BEZPIECZEŃSTWO
TEORIAIPRAKTYKA
SECURITY
THEORYANDPRACTICEe-ISSN 2451-0718 2020 ISSN 1899-6264 Nr 2 (XXXIX)
Robert Borkowski
dr hab., prof. KA, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ORCID: 0000-0001-7086-9455
Lawrence Freedman, Przyszła wojna,
tłum. Władysław Jeżewski
[Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2019, ss. 424]
Problematyka wojen zawsze budziła namiętności, kontrowersje i spory zarówno specjalistów z dziedziny wojskowości, jak i zwykłych ludzi. Nie ma bowiem ani straszliwszego fenomenu ludzkiej destrukcyjności, ani gorszego kataklizmu humani- tarnego niż konflikt zbrojny powodujący śmierć, ludzkie tragedie, zniszczenia kraju i psychiczne traumy na kilka powojennych pokoleń. Badanie wojen i konfliktów jest zatem istotnym obszarem badań naukowych, a celem praktycznym tego rodzaju dociekań jest konstruowanie polityki, która miałaby zapewnić pokój. Naukowa re- fleksja nad wojną jest przedmiotem kilku dyscyplin: polemologii, irenologii, nauk o bezpieczeństwie, nauk o obronności, studiów strategicznych i nauk o stosunkach międzynarodowych. W minionych latach na rodzimym rynku wydawniczym poja- wiło się kilka wartościowych prac analizujących fenomen wojny oraz najnowsze trendy występujące w konfliktach zbrojnych po 1989 r.1
1 Zob. np. A. Zwoliński, Wojna – wybrane zagadnienia, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003; H. Mün- kler, Wojny naszych czasów, tłum. K. Matuszek, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004 czy R. Uessler, Wojna jako usługa; Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację, tłum. M. Kalata, Wydawnic- two Sic!, Warszawa 2008.
DOI: 10.34697/2451-0718-btip-2020-2-013
296
Z ogromnym uznaniem należy więc przyjąć inicjatywę Wydawnictwa Bel- lona zaprezentowania polskiemu czytelnikowi książki Przyszła wojna autorstwa L awrence’a Freedmana już w dwa lata po jej brytyjskiej premierze, co jest rzadkim zjawiskiem na polskim rynku wydawniczym. Książka angielskiego historyka woj- skowości zyskała renomę jednej z najciekawszych i najważniejszych prac doty- czących przyszłości działań militarnych w naszym stuleciu. Jej autor zdobył sławę dzięki wcześniejszemu dziełu, które okazało się bestsellerem, a mianowicie opu- blikowanej przed siedmioma laty monumentalnej Strategy: A History2 [Historia strategii]. Freedman należy bez wątpienia do najwybitniejszych postaci w brytyj- skiej historiografii militarnej obok nieżyjącego już Johna Keegana oraz zaawan- sowanego wiekiem Michaela Howarda, któremu – jako swemu mentorowi – za- dedykował najnowszą książkę3. Wyraźnie widoczne jest, że zainteresowanie tego rodzaju pracami wzrasta: w czasie niepokojów społecznych, takich jak współczesny kryzys migracyjny czy epidemia koronawirusa; w okresie napięć politycznych, jak np. rosyjsko-ukraińsko-amerykański konflikt w Donbasie; a także w czasach inten- sywnej rywalizacji międzynarodowej, jak ta, która toczy się między Chinami a Sta- nami Zjednoczonymi. Wydawcy zdają sobie doskonale sprawę z globalnych obaw i lęków społecznych, dyskontując je edycją stosownych prac. Dotychczasowe pu- blikacje na temat przyszłych konfliktów międzypaństwowych można podzielić na prace historyczne, ze wskazaniami odnoszącymi się do przyszłych stanów rzeczy, oraz na prace z zakresu wojskowości, dotyczące ewolucji taktyki i rozwoju tech- niki wojskowej4. Znaczący wpływ na opinię społeczną wywierają jednak nie prace naukowe, ale książki całkowicie futurologiczne z akcentami political fiction5. Przy- kładem tego była książka amerykańskiego generała Richarda Schireffa6, której nikłą wartość bezlitośnie zweryfikował czas – w Polsce wszakże w chwili premiery zo- stała ona okrzyknięta mianem dzieła iście profetycznego, podobnie jak swego czasu książka George’a Friedmana7, która popularność w rodzimym środowisku
2 L. Freedman, Strategy: A History, Oxford University Press, Oxford 2013.
3 Zob. J. Keegan, Historia wojen, tłum. G. Woźniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1998 oraz M. Ho- ward, Wojna w dziejach Europy, tłum. T. Rybowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1990.
4 Zob. Teoria wojny – nowe i stare wyzwania, red. nauk. A. Czupryński, G. Stolarski, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach – Oficyna Wydawnicza Aspra, Siedlce–Warszawa 2019;
M. Wrzosek, Wojny przyszłości – doktryna, technika, operacje militarne, Fronda PL, Warszawa 2018; M. Van Creveld, Zmienne oblicze wojny – od Marny do Iraku, tłum. J. Szkudliński, Dom Wy- dawniczy Rebis, Poznań 2008, a także Historia sztuki wojennej; Od starożytności do czasów współ- czesnych, red. G. Parker, tłum. A. Czarnocki, Książka i Wiedza, Warszawa 2008.
5 Prace tego nurtu są wszakże różnej jakości, zob. np. E. Lucas, Nowa zimna wojna. Jak Kreml za- graża Rosji i Zachodowi, tłum. J. Stawski, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2008 oraz C. Weinber- ger, P. Schwartz, Następna wojna światowa, tłum. L. Stawowy, wyd. 2, Albatros, Warszawa 1999.
Wszystkie te prace de facto wyrażają ambicje supermocarstwowe, dlatego ich zasadniczą funkcją nie jest budowanie racjonalnych prognoz, lecz kształtowanie światowej opinii zgodnie z interesami mocarstwa, które autorzy reprezentują.
6 Zob. R. Schireff, Wojna z Rosją, tłum. R. Kot, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2016.
7 G. Friedman, Następna dekada – gdzie byliśmy i dokąd zmierzamy, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012.
polityków zyskała wyłącznie ze względu na zawarte w niej stwierdzenie, że Polska stanie się w XXI w. mocarstwem.
Przyszła wojna Freedmana liczy w polskiej edycji czterysta dwadzieścia cztery strony, składa się: ze wstępu, trzech części podzielonych na dwadzieścia pięć zwię- złych rozdziałów oraz bogatej, aż trzydziestosiedmiostronicowej bibliografii; przy- pisy zamieszczone są na końcu każdego z rozdziałów. Część pierwsza licząca dziewięć rozdziałów i sto osiem stron, jest poświęcona przede wszystkim historii strategii od połowy XIX do ostatniej dekady XX w., a więc do rozpadu układu bipolarnego.
Autor w sposób erudycyjny przedstawia koncepcje prowadzenia wojen, jakie domi- nowały w najważniejszych państwach świata. Analizuje obowiązujące niegdyś za- mysły pierwszego uderzenia, rozstrzygającej bitwy, wojny błyskawicznej i wojny to- talnej. Pojawienie się broni jądrowej i groźba zniszczenia cywilizacji dały w efekcie długi okres stabilności oparty na równowadze strachu i niebywałej ostrożności w stosunkach międzynarodowych (s. 20). Freedman wychodzi z założenia, że ana- liza przeszłości, a zwłaszcza refleksja nad nieudanymi i fałszywymi prognozami two- rzonymi kiedyś przez autorytety myśli wojskowej, jest jednym z najlepszych spo- sobów wyciągania wniosków o tym, co będzie możliwe w przyszłości (s. 19). W tym przypadku uczenie się na błędach ma mieć wymiar uczenia się na błędach inte- lektualnych, a nie popełnianych w praktyce. Co zadziwiające, autor w zasadzie nie odnosi się do dwóch teoretyków, których dzieła uważane są za klasykę rozważań o wojnie, nie pojawiają się one nawet w bibliografii Przyszłej wojny8. Trudno szukać w książce Freedmana najmniejszego choćby odniesienia do myśli Sun Tzu, nato- miast o Carlu von Clausewitzu pojawia się tylko wzmianka (s. 32). Freedman pod- daje natomiast refleksji tezy wszystkich wielkich teoretyków myśli strategicznej, takich jak: Antoine-Henri Jomini, Helmuth Karl Bernhard von Moltke, Erich Luden- dorff, Basil Liddell Hart, etc. Najwyżej autor ocenia dzieło polskiego bankiera Jana Blocha, który w 1898 r. opublikował siedmiotomową monografię Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i wojskowym.
Freedman podkreśla, jak ogromną rolę w mobilizowaniu i ukierunkowaniu opinii publicznej odgrywają utwory kultury popularnej. W XIX i na początku XX w. były to powieści o tematyce wojennej, jak np. Bitwa pod Dorking autor- stwa brytyjskiego pułkownika George’a T. Chesneya (s. 29). Ogromna poczytność tej książki, która zapoczątkowała nowy gatunek literacki – futurologię wojenną, przyczyniła się do rozpętania ogólnonarodowej debaty nad stanem przygotowań Wielkiej Brytanii do potencjalnej wojny przeciwko Niemcom. Freedman w tej części pracy często odwołuje się do źródeł literackich zarówno cytując Szekspira i Byrona, jak i analizując twórczość Juliusza Verne’a, Herberta George’a Wellsa czy Hectora Munro w zakresie wizji wojen przyszłości. Wykazując się ogromną erudycją w tej materii, stwierdza wręcz, że wielokrotnie w historii Europy literaci wykazali się większą przenikliwością niż wojskowi stratedzy, zwracając uwagę, że zmiany społeczne i polityczne mają nie mniejszy wpływ na kształt przyszłej wojny niż nowa technika wojskowa (s. 44). Oznacza to w istocie, że ściany koszar zawę- żają horyzonty myślowe.
8 C. von Clausewitz, O naturze wojny, tłum. A. Hildebrandt, Jirafa Roja, Warszawa 2007 oraz Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, tłum. D. Bakalarz, Helion, Gliwice 2004.
298
Najobszerniejsza, złożona z dziesięciu rozdziałów liczących w sumie sto czter- dzieści osiem stron, jest część druga, w której Freedman analizuje przyczyny wy- buchu konfliktów zbrojnych po 1990 r., wojen domowych i upadku państw, ich przebieg i dynamikę, taktykę działań regularnych i nieregularnych. Wskazuje, że w ciągu omawianych trzech dekad teoretycy wojskowości skupiali się na zagadnie- niach interwencji i operacji pokojowych oraz zwalczania partyzantki i terroryzmu (vide swego czasu aplauz dla koncepcji gen. Davida Petraeusa). Podsumowując efekty wszystkich interwencji humanitarnych, autor formułuje pesymistyczny w istocie wniosek o niemożności zaprowadzenia trwałego pokoju i stabilnych po- rządków w krajach ogarniętych wojnami domowymi, zalecając pozostawienie roz- dartych walką narodów samym sobie. Niezwykle wstrzemięźliwie odnosi się do wojny domowej w Libii, przeznaczając dla niej zaledwie dziewięć wersów (s. 294).
Ta zadziwiająca niechęć autora do rozpatrywania libijskiego przykładu wynikać może z uwikłania brytyjskich służb w ten konflikt. Sporą część tekstu Freeddman poświęca zagadnieniom okrucieństwa wobec ludności cywilnej, jako taktyki wyni- kającej ze strachu i kalkulacji politycznych (s. 70 i n.), oraz ludobójstwa. Interesu- jące są jego uwagi o hitleryzmie i niemieckim militaryzmie. Opis wyścigu zbrojeń nuklearnych oraz wytworzenia równowagi strachu opartej o doktrynę wzajemnego zniszczenia (s. 120 i n.), kryzysu berlińskiego (s. 124) i kubańskiego jest w istocie doskonałym wykładem historii polityczno-wojskowej zimnej wojny. Nader istotne są też rozpoczynające tę część książki rozważania autora odnoszące się do nauko- wych badań fenomenu wojny z przywołaniem prac m.in. Quincy’ego Wrighta, Le- wisa Fry’a Richardsona i Kennetha Bouldinga, w tym do zagadnienia wiarygodnego tworzenia statystyk ich ofiar. Niezmiernie interesujący jest także wątek statystyki lat wojny i pokoju w dziejach ludzkości oraz związane z tym przekłamania i ich po- wtórzenia w nauce (s. 159–166).
Część trzecia Przyszłej wojny składa się sześciu rozdziałów liczących osiemdzie- siąt cztery strony. W istocie więc tylko jedna piątą książki w pełni odpowiada jej tytułowi, a dwie poprzedzające części można uznać za wstęp do rozważań o przy- szłości. „Nie znać historii to być zawsze dzieckiem” mawiał Cycero i tę maksymę za- pewne autor wziął sobie do serca, roztaczając przed czytelnikiem obszerną pano- ramę zagadnień najnowszych dziejów wojen9. W tej części monografii Freedman rozważa zagadnienia: wojny hybrydowej i cybernetycznej, robotyzacji wojny, bez- pieczeństwa wielkich metropolii i zagrożenia zmianami klimatycznymi. Pisząc o teorii wojny hybrydowej, przytacza koncepcję wojny trójwymiarowej gen. Char- lesa C. Krulaka oraz wojny czterowymiarowej gen. Jamesa Mattisa i płk. Franka Hoffmana (s. 302–303). Szkoda, że pomija w swych rozważaniach koncepcje mia- tieżewojny autorstwa Aleksandra Dugina i Jewgienija Messnera. Pisząc o wojnie informacyjnej Freedman wskazuje na jej dwa wymiary, tj. wymiar psychologiczny i elektroniczny, czyli wywieranie wpływu na opinię publiczną oraz zakłócanie dzia- łania systemów i środków komunikowania (s. 306 i n.). Zastosowanie środków walki cybernetycznej nie jest jednak zdaniem autora sposobem na wygranie wojny, a ra- czej może przypominać działania nieregularne (s. 320).
9 Zob. C. Jędraszko, Łacina na co dzień, wyd. 3, Nasza Księgarnia, Warszawa 1973, s. 90.
Lektura książki Freedmana może sprawić prawdziwą przyjemność intelektu- alną. Ogromna w tym zasługa tłumacza Władysława Jeżewskiego, którego przekład jest doskonały pod każdym względem; rzadko zdarzają się tak wspaniałe dokonania translatorskie. Monografia powinna znaleźć się w bibliotece zarówno oficera sił zbrojnych, wykładowcy akademickiego zajmującego się tą problematyką, jak i każ- dego, kto chce zrozumieć, jak toczą się wojny i dlaczego ludzkość nie może uwolnić się od kainowego piętna agresji i walki, zmieniając jedynie repertuar stosowanych narzędzi i sposobów działania. Przewidywanie kiedy dojdzie do przyszłych wojen i jaką przybiorą one formę, nie wchodzi – jaki pisze w zakończeniu autor – w za- kres książki (s. 380–381). Zdaniem Freedmana wszystkie hipotetyczne scenariusze i prognozy są wyłącznie tworami wyobraźni, niezależnie od tego, czy są pracami na- ukowymi, wizjami wojskowych czy literackimi fabułami. W podsumowaniu tym po- brzmiewa myśl Karla R. Poppera, że przyszłość zawsze jest otwarta.
