1 32

Nil 42 (1339)- W arszaw a, dnia 20 października 1907 r. Tom XXV

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N A U K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA**. PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W W a r s z a w ie : rocznie rb. 8, kwartalnie rb. 2^. j W Redakeyi „W szechśw iata" i w e w szystkich księ- Z p r z e s y łk ą p o c z t o w ą rocznie rb. 10, pólr rb 5^. garniach w kraju i za granicą.

Redaktor „W szechświata" przyjmuje ze sprawami redakcyjnemi codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakeyi.

A d r e s R e d a k e y i : K R U C Z A 32. T e le fo n u 83-14.

A K T Y N O A U T O G R A F I A

1

W ł a s n o ś ć tę b o w i e m s p o t y k a m y w sil­

niejszym n a w e t s t o p n i u w w i e l u z w ią z ­ kach n i e o r g a n i c z n y c h i o r g a n i c z n y c h — p r z e w a ż n i e p r o d u k t a c h ż y c ia ro ś lin n e g o lub z w i e r z ę c e g o —o r a z w z n a c z n e j liczbie metali i i c h a m a l g a m a tó w . T e d w ie g r u ­ py o s ta tn ie , t. j m e ta le i a m a lg a m a ty , p o s ia d a ją i i n n ą c e c h ę w ł a ś c i w ą s u b s t a n - c37om p r o m i e n i o t w ó r c z y m a m i a n o w i c i e w y ł a d o w u ją e l e k t r o s k o p z n a jd u j ą c y się w pobliżu.

G d y j e d n a k z ja w is k a d la c ia ł p ro m ie n io - w ó rc z y c h s p o s t r z e ż o n e , t a k siln e w z b u -

d z iły z a in te re s o w a n ie i ta k o g ó ln ie s z e r ­ szy m k o ło m k u w ia d o m o ś c i p o d a n e z o ­ s ta ły , o is tn ie n iu z ja w is k „ A k ty n o a u to - g ra fii" (p ro m ie n io w a n ie m e ta li) i „ F o te - chii “ (d z ia ła n ie n a kliszę p e w n y c h s u b ­ s ta n c y j o rg a n ic z n y c h , w y s ta w io n y c h p o ­ p rz e d n io n a d z ia ła n ie ś w ia tła ) m ó w io n o ty lk o w sz c z u p łe m g ro n ie fa c h o w c ó w i ty lk o śc iśle n a u k o w e p ism a o n ic h p i­

s a ły , d e b a to w a ły n a d n iem i. C zem to o b ja śn ić , n ie w iem . C ie k a w o ś ć b o w ie m i z n a c z e n ie te o re ty c z n e w s p o m n ia n y c h z a g a d k o w y c h z ja w isk , d o ró w n y w a c a łk o ­ w icie w a ż n o ś c i i z n a c z e n iu , ja k ie p o s ia ­ d a ją w y n ik i b a d a ń n a d ra d e m d la n a u k p rz y ro d n ic z y c h w o g ó le .

J a k o n ie je d n e m z ja w isk u , ta k i o d z ia ­ ła n iu m e ta li n a k lisze w ie d z ia n o ju ż d ość d a w n o , ty lk o o n iem , ja k ró w n ie ż o w ie ­ lu in n y c h s p o s trz e ż e n ia c h , z a p o m n ia n o i n ie in te r e s o w a n o się n iem z u p e łn ie .

I tak, r o k u 1842 s p o t y k a m y w „ P o g g e n - d o r f e r A n n a le n " w z m i a n k ę fizyka M ose- ra, o p is u ją c ą d o ś w i a d c z e n i a j e g o n a d p r o m i e n i o w a n ie m m etali. M o s e r z a u w a ­ ż y ł m ia n o w ic ie , że o sz lifo w a n e , t. j. od tle n k ó w o c z y s z c z o n e m etale, d a ją n a kli­

sza ch o d b itk i, j a s n o z a r y s o w u j ą c e ich k o n t u r y . O d b i t k a , czyli s c z e r n ie n i e kliszy, w i d o c z n e j e s t d o p ie ro p o j e j w y w o ł a ­

658 W S Z E C H Ś W IA T Ns 42

n i u z a p o m o c ą z w y k ł y c h w y w o f y w a c z y fo to g ra fic z n y c h : m e t a l d z i a ł a w i ę c w s p o ­ só b z u p e łn i e a n a l o g i c z n y , j a k ś w i a tł o .

W s ió d m y m d z i e s i ą t k u w i e k u p r z e s z ł e ­ g o p o d o b n e z j a w i s k a z a u w a ż y ł t a k ż e N ie p c e d e S t. - V i c to r . L e c z d o p i e r o od l a t m n ie jw ię c e j d z i e s i ę c i u d z i e d z i n a ty c h z a g a d k o w y c h , d o t ą d j e s z c z e c o d o i s to ty i m e c h a n iz m u n i e w y j a ś n i o n y c h zjaw isk , ży w ie j z a i n t e r e s o w a ł a f a c h o w c ó w i z a ­ c h ę c iła d o b a d a ń s y s t e m a t y c z n y c h , p r a ­ w d o p o d o b n i e w s k u t e k d o n i o s ł o ś c i r e z u l ­ t a t ó w i z n a c z e n ia , j a k i e w y k a z a ł y b a d a ­ n ia r ó ż n y c h r o d z a j o w p r o m i e n i o w a ń dla n a u k i i p r a k t y k i .

Im p u ls d o w y ż e j w s p o m n i a n y c h docie-

i j e g o a m a l g a m a t, u m i e s z c z o n e w bliz- k o ści kliszy (lecz b e z z e t k n i ę c i a s i ę z n ią) z d o l n e s ą p r z e z c i e n k i e w a r s t w y p o w ie t r z a , ż e la t y n y , g u t a p e r k i , celuloidu w y w o ł a ć s c z e r n i e n i e p ł y t y fo to g ra ficzn e j p o jej w y w o ł a n i u . O b o j ę t n e m j e s t przy- tem , c z y k lis z a z n a j d o w a ć się b ę d z ie p o d m e ta le m , c z y n a d nim; o d b i tk i p o w s t a j ą w k a ż d y m razie.

W y ż e j o p i s a n e fa k ty z n ie w a l a j ą n a s do p r z y j ę c i a is tn ie n ia p e w n e g o r o d z a j u p r o ­ m ie n i o w a n i a , m a j ą c e g o s w ą p r z y c z y n ę w m e ta la c h .

O p r ó c z R u s s e l l a z a jm o w a li się teg o r o d z a j u b a d a n i a m i C o lso n , K a h lb a u m , M aier, S t r e i n t z , P i l c z y k o w i inni. —

p o d n a d f~ p o d n a d

F ig . i .

D z ia ła n ie a m a lg a m a tu c y n k u n a k lisz e S c h le u s sn e ra w t. 55 °C w p rz e c ią g u 1 ’/a

g o d z in y .

k a ń d a ł a m o w a R u s s e ll a , w y g ł o s z o n a r o k u 1897 w B ritis h A s s o c i a t i o n p r z e d t ł u m n i e z g r o m a d z o n e m a u d y t o r y u m na- u k o w e m , k tó r e m u p r z e w o d n i c z y ł C r o o - kes.

W m o w i e sw ej R u s s e ll w y ł o ż y ł , że i w c ie m n o ś c i b e z w z g l ę d n e j m o ż n a w y ­ w o ł a ć o b r a z n a kliszy, t. j. że n i e t y l k o z a p o m o c ą ś w i a t ł a , lecz i i n n y c h r o d z a ­ j ó w e n e r g i i w czulej w a r s t w i e p ł y t y fo­

t o g ra f ic z n e j p o w s t a j ą z m ian y , k t ó r y c h n a s t ę p s t w e m j e s t s c z e r n i e n i e p o w y w o ­ łaniu, a k t ó r e p o l e g a j ą n a r e d u k c y i b r o m ­ k u s r e b r a . O d z i a ł a n i u c ia ł r a d y o a k t y w - n y c h n i e m a t u m o w y .

D o t w i e r d z e ń s w y c h R u s s e l l d o s z e d ł n a m o c y s p o s t r z e ż e ń , z k t ó r y c h w y n i k a , że w ie le m etali, s z c z e g ó l n i e z a ś c y n k

F ig . 2.

D z ia ła n ie a m a lg a m a tu c y n k u n a k lisz e S c h le u s s n e ra w I.

15°C w p r z e c ią g u 47 g o d z in .

K a h l b a u m n a z w a ł p r o m i e n i o w a n i e m etali

„ A k t y n o a u t o g r a f i ą r t. j. s a m o p i s a n i e m , s a m o z n a c z e n i e m s ię p ro m ie n i. — R e z u l ­ t a t y d o ś w i a d c z e ń w y l i c z o n y c h p o w y ż e j b a d a c z ó w p o l e g a j ą n a n a s t ę p u j ą c y c h s p o ­ s t r z e ż e n ia c h :

1) K a ż d y m e t a l i n n e g o c z a s u w y m a ­ g a , b y , w d a n e m o d d a l e n i u o d k lis z y się z n a jd u ją c , w r ó w n y c h w a r u n k a c h d o ­ ś w i a d c z e n i a w y w o ł a ł j e d n a k o w o i n t e n ­ s y w n e c z e r n ie n i e p ł y t y fo to g ra ficzn e j.

D l a n i e k t ó r y c h m e ta li w y s t a r c z a j ą g o d z i­

n y (Li, K, N a,), i n n e w y m a g a j ą d o te g o t y g o d n i (n. p. F e , Co).

2) U d a ło się s t w i e r d z i ć , ż e s ił a p r o ­ m i e n i o w a n i a d a n e g o m e ta lu z a le ż y od j e g o e l e k t r o - d o d a t n i e g o c h a r a k t e ­ ru . M e ta le o n a j w y r a ź n i e j u w y d a t n i o n y c h

W S Z E C H Ś W IA T 6 3 9

zn am ionach e le k tro -d o d a tn ic li n ajsiln ie j też d z ia ła ją n a k lisz ę .

3) S iła d z ia ła n ia m e ta li n a k lis z ę p o ­ tęguje się z n a c z n ie w p o w ie tr z u w ilg o - tnem , a z w ła s z c z a p rz e z p o d w y ż s z e n ie te m p e ra tu ry . T o o s ta tn ie w z n a c z n ie jsz e j jeszcze m ie rz e w z m a c n ia p ro m ie n io w a n ie cynku a m a lg a m o w a n e g o . N a p o tw ie r d z e ­ nie te g o s łu ż y ć m oże p o r ó w n a n ie fig. 1 z fig. 2. K a w a łk i c y n k u a m a lg a m o w a n e g o zostały u m ie sz c z o n e m ię d z y d w ie m a p ł y ­ tami S c h le u s s n e r a ; s z e ro k o ś ć p a s k ó w cynku a m a lg a m ., j a k ró w n ie ż i o d le ­ głości ic h o d p ł y t w o b u d o ś w ia d c z e ­ niach b y ły m o ż liw ie te sam e; b ia łe m iej­

sca n a p o d a n y c h ry s u n k a c h (c z a r n e na n e g a ty w a c h ) o z n a c z a ją d z ia ła n ie a m a lg a ­ m atu n a kliszę.

4) W p ró ż n i p o m p y rtę c io w e j w p ły w m etali n a p ły ty fo to g ra fic z n e p r a w ie c a ł­

kow icie z a n ik a .

5) Z a m ia s t c z u łe j w a r s tw y k lis z y do s tw ie rd z e n ia p ro m ie n io w a n ia m etali m o ­ żna ró w n ie ż u ż y ć p a p ie r u n a p o jo n e g o jo d k iem p o ta s u , i n a ta k i b o w ie m p a p ie r m etale d z ia ła ją p rz e z n ie z b y t g r u b e w a r ­ stw y ró ż n y c h c ia ł, p o w o d u ją c w y d z ie le ­ nie jo d u w c z a s ie z n a c z n ie n a w e t k r ó ­ tszym , niż p o trz e b a do w y w o ła n ia re d u k - cyi b ro m k u s r e b r a . W s p o m n ia n y p a p ie r o d c z y n n ik o w y m o ż n a u ż y ć w s ta n ie z u ­ p ełn ie su c h y m , o ile ty lk o m e ta le s t a r a n ­ nie p o p rz e d n io o d tle n k ó w o c z y sz c z o n o , d z ia ła ją o n e i n a s u c h y p a p ie r jodo-po- ta so w y , ty lk o c z a s e k s p o z y c y i m u si b y ć dłuższy .

6) Z w y g lą d u o d b ite k , p o w s ta ły c h w s k u ­ tek p ro m ie n io w a n ia m e ta li, m o żn a w n io ­ sk o w a ć , źe p ro m ie n io w a n ie to o d b y w a się w k ie r u n k u p ro sty m : d z ia ła n ie p ły ty cy n k o w ej p rz e z s z a b lo n , n ie d o ty k a ją c y ani c y n k u a n i k lisz y , w y w o łu je n a tej o statn iej s c z e rn ie n ie w y ra ź n ie i o s tro z a ry s o w u ją c e o tw ó r w s z a b lo n ie . Z in n y c h b a d a ń w y p ły w a ło b y r ó w n ie ż , że p ro m ie ­ n io w a n ie m e ta li p o d le g a o d b ic iu o d z w ie r ­ ciad ła . M e ta le w ię c p r o m ie n iu ją w k ie ­ ru n k u p ro s ty m .

7) Z a jm u ją c a d z ie d z in a b a d a ń n a d a k ty - n o a u to g ra fią z y s k a ła n ie d a w n o je s z c z e na c ie k a w o ś c i w n a s tę p s tw ie d o ś w ia d ­ czeń P ilc z y k o w a , k tó ry s p o s trz e g ł, że

o p ró c z m etali i m e ta lo id ó w , w y w o łu ją ­ c y c h w k lisz a c h te s a m e z m ia n y co i ś w ia tło , t. j. r e d u k c y ę A g B r, is tn ie ją ró w n ie ż i ta k ie , k tó re d o p r o w a d z a ją do p ie rw o tn e g o s ta n u b ro m e k s r e b r a z m ie ­ n io n y p rz e z p o p rz e d n ie d z ia ła n ie ś w ia tła . P ilc z y k o w n a z y w a p ro m ie n ie m e ta li p r o ­ m ie n ia m i M o se ra , n a c z e ść u c z o n e g o , k tó r y p ie rw s z y is tn ie n ie ich z a u w a ż y ł, p rz y te m n a m o cy s w y c h s p o s trz e ż e ń o d ró ż n ia trz y ro d z a je p ro m ie n i m o sero - w sk ic h : a) „ D o d a tn ie 1*, w y s y ła n e p rz ez:

Mn, A l, Z n , C d, T e , S e , F e , C o, N i, S i, B, P b , S n , Z r, P t, P d i s r e b r o k o lo id a ln e , re d u k u ją c e b ro m e k s re b ra ; p ) „ O d je m n e “ , w y c h o d z ą c e z O s, T a i m o że T i, o d z n a ­ c z a ją c e się w ła s n o ś c ią d o p ro w a d z a n ia z m ie n io n e g o p rz e z p o p r z e d n ie d z ia ła n ie ś w ia tła A g B r d o p ie r w o tn e g o s ta n u ; w re s z c ie c) „ O b o ję tn e " , w y s y ła n e p rz ez m ie d ź i m o siąd z, bez ż a d n e g o w p ły w u n a k liszę. P o z o s ta łe : A u , Ir, R o, R u , Mo n ie p o s ia d a ją ż a d n e g o p ro m ie n io w a n ia .

8) W p ły w u p o la e le k tr y c z n e g o lu b m a g n e ty c z n e g o n a p ro m ie n io w a n ie m etali P ilc z y k o w n ie z a u w a ż y ł.

9) P r ą d p o w ie trz a ro z s ie w a w s p o m n ia ­ n e p ro m ie n io w a n ie .

M im o te w sz y s tk ie b a d a n ia i o trz y m a ­ n e r e z u lta ty n ie w y ja ś n io n o d o tą d je s z c z e i s t o t y d z ia ła ń m etali n a k liszę. Istn ie ją b o w ie m d o ty c h c z a s tr z y s p o s o b y tłu m a ­ c z e n ia z ja w isk a k ty n o a u to g ra fii, z k t ó ­ ry c h k a ż d y m a d o w o d y z a s o b ą i p r z e ­ c iw so b ie . N ie k tó rz y n. p. p rz y p u s z c z a ją , że d z ia ła n ie m e ta li n a k lis z e p o w s ta je w s k u te k p a r o w a n i a m etali; p a r a ta m o g ła b y r e d u k o w a ć b ro m e k s re b ra ; s p r z e ­ c iw ia ją się j e d n a k p rz y p u s z c z e n iu tem u b a d a n ia w p ró ż n i pom p}7 rtę c io w e j p o ­ c z y n io n e (t. j. w w a r u n k a c h p o tę g u ją ­ c y c h p a r o w a n ie m etali), w k tó ry c h j e ­ d n a k n ie o trz y m a n o o d b ite k s iln ie jsz y c h , p rz e c iw n ie , b y ły o n e s ła b s z e lu b n ie p o ­ w s ta w a ły w c a le . N o w e b a d a n ia n ie p o ­ tw ie rd z a ją ró w n ie ż m n ie m a n ia K a h lb a u m a , k tó r y p rz y p u s z c z a ł w p ł y w c i ą ż e n i a n a p ro m ie n io w a n ie m e ta li. G d y b y tak b y ło , n a k lis z y p o d m e ta le m u m ie s z c z o ­ n ej p o w in n o b y s ię z a u w a ż y ć siln ie jsz e d z ia ła n ie , n iż n a k lis z y n a d m e ta le m się z n a jd u ją c e j. S tr e in tz n ie m ó g ł te g o sk o n -

660 W S Z E C H S W IA T

s ta to w a ć . J a sam ró w n ie ż , z w ła s z c z a w y - k o n jrw a ją c d o ś w ia d c z e n ia w w a r u n k a c h s p rz y ja ją c y c h p ro m ie n io w a n iu m e ta li, n i­

g d y n ie s p o s trz e g łe m ró ż n ic y p o m ię d z y o d b itk a m i k lisz g ó rn e j i d o ln ej.

D ru g i s p o s ó b tłu m a c z e n ia z ja w is k d z ia ­ ła n ie m etali n a p ły tę f o to g ra fic z n ą p o le g a n a s p o s trz e ż e n iu , ja k z n a c z n y w p ły w w y w ie ra w ilg o ć z a w a r t a w p o w ie trz u n a n a tę ż e n ie a k ty n o ą u to g r a f ii. O p ie r a ją c się n a ty m fa k c ie n ie k tó r z y p r z y p u s z c z a ­ ją , że m e ta l z n a jd u ją c y się w p o w ie tr z u

w ilg o tn e m w y tw a r z a z tle n u i w o d y n a d tle n e k w o d o ru (H 2 O ,), te n d o p ie ro n a k liszę d z ia ła i je s t w ła ś c iw y m p o w o d e m s a m e g o c z e rn ie n ia p ł y t fo to g ra fic z n y c h ; rz e c z ta w y d a je się d o ść p r a w d o p o d o ­ b n ą , .z w a ż y w sz y , że p rz e z a u t o k s y d a c y ę rz e c z y w iś c ie H a 0 2 p o w s ta ć m o że w p o ­ w y ż sz y c h w a r u n k a c h , a n ie z m ie rn ie n a ­ w e t m ała ilo ść n a d tle n k u w o d o r u (3.10 V) ju ż w y s ta r c z a do w y w o ła n ia c z e rn ie n ia k liszy . ’)

P rz y jm u ją c ta k ie w y ja ś n ie n ie a k ty n o - a u to g ra fii, m u s ie lib y ś m y s ię p o ż e g n a ć z p o ję c ie m o te g o r o d z a ju p r o m ie n io w a ­ niu m e ta li, k tó r e b y s a m o n a k lisz ę d z ia ­ ła ć m o g ło . N ie p rz e c z y to j e d n a k b y n a j­

m niej is tn ie n iu p e w n e g o r o d z a ju p ro m ie ­ n io w a n ia m e ta li w o g ó le ; m o ż e ty lk o n ie d z ia ła o n o na kliszę; g d y ż p o w s ta n ie n a d tle n k u w o d o ru w o b e c n o ś c i m e ta lu , tle n u i w ilg o c i p o w ie tr z a m o żn a je s z c z e , ja k to późn iej zo b a c z y m y , i w in n y s p o ­

só b o b jaśn ić, p rz y czem w ła ś n ie p r z y ­ p u s z c z a się is tn ie n ie p e w n y c h n ie w i­

d o c z n y c h c ie m n y c h p ro m ie n i, m a ją c y c h sw e ź ró d ło w m etalu .

T r z e c i ro d z a j tłu m a c z e n ia z ja w is k ak ty - n o a u to g ra fii p o w s ta ł, g d y d o w ie d z io n o jo n iz a c y i p o w ie tr z a m ię d z y d w ie m a p ł y ­ tam i m e ta lo w e m i n a ła d o w a n e g o k o n d e n ­ s a to r a , t. j. g d y z a u w a ż o n o , że p o w ie ­ trz e w b liz k o śc i m e ta lu s ta je s ię p r z e ­ w o d n ik ie m e le k tr y c z n o ś c i. S tr e in tz , k tó r y p ie r w s z y s p o s t r z e g ł w s p o m n ia n e z ja w is ­ ko, j e s t z d a n ia , ż e m e ta l w y s y ła z sie b ie , na m o c y c iś n ie n ia e le k tr o lity c z n e g o , d ro -

') O b szern ie j o d z ia ła n iu O3 i H , O a n a k lis z ę p i­

sa łe m w „C h e m ik u P o ls k im 1* N s 15, 16, 17, z r . 1907, g d z ie p rz y to c z y łe m o d p o w ie d n ią lite r a tu r ę .

b n iu tk ie n a ła d o w a n e c z ą ste c z k i, jo n iz u ­ ją c e p rz e z sw e u d e r z e n ia p o w ie trz e ą r ó ­ w n ie ż i b ro m e k s r e b r a , o ile w blizk ości z n a jd u je się p ły ta fo to g ra fic z n a , i w ten s p o s ó b s p ro w a d z a p o w s ta n ie o d b itek . S tr e in tz p rz y z n a je w ię c is tn ie n ie p ro m ie ­ n io w a n ia m etali, p o s ia d a ją c e g o w ła s n o ś ć r e d u k o w a n ia b ro m k u s re b ra .

O to trz y te o r y e — a ra c z e j h y p o te z y — k tó ry c h c e le m ro z w ia ć m g łę n ie ś w ia d o ­ m o ści n a sz e j co d o isto ty z a g a d k o w y c h z ja w is k a k ty n o a u to g r a fii, n o w e j m oże fo rm y e n e rg ii, n ie z n a n y c h n am d o tąd c ie m n y c h p ro m ie n i...

Z w y ż e j w s p o m n ia n e j m o w y R u sse lla d o w ia d u je m y się n ie ty lk o o d o ś w ia d c z e ­ n ia c h je g o z m e ta la m i; c a ły s z e r e g in n e ­ g o z u p e łn ie ro d z a ju c ia ł z b a d a n y zo stał co do w p ły w u , ja k i c ia ła te w y w ie ra ją n a p ły ty fo to g ra fic z n e ; w y w n io s k o w a n o s tą d , że o p ró c z m e ta li c z e rn ie n ie klisz (po ich w y w o ła n iu ) z r ó w n ą m n iejw ięce j s iłą p o w o d u ją ta k ż e p e w n e ro d z a je p a ­ p ie ru , n ie k tó r e fa rb y , d alej d rz e w o , s k ó ­ ra i in n e t. p . s u b s ta n c y e . I tu , ja k i dla m e ta li, n ie j e s t k o n ie c z n e b e z p o ś re d n ie z e tk n ię c ie s u b s ta n c y i p ro m ie n iu ją c e j z czu ­ tą e m u ls y ą kliszy; w a r s tw y p o w ie trz a , ż e la ty n y , c e lu lo id u , n a w e t c ie n k ie b la s z ­ ki g lin u n ie u s u w a ją d z ia ła n ia n a p ły tę , p r z e d łu ż a ją je d y n ie c z as e k s p o z y c y i. N ie­

k tó r e fa rb y , n ie ty lk o s a m e c z e rn ią klisze, le c z m o g ą p rz e k a z y w a ć tę tajem n iczą w ła s n o ś ć p ły c ie c y n k o w e j, g d y p rz ez c z a s p e w ie n w z e tk n ię c iu z n ią p o z o s ta ­ w a ły . P rz y p o m in a nam to do p e w n e g o s to p n ia r a d y o a k ty w n o ś ć in d u k o w a n ą .

W k ilk a la t p o ty c h s p o s trz e ż e n ia c h R u s s e lla B la a s w In s b ru c k u z a ją ł się ra - d y o a k ty w n o ś c ią m in e ra łó w . M ię d z y in n e ­ mi z r o b ił r a z n a s tę p u ją c e d o ś w ia d c z e n ie : ro z tw o re m s o li, u ra n o w e j n a p is a ł słó w p a r ę n a b ia ły m p a p ie r z e , w y s ta w ił p a ­ p ie r te n p rz e z c z a s p e w ie n n a d z ia ła n ie p ro m ie n i s ło n e c z n y c h a n a s tę p n ie p o ło ­ ż y ł w c ie m n o śc i n a c z u łe j w a r s tw ie k li­

sz y . P o 24 g o d z in a c h k lisz ę w y w o ła n o , lecz z a m ia s t o c z e k iw a n e g o p o z y ty w u u k a z a ł s ię n e g a ty w : n a p is w id n ia ł ja s n y n a c ie m n e m z re d u k o w a n e m tle k liszy;

B la a s o tr z y m a ł w ię c o d w ro tn o ś ć teg o , c z e g o o c z e k iw a ł: só l u ra n u , w y s ta w io n a

X2 42 W S Z E C H Ś W IA T 661

na d z ia ła n ie s ło ń c a , n a k lisz ę n ie p o d z ia ­ łała; n a to m ia s t p a p ie r , u w a ż a n y za n ie ­ czynny, s p o w o d o w a ł r e d u k c y ę b ro m k u sre b ra. P o d o b n e z ja w is k o B la a s s p o ­ s trz e g ł d la d rz e w a i in n y c h c ia ł o rg a n i­

za cyjnych; z a c h ę c iło g o to do d a ls z y c h badań s y s te m a ty c z n y c h w ty m k ie ru n k u , k tó re te ż w k r ó tc e w y k o n a ł z p. C zer- nakiem .

P rz e d e w s z y s tk ie m o b aj w s p o m n ia n i b a ­ dacze z a u w a ż y li, że p a p ie r , d rz e w o , sło m a , skóra, s k rz y d ła m o ty le i in n e p o d o b n e ciała w tak im ty lk o ra z ie d a ją n a k liszac h od b itk ę, g d y b y ły p o p rz e d n io w y s ta w io n e na d z ia ła n ie ś w ia tła . N ie p o trz e b a do tego b e z p o ś re d n ic h p ro m ie n i śło n e c z n y c li:

w y starcza już r o z p ro s z o n e ś w ia tło p o ­ ch m u rn e g o dn ia; r ó w n ie ż d z ia ła n ie w y ­ w ierają s z tu c z n e ź r ó d ła e n e rg ii św ie tln e j, jak la m p a łu k o w a lu b r tę c io w a a lb o p a ­ lący się m ag n ez . — P a p ie r , k tó r y k ilk a ty g o d n i p rz e le ż a ł w a b s o lu tn e j c ie m n o śc i, staje się z u p e łn ie n ie c z y n n y m ; n a to m ia s t im d łu żej d a n a s u b s ta n c y a n a p ro m ie n ie ś w ia tła b y ła w y s ta w io n a , te m siln iej n a ­ stęp n ie d z ia ła n a k liszę. W s k u te k z a le ż ­ ności sc z e rn ia n ia p ły t fo to g ra fic z n y c h przez ró ż n e s u b s ta n c y e o rg a n ic z n e od p o p rz e d n ie g o w y s ta w ie n ia ic h n a d z ia ­ łan ie ś w ia tła , a ró w n ie ż , p o n ie w a ż p o ­ cz ątk o w o w id z ia n o w ty c h z ja w is k a c h p ew ien ro d z a j fo s fo re s c e n c y i, t. j. p r z e ­ d łu żen ie d z ia ła n ia ś w ia tła p o je g o u s u ­ nięciu, n a z w a n o z ja w is k o to „fo te c h ią ", a c iała w y k a z u ją c e tę w ła s n o ś ć „fote- ch iczń em i", zatrzym ującem u' św ia tło .

Z a le ż n o ść z ja w ie n ia s ię fo te ć h ii w da- nem c iele o d p o p rz e d n ie g o w y s ta w ie n ia tego c ia ła , n a d z ia ła n ie ś w ia tła , o d ró ż n ia fotechię o d p ro m ie n io w a n ia m etali, k tó ­ rego is tn ie n ie j e s t n ie z a le ż n e o d d z ia ła n ia św ia tła .

F o te c h ię n a jsiln ie j w z b u d z a ją p ro m ie n ie n ieb iesk ie, fio le to w e i p o z a fio le to w e . P a ­ pier w ca łe j m a sie n ie b ie s k o z a b a r w io n y daje n a jsiln ie jsz e c z e rn ie n ie k lis z . D z ia ­ łan ie w y ś w ie tlo n e g o c ia ła p rz e c h o d z i — ja k z a u w a ż y ł C z e rn a k — p rz e z p r z e z r o ­

c z y stą n ie b ie s k o z a b a rw io n ą ż e la ty n ę ; | ż ó łta z a ś lu b c z e rw o n a ż e la ty n a d z ia ła n ie j to w s trz y m u je . C ie k a w e je s t, że fo te c h ia j zjaw ia s ię n ie ty lk o n a tej s tro n ie p a p ie r u I

lu b k a w a łk a d rz e w a , k tó r ą b e z p o ś re d n io n a d z ia ła n ie ś w ia tła w y s ta w ia m y : o d ­ w ro tn a s tro n a ró w n ie ż c z y n n ą się sta je . R az w d a n e m c iele w z b u d z o n a fo te c h ia p o z o s ta je w n iem k ilk a n a ś c ie ty^godni;

n a tę ż e n ie jej s ła b n ie w p ra w d z ie ju ż w p a r ę g o d z in po w y ś w ie tle n iu z n a c z n ie , z a p o ­ m ocą k liszy je d n a k ż e i p o p a r u ty g o d ­ n ia c h d aje się je s z c z e z a u w a ż y ć ; z u p e łn e zn isz c z e n ie fo tec h ii d a n e g o c ia ła o trz y m a ć m o żn a o g rz e w a ją c je do 120°; ch c ąc w tem c iele fo te c h ię n a n o w o w z b u d zić, n a le ż y je p o o s ty g n ię c iu p o d d a ć p o n o w n ie d z ia ­

ła n iu ś w ia tła .

J a k to ju ż z p ie rw s z y c h d o ś w ia d c z e ń B la a sa w n io s k o w a ć m o żn a, w ła s n o ś ć p a ­ p ie ru w y w o ły w a n ia s c z e rn ie n ie k lisz z a ­ n ik a w m ie jsc a c h p o k ry ty c h so lą u ra n u ; to ż sa m o z a u w a ż y ć się d aje, g d y p a p ie r , d rz e w o lu b s k ó rę z a p is z e m y in n ą so lą lu b a tra m e n te m a n a w e t c z y stą w o d ą d e s ty lo w a n ą ; c z a s w y k o n a n ia o w e g o n a ­ p is u n a d an e j s u b s ta n c y i, t. j. z ro b ie n ie go p rz e d alb o p o w y s ta w ie n iu jej n a d z ia ła n ie ś w ia tła n ie p o s ia d a z n a cze n ia ; m iejsca z a p is a n e w ż a d n y m ra z ie n ie d z ia ła ją na k liszę; so le w ięc, ró w n ie ż c z y s ta w o d ? , n ie p o z w a la ją w z b u d z a ć fo te c h ii, a z a ra z e m p o s ia d a ją w ła s n o ś ć z a tr z y m y w a n ia je j lu b n is z c z e n ia , je ż e li ju ż z o s ta ła w z b u d z o n a . S u b s ta n c y e p r z e ­ z ro c z y s te ja k : szk ło , m ika, k w a rc n ie p rz e p u s z c z a ją fo tech ii; p rz e n ik a z a ś o n a ż e la ty n ę , film y (b ło n y fo to g ra fic z n e ) o ra z p e w n e g a tu n k i p a p ie r u a n a w e t c ie n k ie b laszk i g lin o w e . Z a u w a ż o n o w re s z c ie , że z w ie rc ia d ła o d b ijają d z ia ła n ie su b - s ta n c y j fo te c h ic z n y c h .

F o te c h ia p o w s ta ć m o że w d a n e m c iele n ie ty lk o p rz e z d z ia ła n ie n a ń ś w ia tła n a ­ tu r a ln e g o lu b s z tu c z n e g o , lecz ró w n ie ż p o d w p ły w e m in n e g o w y ś w ie tlo n e g o ju ż ciała, g d y je n a czas p e w ie n w b lizk o ści p ie rw s z e g o u m ieścim y ; z ja w is k o to j e s t a n a lo g ic z n e z p ro m ie n io tw ó rc z o ś c ią in ­ d u k o w a n ą .

T a k sam o ja k m e ta le d z ia ła ją n ie ty lk o n a b ro m e k s r e b r a , lecz i n a K J, ta k ró w n ie ż i c ia ła fo te c h ic z n e m ają w ł a s ­ n o ść . w y d z ie la n ia jo d u z p a p ie r u n a s y ­ c o n e g o jo d k ie m p o ta s u n a w e t b ez b e z ­ p o ś re d n ie g o z nim z e tk n ię c ia . D o w o d z i

W S Z E C H Ś W I A T Jfe 42

to z a p e w n e , że n a p o w ie r z c h n i c ia ł w y - w y ś w ie tlo n y c h z n a jd u je się o z o n lu b n a d ­ tle n e k w o d o ru . B la a s p rz y n a jm n ie j tą o b e c n o śc ią O , lu b H.2 0 2 n a p o w ie rz c h n i c ia ł c z y n n y c h s ta r a s ię w y ja ś n ić d z ia ­ ła n ie ich n a k liszę. O z o n , a z w ła sz c z a n a d tle n e k w o d o ru , c z e rn ią , j a k w ia d o m o , p ły tę f o to g ra fic z n ą c z y ja k o ta k ie , czy s k u tk ie m s w e g o p ro m ie n io w a n ia , w z u ­ p e łn ie n a w e t s ła b y c h k o n c e n tr a c y a c h , p rz y c z e m d z ia ła n ie H 2 O a n a k lisz ę p r z e ­ n ik a te s a m e c ia ła , k tó r e i d la fo te c h ii n ie s ta n o w ią z a p o ry . Z ja w ie n ie s ię o z o n u i n a d tle n k u w o d o ru n a p o w ie r z c h n i c ia ł fo te c h ic z n y c h B la a s tłu m a c z y d z ia ła n ie m p ro m ie n i fio le to w y c h i p o z a fio le to w y c h , k tó r e p o d c z a s w y ś w ie tla n ia d a n e j s u b ­ s t a n c j i u s ta w ic z n ie z tle n u p o w ie tr z a w y tw a r z a ły o zo n; o z o n te n u le g ł w c h ło ­ n ię c iu p rz e z s z o r s tk ie p o w ie r z c h n ie c ia ł fo te c h ic z n y c h , tu się g ro m a d z ił, a n a ­ s tę p n ie , ja k o ta k i lu b z a m ie n iw s z y się (p rzez d z ia ła n ie n a w ilg o ć p o w ie tr z a ) w n a d tle n e k w o d o ru , w y w ie r a n a k li­

s z ę d z ia ła n ie .

( D o k . n a s t.).

Z y g m u n t Klonowski.

J. PRZYBRAM

R E G E N E R A C Y A , J A K O J E D N O ­ LITE Z J A W I S K O W T R Z E C H P A Ń S T W A C H P R Z Y R O D Y . 1)

S z a n o w n i P a n o w ie !

Z o b fity c h n o w y c h fa k tó w , k tó r e w o s t a t ­ n ic h c z a s a c h z o s ta ły w y k r y te z a p o m o c ą b a d a ń n a d o d ra s ta n ie m u tr a c o n y c h p rz e z o rg a n iz m y części, m ó w ić b ę d ę w ty m sz k ic u ty lk o o ty c h , k tó re d o ty c z ą re g e - n e ra c y i, ja k o o g ó ln e g o z ja w is k a w e w s z y s tk ic h tr z e c h p a ń s tw a c h p r z y r o d y . P o n ie w a ż z a d a n ie m m ojem j e s t d o w ie ś ć ,

') O d c z y t w y p o w ie d z ia n y 19 w r z e ś n ia 1906 r. n a o g ó ln e m p o sie d z e n iu o d d z ia łu Z o o lo g ii i F iz y o lo g ii 78 z ja z d u p r z y ro d n ik ó w i le k a r z y n ie m ie c k ic h w Stutt- g a rd z ie .

662

ż e w r e g e n e r a c y i r z e c z y w iś c ie p o w in ­ n iśm y w id z ie ć z ja w is k o p ie r w o tn e i o gó ln e, p r z e to w in ie n je s te m :

1. w y k a z a ć o g ó ln e w y s tę p o w a n ie tej w ła ś c iw o ś c i u fo rm , z d o ln y c h d o w z ro s tu , 2. w y ja ś n ić p o z o r n e lu b te ż is to tn e w y ­ jątk i w ty m w z g lę d z ie i n a k o n ie c

3. p o d a ć o g ó ln ą p rz y c z y n ę , ja k o p o d ­ s ta w ę te g o z ja w is k a w trz e c h p a ń s tw a c h p r z y ro d y .

1.

O g ó ln e w y s tę p o w a n ie re g e n e r a c y i w ś r ó d k r y s z ta łó w , k tó r e w p a ń s tw ie m i­

n e r a łó w s ą c h a r a k te r y s ty c z n ą fo rm ą zdo ln ą d o w z r o s tu , n ie w z b u d z a n a jm n ie jsz e j w ą tp liw o ś c i, o d k ą d s ta ło się w iad o m em , że o d d z ie ln e k r y s z ta ły p o s ia d a ją zd o ln o ść o d tw a r z a n ia z p o w ro te m c z ę ś c i u tr a c o ­ n y c h .

D o s k o n a le m o ż n a d e m o n s tr o w a ć re g e- n e r a c y ę z n is z c z o n e g o k ą ta w b e z b a rw ­ n y m k r y s z ta le a łu n u p o ta s o w e g o , k ie d y n a p e w ie n c z a s u m ie śc im y g o w ro z ­ tw o r z e a łu n u c h ro m o w e g o : k ą t, k tó re g o k r y s z ta ł b y ł p o z b a w io n y , z ja w ia s ię za­

b a r w io n y fio le to w o , a w ię c u z u p e łn io n y p rz e z a łu n c h ro m o w y , k tó r y p o s ia d a tę w ła ś n ie b a rw ę .

K r y s z t a ł k w a s u w in n e g o , ro z p o ło w io n y p io n o w o d o d łu ż sz e j sw e j osi o d tw a rz a z k a ż d e j p o łó w k i c z ę ś ć , k tó r ą m u o d ­ c ię to .

K r y s z ta łe k h e m o g lo b in y k rw i k o ń sk iej, ro z p o ło w io n y tu ż w n a s z y c h o c z a c h i b a ­ d a n y p o d m ik ro s k o p e m , z a c h o w u je się w id e n ty c z n y s p o s ó b . L e c z je ż e li m e­

c h a n ic z n ie p rz e s z k o d z im y ta k ie m u k r y ­ s z ta ło w i s k o m p le to w a ć c a ło ś ć p rz e z u s ta ­ w ie n ie g o p o w ie r z c h n ią p rz e k ro ju n a p o d s ta w ie , w ó w c z a s p r z e d s ta w ia o n ty lk o fo rm ę p o ło w ic z n ą (n ie re g e n e ru je ), p o ­ d o b n ie j a k ja je ż a b y w y tw a r z a ty lk o pół e m b ry o n a , je ż e li w s ta d y u m d w u b lasto - m e ro n ó w je d e n z n ic h z o s ta je zn isz c z o n y , lecz nie o d d z ie lo n y . M a r tw y b la s to m e ro n p r z e s z k a d z a w ó w c z a s z a ró w n o w z a o ­ k rą g le n iu p o z o s ta łe g o b la s to m e ro n u , ja k i o d tw o r z e n iu z n is z c z o n e j p o ło w y em ­ b ry o n a .

NB 42 W S Z E C H S W IA T

W ś r ó d ro ś lin rz a d k o s tw ie r d z a n o z ja ­ w isko r e g e n e r a c y i, k tó re j is to tą b y ło b y o d ra s ta n ie u s u n ię ty c h c z ę śc i o b w o d o ­ w ych; s p o ty k a s ię to j e d n a k u g lo n ó w i g rz y b ó w . T y p o w e o d r a s ta n ie r e g e n e ­ ra cy jn e w id z ie ć m o ż n a n a w ie rz c h o łk a c h k o rz en io w y ch k u k u r y d z y i g ro c h u . B a r ­ dzo w ie le in n y c h z w y k le p rz y ta c z a n y c h p rz y k ła d ó w r e g e n e r a c y i u ro ś lin m o żn a sp ro w a d z ić d o p o w s ta w a n ia t. zw . u t w o ­ rów p rz y b y s z o w y c h , z k tó re m i w te d y mam y do c z y n ie n ia , je ś li p o ja k ie m k o lw ie k u sz k o d z e n iu ro ś lin y n a s tę p u je w y t w a ­ rz an ie w s z y s tk ic h m o ż liw y c h je j części (nie ty lk o o d c ię ty c h ), ta k że n a o b w o d z ie zadanej ra n y , a n a w e t w m ie jsc a c h z u ­ p ełn ie n ie u s z k o d z o n y c h p o w s ta je c a łk o ­ w ita m a ła ro ś lin k a . M n ie m a n ie , ja k o b y teg o ro d z a ju o b ja w y tw ó rc z o ś c i z a s tę ­ p o w a ć m iały z d o ln o ś ć r e g e n e r a c y jn ą , n ie je s t s łu s z n e , g d y ż , ja k to w y k a z a ł W il ­

helm F ig d o r n a liś c ie n iu M o n o p h y lla e a H o rsfie ld i, o b s e r w o w a ć m o żn a i u tw o ry p rz y b y s z o w e i rz e c z y w is tą re g e n e r a c y ę . K ied y lis te k tej r o ś lin y z o s ta n ie ro z w i­

dlony w s ta n ie z u p e łn ie m ło d o cian y m , to w ó w c z a s w id a ć , że k a ż d a z p o łó w e k ro z w ija się d alej, a o d p o d s ta w y liścia z a c z y n a ją się w y tw a r z a ć s k ła d n ik i p o ­ p rz e d n io u s u n ię te . D ro g ą ta k ie g o ro z ­ s z c z e p ie n ia p o w s ta w a ć m o g ą u tw o r y p o ­ d w ó jn e z k o rz e n i, w ie r z c h o łk ó w liści, k w ia to s ta n ó w i t. p., a w ię c p r z y to c z o n e p rz y k ła d y b e z w ą tp ie n ia u s ta la ją u ro ś lin zd o ln o ści r e g e n e r a c y jn e . — U tw o ry p o ­ d w ó jn e n a p o ty k a m y te ż w ś r ó d k r y s z ta ­ łó w i w te d y m ia n o w ic ie , k ie d y n a p o ty ­ kają o n e p r z e s z k o d y w e w z ro śc ie . U z w ie ­ rz ą t d o sy ć c z ę s to d a je się o b s e rw o w a ć to z ja w isk o , i p rz y c z y n ą z n a c z n e j ilości p o tw o ró w z w ie rz ę c y c h j e s t w ła ś n ie to ro z sz c z e p ie n ie . U z w ie rz ą t w y ż sz y ch , m ia n o w ic ie u s s a k ó w , ta k ie u tw o r y p o ­ d w ó jn e , p o w s ta łe p r z e z ro z s z c z e p ie n ie ca łe g o o rg a n u , p o u r o d z e n iu n ie m o g ą by ć u trz y m a n e p r z y ży c iu .

Im w y ż e j w o g ó le z w ie rz ę sto i w s y ­ ste m ie n a tu r a ln y m , te m siln ie j u w id o c z n ia się z m n ie js z e n ie z d o ln o śc i re g e n e r a c y jn e j.

F a k t te n z a ś d o s k o n a le d a je się z u ż y t­

k o w a ć w n a u c e o ro z w o ju sz c z e p o w y m . C ałe d rz e w o g e n e a lo g ic z n e z w ie rz ę c e od

663

p o d s ta w y , k tó r ą za jm u ją z w ie rz ę ta je d n o - k o m ó ik o w e , a ż do n a jw y ż s z e g o w ie r z ­ c h o łk a , n a k tó r y m w id z im y c z ło w ie k a , p o d w z g lę d e m z d o ln o śc i re g e n e r a c y jn y c h m o żem y p o d z ie lić n a s z e ś ć s to p n i, ta k że ro d z a je z w ie rz ą t, le ż ą c e n a j e d n a k o ­ w y m p o zio m ie, lecz n a ro z m a ity c h k o n a ­ r a c h i g a łą z k a c h te g o p n ia w y k a z u ją j e ­ d n a k o w e z d o ln o śc i re g e n e r a c y jn e .

P ie rw s z y s to p ie ń za jm u ją te z w ie rz ę ta , k tó r e r e g e n e r u ją je d y n ie z k a w a łk a c ia ła k o m ó rk o w e g o i k a w a łk a ją d ra ; s ą to z w ie ­ r z ę ta o n a jp ro s ts z e j o rg a n iz a c y i, p i e r ­ w o tn ia k i, j a k n p . S te n to r . D o d ru g ie j k a te g o r y i n a le ż ą z w ie rz ę ta , u k tó ry c h r e g e n e r a c y a ty lk o w te d y m o że s ię o d ­ b y w a ć , je ś li p u n k te m w y jś c ia d la niej j e s t o d c in e k o rg a n iz m u , z ło ż o n y z r ó ż n o ­

r o d n y c h k o m ó re k . J e s t to w z w ią z k u z o rg a n iz a c y ą z w ie rz ę c ia , k tó re co n a j­

m n iej z d w u z a s a d n ic z o ró ż n y c h ty p ó w k o m ó re k j e ś t z ło ż o n e (e k to - i e n to d e rm a ).

D o tej k a te g o r y i n a le ż y w ię k s z a cz ęść p o lip ó w .

I tu ta j z z u p e łn ie m a łe g o o d c in k a m oże się w y tw o rz y ć c a ły n o w y p o lip , o d c in e k te n je d n a k m u si z a w ie ra ć o b ie d w ie w a r ­ s tw y , w c h o d z ą c e w s k ła d z w ie rz ę c ia , t. j.

e k to - i e n to d e rm ę . T o p rz e k s z ta łc e n ie m a le ń k ie g o o d c in k a w k o m p le tn e z w ie rz ę z o s ta ło p rz e z M o rg a n a n a z w a n e m o r- p h a lla x is.

O b e c n o ś ć w ię c e j n iż d w o ja k ie g o r o ­ d z a ju k o m ó re k w o d c in k u z w ie rz ę c ia , k tó re p o d e jm u je p r o c e s r e g e n e r a c y i, w ł a ­ śc iw a j e s t ty m z w ie rz ę to m , k tó r e s ta n o ­ w ią trz e c ią k a te g o r y ę .

W ie le p r z e d s ta w ic ie li te g o ty p u o d ­ z n a c z a s ię r ó w n ie ż z d o ln o ś c ią d o m o r- p h a lla x is, j a k n p . P la n a r y e i O s ło n ic e . C la v e lin a le p a d ifo rm is, n a le ż ą c a d o o s ło ­ nie, m a w e d łu g b a d a ń D rie s c h a c h a r a k ­ te r y s ty c z n y p r z e b ie g re g e n e r a c y i. O d ­ c ię ty k a w a łe k te g o z w ie rz ę c ia , z a w ie r a ­ ją c y j e d n a k w s z y s tk ie k o m ó rk o w e s k ła d ­ n ik i c a ło śc i, p rz e is ta c z a się w m a s ę n ie- z ró ż n ic o w a n y c h e le m e n tó w , i p o ta k ie m d o p ie ro „ o d n o w ie n iu ” s w e g o c ia ła zm ie­

rz a do w y tw o r z e n ia c a łe g o le c z zm n iej­

s z o n e g o o rg a n iz m u .

N ie z n a c z n ie ty lk o m n ie js z a j e s t m o ż ­ n o ś ć r e g e n e r a c y i w śró d p ie rś c ie n ic i s z k a r-

664 W S Z E C H S W IA T N ° 4 2

łu p n i, g d y ż z w ie r z ę ta te m o g ą o d tw a ­ rz a ć c a łe o d c in k i s w e g o c ia ła , j a k np.

g ło w ę , p o łó w k ę o g o n a lu b p ro m ie n ia . J e ż o w c o w i je d y n ie n ie m o ż n a o d ra z u o d jąć c a łe g o p ro m ie n ia z te g o w z g lę d u , że m o g ło b y n a s tą p ić p r z e k r w a w ie n ie , p o ­ w o d u ją c e śm ie rć z w ie rz ę c ia .

W y r a ź n e z m n ie js z e n ie z d o ln o ś c i r e g e ­ n e r a c y jn e j n a p o ty k a m y u z w ie rz ą t, z a j­

m u ją c y c h s to p ie ń c z w a r ty , m ia n o w ic ie u m ię c z a k ó w , c z ło n k o n o g ó w , o d d y c h a ją ­ c y c h sk rz e la m i, i z w ie r z ą t n iż s z y c h , c h a ­ r a k te r y z u ją c y c h s ię ju ż p o s ia d a n ie m s tr u n y g rz b ie to w e j, jak la n c e tn ik , r y b y i p ła z y o g o n ia s te .

O d c ię c ie g ło w y s p r o w a d z a w z a s a d z ie ś m ie rć z w ie rz ę c ia ; k o n ie c o g o n a , o d c ię ty n a z n a c z n ie jsz e j p r z e s tr z e n i, r e g e n e r u je się ty lk o c z ą s tk o w o . R e g e n e r u ją się je d n a k o d n ó ż a , c z u łk i, a c z ę s to ta k ż e

i in n e o rg a n y z m y s łó w .

N a s to p n iu p ią ty m u m ie s z c z o n e s ą g a d y , k tó r e co d o fo r m y r e g e n e r u ją w z u p e ł­

n o śc i o g o n , c h o c ia ż u ło ż e n ie ł u s k i w e ­ w n ę tr z n a b u d o w a r e g e n e r a t u n ie o d p o ­ w ia d a w z u p e łn o ś c i o r g a n o w i n o r m a l­

n e m u , j a k to w id z im y u ja s z c z u r e k , k ro k o d y ló w i in n y c h g a d ó w . N a jn iż s z y g a d H a tte r ia a lb o S p h e n o d o n r e g e n e r u je łu sk i w z u p e łn o ś c i.

N a s z ó s ty m w re s z c ie s to p n iu s to ją te z w ie rz ę ta , k tó r e o d tw a r z a ją ty lk o u s u ­ n ię te c z ę śc i tk a n e k , n ig d y z a ś n ie są z d o ln e do r e g e n e r a c y i c a łk o w ite g o o r ­ g a n u . D o tej g r u p y z o s ta ły z a lic z o n e p ła z y b e z o g o n o w e czy li ż a b y , b a r d z ie j z ró ż n ic o w a n e p o d w z g lę d e m b u d o w y r z ę d y g a d ó w , n a s tę p n ie p ta k i, s s a k i i o d ­ d y c h a ją c e tc h a w k a m i c z ło n k o n o g i, z z a ­ k o ń c z o n y m p ro c e s e m m e ta m o r f o z y — m ia ­ n o w ic ie o w a d y .

J e d n a k ż e w y k a z a n o , że p ta k i m o g ą r e ­ g e n e r o w a ć p o ło w ę d z io b a , a g a d y i ż a b y n a w e t c a łą s z c z ę k ę , w g r u p ie z a ś n a j ­ n iż s z y c h g ry z o n ió w , np. u p lic h ó w i o r z e ­ c h ó w e k T o m a s z R id e w o o d o b s e r w o w a ł r e g e n e r a c y ę o g o n a w s p o s ó b a n a lo g ic z n y z ty m , ja k i n a p o ty k a się u ja s z c z u re k .

D o ś w ia d c z a ln y c h b a d a ń sam d o tą d n ie m o g łe m p r z e p r o w a d z ić w ty m p r z e d ­ m iocie; b a r d z o m o ż e b n e , ż e i w ś r ó d n iż ­ s z y c h s s a k ó w , m ia n o w ic ie u d z io b a k ó w

i t o r b a c z y s p o d z ie w a ć s ię te ż n a le ż y cie­

k a w y c h w y n ik ó w re g e n e r a c y i.

2.

Ż e r e g e n e r a c y a tk a n e k w ła ś c iw a je s t i z w ie rz ę to m n a jw y ż s z y m n ie p o trz e b a te g o w c a le d o w o d z ić , g d y ż w ła s n e n asze o k a le c z e n ia i z a g o je n ie r a n d a ją fa k ty z u p e łn ie w ty m ra z ie p rz e k o n y w a ją c e ; rz e c z d o ty c z ę z a w s z e ty lk o s to p n ia z d o l­

n o śc i re g e n e r a c y jn e j ro z m a ity c h części c ia ła . N ie z a p rz e c z o n y te ż j e s t fa k t, że ta z d o ln o ś ć s ła b n ie w m ia rę te g o , jak b u d o w a z w ie rz ę c ia s ta je s ię b a rd z ie j z a ­ w iłą , b a rd z ie j s k o m p lik o w a n ą . Z a p a t r y ­ w a n ie to p o d z ie la ty lk o n ie z n a c z n a liczba a u to ró w .

W ię k s z o ś ć n a to m ia s t z a p r z e c z a w p ro s t ja k ie m u k o lw ie k z w ią z k o w i, ja k i m ojem z d a n ie m z a c h o d z i m ię d z y z d o ln o ś c ią r e ­ g e n e r a c y jn ą a s to p n ie m o r g a n iz a c y i z w ie ­ rz ę c ia . W y k a z u ją o n i, że p e w n e g ru p y , a n a w e t ro d z a je z w ie r z ą t, o d z n a c z a ją się w p r z e c iw ie ń s tw ie do m ie jsc a , ja k ie z a j­

m u ją w s y s te m ie n a tu ra ln y m , b a rd z o n ie ­ w ie lk ą z d o ln o ś c ią r e g e n e r o w a n ia ty ch o r g a n ó w , k tó r e d o s k o n a le z o s ta ją o d tw a ­ rz a n e p rz e z g a tu n k i b a r d z o p o k re w n e . Z p o m o c ą s w y c h a s y s te n tó w , K a m e re ra i M e g u śa ra , ja k ró w n ie ż s tu d e n tó w Bi- b e r h o f e r a , ć e r n e g o , C z w ik litz e ra , G łu- s k ie w ic z a , W e is s a i W e b e r a b ad ałem w o s ta tn ic h la ta c h te p o z o r n e w y jątk i, 0 ile tj Tlk o d o p is y w a ł m a te ry a ł, p rz y cze m re z u lta ty o trz y m y w a liś m y z u p e łn ie p e w n e 1 z a d a w a la ją c e . B a d a n ia o b e jm o w a ły r e ­ g e n e r a c y ę o r g a n ó w w e w n ę trz n y c h u k r ę ­ g o w c ó w , p łe tw p ie rs io w y c h u ry b , o d n ó ż y la r w ż a b ic h , g ła s z c z k ó w u sa m c ó w p a ­ ją k ó w , k o ń c z y n u la rw y w a ż k i. Z ty ch e k s p e ry m e n tó w o k a z a ło s ię , ż e w y jątk i te z w y k le s ą ty lk o p o z o rn e : je ż e li ty lk o d o ś w ia d c z e n ie śc iś le z o s ta ło p r z e p r o w a ­ d z o n e , to r e g e n e r a c y a się o d b y w a . 1 ak n p. r o b a k O p h r y o tr o c h a , k tó re m u p r z y ­ p is y w a n o z u p e łn ą n ie m o ż n o ś ć r e g e n e r o ­ w a n ia p rz e d n ie j c z ę ś c i c ia ła , o d tw a iz a ł c z u łk i z s e g m e n tu o c z n e g o , p o z b a w io n e g o ty c h o r g a n ó w (C z w ik litz e r); ta k sam o C le p s in e r e g e n e r o w a ła p o p rz e c z n ie o d ­

X s 4 2 W S Z E C H Ś W IA T 6 6 5

ciętą g ło w ę i k o n ie c o g o n a (G łu sk ie w ic z ).

B adania n a d in n e m i p ija w k a m i n ie s ą je sz c z e u k o ń cz o n e, je d n a k ż e u p ija w k i z w y k łe j u d ało m i się ju ż s tw ie r d z ić p o c z ą te k re- g e n e ra c y i g ło w y . Ś lim a k i s ło d k o w o d n e P la n o rb is i P a lu d in a , ja k ró w n ie ż ślim a k L im ax o d tw a r z a ł ró w n ie ż oko, le ż ą c e n a w ie r z c h o łk u c z u łk a ( ć e r n y ) ; p a ją k w o d n y , A rg y r o n e ta , o d tw a r z a ł ty ln ą n o g ę (W e iss), S p h o d r o m a n tis b io c u la ta i M an- tis re lig io s a r e g e n e r o w a ły n o g ę c h w y tn ą ( W e r b e r i P rz y b ra m ); g ą s ie n ic a je d w a b ­ nika B o m b y x m o ri w y k s z ta łc a ła trą b k ę o g o n o w ą (M eguśar); la n c e tn ik (A m p h io x u s la n c e o la tu s ) — p rz e d n i k o n ie c c ia ła (Bi- berh o fer); o d m ie n ie c j a s k in io w y (P ro te u s a n g u in e u s ), s a la m a n d r a (S a la m a n d ra p e r- sp ic illa ta ), tra s z k i ( T r ito n m a rm o ra tu s i S p e r le p s c u b e r) r e g e n e r o w a ły o d c ię tą n o g ę i o g o n (K a m m e rer), g ę ś — p o ło w ę o d c ię te g o d z io b a (W e rb e r).

T e b a d a n ia u s u n ę ły z d a je się p ra w ie w sz e lk ie w y ją tk i re g e n e r a c y i, ja k ie p o ­ d a w a li n ie k tó rz y a u to ro w ie . J e d y n ie r o ­ b ak i o b łe , czyli t. zw . n e m a to d y w y m a ­ g a ją je s z c z e d a ls z y c h w ty m k ie ru n k u e k s p e ry m e n tó w , k tó r e z o s ta ły n a w e t ju ż p o d ję te p rz e z E r n e s ta B re s la u a , ato li n ie d o p ro w a d z iły je s z c z e do ż a d n y c h r e z u l­

ta tó w , w s k u te k n ie w y trz y m ało ści ty ch z w ie r z ą t n a o p e ra c y e . J e d e n je d n a k z p rz e s ła n y c h mi p rz e z te g o b a d a c z a e g z e m p la rz y , k tó re m u o d c ię to ty ln y k o ­ niec c ia ła , w y k a z y w a ł z a s k le p ie n ie s ię r a n y z je d n o c z e s n e m w y k s z ta łc e n ie m k o ń c a c ia ła . S a m B re s la u p rz y p u s z c z a , że p r z y ­ to c z o n y w y p a d e k , j a k ró w n ie ż in n e p o ­ d o b n e , u p ra w n ia ją d o o c z e k iw a n ia d o ­ d a tn ic h re z u lta tó w r e g e n e r a c y i i w tej g ru p ie z w ie rz ą t. O g ó ln ą p rz y c z y n ą d a w ­ n ie jsz y c h n ie p o w o d z e ń w s tw ie rd z e n iu r e g e n e r a c y i i u s ta le n ie w s k u te k te g o c a ­ łe g o s z e re g u w y ją tk ó w p o le g a ły n a k ró tk o - trw a łe m u trz y m y w a n iu s ię p rz y ży ciu z w ie rz ą t o p e ro w a n y c h . B a rd z o c z ę sto na p rz e sz k o d z ie r e g e n e r a c y i z w ie rz ę c ia sta je z a k a ż e n ie cz y li t. zw . in fek c y a, s p o ­ w o d o w a n a z a d a n ie m ra n y . Jej u jem n y w p ły w w y s tę p u je n ie ty lk o w te d y , k ie d y z w ie rz ę z o sta je p rz e z tę in fe k c y ę z w a l­

czon e, le c z n a w e t i w te d y , k ie d y d o z d ro ­ w ia p o w ra c a . W o s ta tn im p rz y p a d k n

n a s tę p u je p rz y n a jm n ie j n a d z w y c z a jn a z w ło k a w p ro c e s ie re g e n e r a c y jn y m — fa k t z a o b s e rw o w a n y n p . u o d m ie ń c a ju ż p rz e z d a w n ie js z y c h b a d a c z ó w . Z e w z g lę d u n a ła tw o ś ć in fe k c y i i tr u d n o ś ć n ie z b ę d n y c h d o re g e n e ra c y i p rz e k s z ta łc e ń tk a n e k z w ie rz ę ta o trw a ls z e j k o n s y s te n c y i nie s ą p o d a tn e do b a d a ń re g e n e r a c y j­

n y c h , j a k n p . n e m a to d y (B re sla u ), A m - p h io x u s (N u ssb a u m ), O p h r y o tr o c h a , la r ­ w y A s c id ió w (D rie s c h ), ja ja C te n o p h o ró w i t. d. C z ę s to n ie z w ra c a się u w a g i n a w ie k o p e r o w a n e g o z w ie rz ę c ia , a o k o lic z ­ n o ść ta m a w s p ra w a c h re g e n e r a c y jn y c h n a d z w y c z a j w ie lk ie z n a c z e n ie .

Im d a n y e g z e m p la rz j e s t m ło d sz y , tem w y ra ź n ie j i s z y b c ie j r e g e n e r a e y a p o s tę ­ p u je. T a k n p . z w ie rz ę ta , p o d le g a ją c e m e ta m o rfo z ie , d o s k o n a le re g e n e r u ją w s t a ­ n ie la rw a ln y m ta k ie o rg a n y , ja k ic h n ie są z d o ln e o d tw a r z a ć w s ta n ie d o jrz a ły m . D o ś w ia d c z e n ia , p ro w a d z o n e n a d ż a b a m i i o w a d a m i i p o le g a ją c e n a tem , że ju ż to la rw ie , ju ż to d o ro s łe m u o so b n ik o w i o d c in a n o o d n o ż e , p r z e k o n a ły n a jn ie w ą t- p liw ie j, że w ie k is to tn ie p o s ia d a b a rd z o w ie lk ie z n a c z e n ie d la z d o ln o ś c i r e g e n e ­ ra c y jn e j d a n e g o z w ie rz ę c ia . U jem n e w y ­ niki r e g e n e r a c y i n og i c h w y tn e j u m n iszk i m ają w ła ś n ie sw o je ź r ó d ło w n ie u w z g lę d ­ n ia n iu w ie k u o s o b n ik a o p e r o w a n e g o , p rz y c z e m z o s ta ło s tw ie rd z o n e , że ju ż w d w u o s ta tn ic h s ta d y a c h la rw a ln y c h z w ie rz ę to z w y k le n ie p o s ia d a z d o ln o śc i re g e n e r a c y jn e j. W o g ó le m o ż n a p o w ie ­ d z ie ć , że z w ie rz ę ta w s w y m ro z w o ju o so b n ik o w y m w y k a z u ją s to p n io w a n ie z d o l­

n o śc i re g e n e ra c y jn e j, k tó r a z m n ie jsz a się w m ia rę te g o , ja k z w ie rz ę z b liż a się do s ta n u d o s k o n a łe g o . W s ta d y a c h p rz e j­

ś c io w y c h k a ż d y o s o b n ik o d z n a c z a się ta k ą z d o ln o ś c ią re g e n e r a c y jn ą , ja k a c e ­ c h u je d o ro s łe n iż s z e tw o r y , o d p o w ia d a ­ ją c e ro d o w o (filo g e n e ty c z n ie ) d a n e m u s ta d y u m . J a j a b a rd z o w ie lu z w ie r z ą t m o g ą b y ć p r z e d b ró z d k o w a n ie m ro z p o - ło w io n e , i k a ż d a p o łó w k a w y tw o rz y z m n ie js z o n ą c a ło ść , j a k się rz e c z m a n p . z ja je m je ż o w c a , p o d c z a s g d y d o ro s łe z w ie rz ę ro z p o ło w io n e n ig d y d o ca ło śc i n ie d o ra s ta . W m ia rę te g o ja k b ró z d k o - w a n ie p o s tę p u je n a p r z ó d z m n ie jsz a się