwa z art. 296 k.k.

(Lachowski i Oczkowski, 2006, s. 38–39).

Zgodnie z powszechnie przyjÚtym wb orzecznictwie sÈdów powszechnych poglÈdem, czïonek rady nadzorczej spóïki kapitaïowej (w tym takĝe przewodniczÈcy rady nadzorczej) co do zasady nie jest podmiotem zobowiÈzanym na podstawie

(7)

przepisów ustawy do zajmowania siÚ sprawami majÈtkowymi osoby prawnej w rozumieniu art. 296 § 1 k.k., a w konsekwencji nie moĝe byÊ sprawcÈ przestÚpstwa stypi- zowanego wb tym artykule. Takie stanowisko istnieje wb opozycji do przedstawicieli doktryny, która wywodzi statusu czïonka rady nadzorczej z perspektywy zdatnoĂci do bycia podmiotem przestÚpstwa z art. 296

§ 1 k.k.¹². Tymczasem sÈdy, odwoïujÈc siÚ do regulacji kodeksu spóïek handlowych (m.in. art. 219 § 2 k.s.h.), wskazujÈ na to, ĝe rada nadzorcza spóïki kapitaïowej jest z zasady organem nadzoru i kontroli, abnie organem prowadzÈcym sprawy spóïki, któ- rym jest zbzasady zarzÈd. PamiÚtaÊ przy tym naleĝy, ĝe na mocy umowy spóïki kompetencje zarzÈdcze mogÈ zyskaÊ czïonkowie rady nadzorczej (art. 220 k.s.h.). Jeĝeli umowa spóïki nie zawiera odpowiednich postanowieñ w tym przedmiocie, rada nadzorcza (ab wiÚc jej czïonkowie) ma jedynie kompetencje wynikajÈce z przepisów prawa, do których moĝna zaliczyÊ tylko kompetencje do kontrolowania i nadzoro- wania (por. m.in. art. 219 § 1, 3–4, art. 15

§ 2 zd. 1 k.s.h.). Wówczas czïonkowie rady nadzorczej nie bÚdÈ podmiotami przestÚp- stwa z art. 296 k.k. Jeĝeli wiÚc nie dojdzie do poszerzenia, na podstawie art. 220 k.s.h.

uprawnieñ i obowiÈzków o kompetencje obcharakterze zarzÈdczym, to na pïaszczyě- nie art. 296 § 1 k.k. in concreto czïonkowie rady nadzorczej nie sÈ podmiotami speïnia- jÈcymi koniecznÈ, ww. cechÚ podmiotowÈ¹³.

5. Podsumowanie i wnioski

Z przytoczonego fragmentu wynika zatem wyraěnie, ĝe czïonek rady nadzorczej spóïki moĝe byÊ zaliczony do krÚgu osób zajmujÈcych siÚ sprawami majÈtkowymi owej spóïki przede wszystkim wówczas, gdy wynika to jednoznacznie z jej umowy/statutu. Ewentualny brak odpowiednich unor- mowañ statutowych dajÈcych podstawÚ do zaliczenia danego sprawcy do osób zaj- mujÈcych siÚ sprawami majÈtkowymi nie oznacza jednakĝe, ĝe z tego tylko powodu moĝe on uniknÈÊ odpowiedzialnoĂci karnej z art.b296 k.k. (w przypadku ustalenia zwiÈzku przyczynowego pomiÚdzy prowa- dzonymi przez nich dziaïaniami a zaist- nieniem znacznej lub w wielkich rozmiarach szkody majÈtkowej po stronie spóïki, obczym byïa uprzednio mowa). WbgrÚ wcho- dzi tu bowiem przepis art. 21 § 2 k.k.¹⁴.

Andrzej Marek (2005) stwierdza, co nastÚpuje: „W art. 21 § 2 unormowano warunki odpowiedzialnoĂci osób wspóïdzia- ïajÈcych w popeïnieniu przestÚpstwa indywidualnego, tj. takiego, do którego znamion naleĝy szczególna cecha podmiotu.

W wypadku przestÚpstw indywidualnych wïaĂciwych cecha ta stanowi warunek prze- stÚpnoĂci (np. przestÚpstwa funkcjonariuszy publicznych, przestÚpstwa wojskowe), w wypadku zaĂ przestÚpstw indywidualnych niewïaĂciwych – okolicznoĂÊ wpïywajÈcÈ na zaostrzenie lub zïagodzenie odpowiedzial- noĂci (typ kwalifikowany lub uprzywilejo- wany ze wzglÚdu na podmiot). Omawiany przepis przesÈdza, iĝ wspóïdziaïajÈcy (pod- ĝegacz, pomocnik, wspóïsprawca, sprawca kierowniczy lub wydajÈcy polecenie), który takiej cechy nie posiada, ponosi odpowie- dzialnoĂÊ za wchodzÈce w grÚ przestÚpstwo indywidualne, jeĝeli o danej okolicznoĂci wiedziaï (tzn. uĂwiadamiaï sobie, iĝ wspóï- dziaïa z podmiotem przestÚpstwa indywidualnego). W ten sposób ustawodawca

»zrównaï« sytuacjÚ wszystkich wspóïdzia- ïajÈcych bez wzglÚdu na typ przestÚpstwa indywidualnego”.

Z powyĝszego wynika, ĝe nawet jeĂli sprawca przestÚpstwa 296 k.k. nie miaïby szczególnych cech podmiotu, którego doty- czy art. 296 § 1 kk (gdyby nie naleĝaï wbmyĂl umowy/statutu do osób zajmujÈcych siÚ sprawami majÈtkowymi spóïki w rozumieniu tego przepisu), ale wspóïdziaïaï jako wspóïsprawcy z osobami, które cechÚ takÈ posiadaïy, np. czïonkami zarzÈdu, to wów- czas moĝna mówiÊ o odpowiedzialnoĂci za przestÚpstwo naduĝycia zaufania w obrocie gospodarczym na zasadzie art. 21 § 2 kk wbzw. z art. 296 kk.

Na tych problemach nie koñczÈ siÚ wÈt- pliwoĂci, jakich moĝe nastrÚczaÊ ustalenie zakresu odpowiedzialnoĂci czïonków rady nadzorczej. In concreto kaĝda sprawa wymaga odrÚbnej analizy i konfronta- cji zb podstawowymi zasadami odpowie- dzialnoĂci karnej, aktualnym dorobkiem doktryny i orzecznictwa. De lege ferenda warto rozwaĝyÊ celowoĂÊ innej koncepcji wykïadni znamienia „zajmuje siÚ sprawami majÈtkowymi lub dziaïalnoĂciÈ gospodar- czÈ” na tle art. 296 k.k. obejmujÈcej takĝe sprawowanie nadzoru. Z caïÈ pewnoĂciÈ jest to skomplikowania materia, jednakĝe zwiÚkszyïoby to szanse w ograniczeniu sze- rzÈcej siÚ patologii w dziaïalnoĂci spóïek kapitaïowych.

(8)

Przypisy

1 Wyrok SÈdu Najwyĝszego z dnia 27 kwietnia 2011, IbKZP 7/01.

2 Wyrok SN z dnia 30 paědziernika 2013 r., II KK 81/13, OSNKW 2014, nr 3, poz. 25.

3 Wyrok SA w Warszawie z dnia 28 listopada 2008br., II AKa 361/08, Apel.-W-wa 2009, nr 2, poz. 7.

4 Wyrok SN z dnia 30 paědziernika 2013 r., II KK 81/13.

5 Por. postanowienie SN z dnia 3 listopada 2004b r., IV KK 173/04, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 1981.

6 Kardas (2016); por. postanowienie SN z dnia 3blistopada 2004 r., IV KK 173/04.

7 Pracki (1995, s. 44 i nast.). PoglÈd ten nie jest jednak jednolicie przyjmowany w judykaturze (zob. postanowienie SN z dnia 27 kwietnia 2001b r., I KZP 7/01, OSNKW 2001, nr 7–8, poz.b55; wyrok SN z dnia 7 lipca 2009 r., V KK 82/09, OSNwSK 2009, nr 1, poz. 1455; postanowienie SN z dnia 6 marca 2009 r., II KK 283/08, OSNwSK 2009, nr 1, poz. 637; odmiennie wyrok SN z dnia 5 stycznia 2000 r., V KKN 192/99, Prok. i Pr.-wkï. 2000, nr 6, poz. 6; wyrok SA wbWarszawie z dnia 7 listopada 2012 r., II AKa 310/12, orzeczenia.ms.gov.pl).

8 Zob. wyrok SN z dnia 7 lipca 2009 r., V KK 82/09, LEX nr 512075.

9 Por. wyrok SA w Warszawie z dnia 28 listopada 2008 r., II AKa 361/08, Prok. i Pr.-wkï. 2009, nrb10, poz. 35.

10 Szczegóïowy wykaz przedstawia P. Kardas (2016). A. Zoll (red.). Kodeks karny. CzÚĂÊ szcze- gólna. Tom III. Komentarz do art.b278–363 k.k., wyd. IV.

11 Górniok, O. (2001a); zob. takĝe Górniok (2001b, s. 15).

12 MiÚdzy innymi takie stanowisko zajmuje Giezek (2014, s. 1160), który odwoïuje siÚ do stano- wisk zajÚtych przez innych komentatorów (Gór- niok, 2001a; s. 2 i n.; 2001b, s. 9 i n.; Kaszubski ib Kawulski, 1998, s. 35; Kardas, 2016, s. 497), przy czym syntetycznoĂÊ tej konstatacji wymaga wskazania kontekstu normatywnego, przy któ- rym poglÈd ten moĝe siÚ aktualizowaÊ.

13 Wyrok SÈdu Apelacyjnego we Wrocïawiu z dnia 23 marca 2016 r. II AKa 64/16.

14 Wyrok SÈdu Apelacyjnego we Wrocïawiu z dnia 23 paědziernika 2006 r. II AKa 224/06.

Bibliografia

Czura-Kalinowska, D. (2014). W: Kodeks spóïek handlowych. Komentarz pod red. Z. Jara. Warszawa.

Dermont, A. (2001). PrzestÚpstwa gospodarcze wb kodeksie spóïek handlowych – wybrane zagad- nienia. Prokuratura i Prawo, 10.

Giezek, J. (red.) (2014). Kodeks karny. CzÚĂÊ szcze- gólna. Komentarz. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Górniok, O. (2001a). Z problematyki odpowiedzial- noĂci karnej czïonków rady nadzorczej spóïki akcyj- nej. PrzeglÈd Ustawodawstwa Gospodarczego, 6.

Górniok, O. (2001b). Z problematyki przestÚpstw popeïnionych w dziaïalnoĂci spóïek kapitaïowych, Prokuratura i Prawo, 4.

Kardas, P. (2016). W: A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzÚĂÊ szczególna. Tom III. Komentarz do art.b278 – 363 k.k., wyd. IV. Warszawa: Wolters Klu- wer Polska.

Kaszubski, R.W. i Kawulski, A. (1998). Nadzór ban- kowy w perspektywie integracji europejskiej, cz. 2, PrzeglÈd Podatkowy, 11.

Kïobukowski, P. i Pasieczny, J. (2016) Business models of startups in cooperation with mature com- panies – obtaining orders and building leading posi- tion on the market. Zeszyty Naukowe Politechniki Poznañskiej, 68, Organizacja i ZarzÈdzanie, Kulik, M. (2015). W: M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VII. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Lachowski, J. i Oczkowski, T. (2002). Sporne pro- blemy wykïadni przepisów o przestÚpstwie naduĝy- cia zaufania (uwagi de lege lata i de lege ferenda).

PrzeglÈd SÈdowy, 5.

Lachowski, J. i Oczkowski, T. (2006). Odpowie- dzialnoĂÊ karna czïonków kolegialnych organów spóïek kapitaïowych – zagadnienia wybrane. Pro- kuratura i Prawo, 2.

Marek, A. (2016). Kodeks karny. Komentarz, wyd. V.

Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Pasieczny, J. i Glinka, B. (2016). Organizational Dysfunctions: Sources and Areas. Enterpreneurial Business and Economics Review, 4(4).

Poliñska, A. (2017). OdpowiedzialnoĂÊ karna czïon- ków zarzÈdu w spóïkach kapitaïowych, w druku.

Postanowienie SÈdu Najwyĝszego z dnia 27 kwietnia 2001 r., I KZP 7/01, OSNKW 2001.

Postanowienie SÈdu Najwyĝszego z dnia 6 marca 2009 r., II KK 283/08, OSNwSK 2009, nr 1, poz.b637.

Postanowienie SÈdu Najwyĝszego z dnia 3 listopada 2004 r., IV KK 173/04, OSNwSK 2004.

Pracki, H. (1995). Nowe rodzaje przestÚpstw gospo- darczych. Prokurtura i Prawo, 1.

Waszczyñski, J. (1992). Prawo karne w zary- sie. Nauka o ustawie karnej i przestÚpstwie. ódě:

Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.

Wyrok SÈdu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28b listopada 2008 r., II AKa 361/08, Apel.-W-wa 2009.

Wyrok SÈdu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7blistopada 2012 r., II AKa 310/12.

Wyrok SÈdu Apelacyjnego we Wrocïawiu z dnia 23bmarca 2016 r. II AKa 64/16.

(9)

Wyrok SÈdu Apelacyjnego we Wrocïawiu z dnia 23bpaědziernika 2006 r. II AKa 224/06.

Wyrok SÈdu Apelacyjnego we Wrocïawiu z dnia 5bwrzeĂnia 2012 r., LEX nr 1223512.

Wyrok SÈdu Najwyĝszego z dnia 30 paědziernika 2013 r., ., II KK 81/13, OSNKW 2014.

Wyrok SÈdu Najwyĝszego z dnia 27 kwietnia 2011, I KZP 7/01.

Wyrok SÈdu Najwyĝszego z dnia 7 lipca 2009 r., VbKK 82/09, OSNwSK 2009, nr 1, poz. 1455.

Wyrok SÈdu Najwyĝszego z dnia 5 stycznia 2000 r., V KKN 192/99, Prok. i Pr.-wkï. 2000, nr 6, poz. 6.

Zgoliñski, I. (2016). W: W. Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks karny. Komentarz. Warszawa: Wol- ters Kluwer Polska.