Ks. Mateusz Wyrzykowski 30

Słowa kluczowe: kapłaństwo, Lewi, testament, świątynia Keywords: priesthood, Levi, testament, temple

30

Warszawskie Studia Teologiczne XXXI/3/2018, 30-44

Ks. Mateusz Wyrzykowski

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II WYDZIAŁ TEOLOGII

K A P Ł A Ń S T W O

W Ś W I E T L E G R E C K I E G O T E S T A M E N T U L E W I E G O ( 1 4 – 1 6 )

P

Testament Dwunastu Patriarchów jest zbiorem mów, które mieli wygłosić synowie Jakuba, i w których zamieścili swoje autobiografie, napomnienia, zachęty dla przyszłych pokoleń oraz pokazali, jak będzie wyglądała przyszłość ich potom- stwa (Collins, 1979, s. 44–46). Patriarcha Lewi w pouczeniu dla swoich synów skupia się na ukazaniu im wizji idealnego kapłaństwa, a jednocześnie przestrzega przed grzechami i złem, których muszą się wystrzegać. Treść tego pouczenia za- chowała się w języku greckim, aramejskim, ormiańskim, syryjskim, starosłowiań- skim oraz łacinie. Niniejsza praca będzie opierała się na tekście greckim, którego krytyczną wersję opracował M. de Jonge (1978, s. 24–50).

Opinie na temat autora i daty powstania dzieła do dziś są podzielone, pierwotnie M. de Jonge uważał, że powstało ono na przełomie II i III w. Jego pierwotnym autorem miał być Żyd, a następnie tekst został przeredagowany i uzu- pełniony przez chrześcijanina. Ostatnie badania datują tekst na połowę II w. po Chr. i uznają, że pierwotny tekst napisany przez Żyda został poddany bardzo DOI: 10.30439/WST.2018.3.2

31

gruntownej chrześcijańskiej rewizji. Wedle opinii R. A. Kuglera poprawki nanie- sione przez chrześcijańskiego autora mogły być tak znaczące, że dziś ciężko jest dotrzeć do pierwotnej treści (Kugler, 2001, s. 11). Praca ma na celu ukazanie, na podstawie greckiego Testamentu Lewiego, jaki obraz kapłaństwa mieli pierwsi chrześcijanie oraz przedstawienie pouczeń i rad, jakich wedle owego tekstu miał udzielić Lewi swoim synom-kapłanom. Pouczenia te przyczyniły się bowiem do kształtowania się teologii sakramentu kapłaństwa.

A

L

Wedle przekazu biblijnego Lewi (ʩʥʬ) był trzecim synem Jakuba i Lei (Rdz 29,31-35). Był on ojcem Gerszona, Kehata i Marariego (Rdz 46,11), z których wy- wodziły się rody lewickie – Gerszonici, Kehatyci i Meraryci (Lb 26,57) (Bosak, 2015, s. 978–979). Jego imię pojawia się w literaturze pseudoepigraficznej siedem- dziesiąt trzy razy. Poza Testamentem Dwunastu Patriarchów, w którym pojawia się trzydzieści siedem razy, występuje również w tekście Józef i Asenet – dwadzie- ścia trzy razy (Denis, 1987, s. 50). Wydarzeniem, które miało bardzo istotny wpływ na jego życie, było dokonanie pomsty za zhańbienie siostry Diny (Rdz 34,1-31).

Jakub, udzielając swojego błogosławieństwa pod koniec życia, w ogóle nie odnosi się do funkcji kapłańskich, które wedle greckiego Testamentu Lewiego miał spra- wować jego syn, ale koncentruje się na gniewie, w którym mordował ludzi (Rdz 49,5-7). Biblia i Testament Lewiego zupełnie inaczej oceniają pomstę, której do- puścili się Lewi i Symeon. Po zabiciu mężczyzn z miasta, w którym mieszkał Sychem, obrabowaniu wszystkich domów oraz zabraniu kobiet i dzieci w niewolę Jakub negatywnie ocenia czyn, którego dopuścili się jego synowie. Czasownik ʸʫʲ, którym opisuje to wydarzenie, w osnowie Qal oznacza – „wprowadzić niepo- rządek”, „spowodować nieszczęście”, „zrujnować”, „wprowadzić zamęt” (Koehler, Baumgartner, Stamm, 2013, s. 769–770). Negatywna ocena dokonanego zabójstwa została powtórzona w mowie, którą wygłosił Jakub do swoich synów przed śmier- cią. Powszechnie perykopa ta (Rdz 49,1-28) jest nazywana „Błogosławieństwem Jakuba”, choć, jak uważa G. J. Wenham, trafniej byłoby mówić o „Testamencie Jakuba”, ponieważ patriarcha nie tylko błogosławi, ale również i przeklina synów (1998, s. 468). Jedno z przekleństw odnosi się do Lewiego, ponieważ jego miecz był „narzędziem” przemocy i tego, co złe (ʱʮʧʩʬʫ), ich gniew uważa za przeklęty (ʭʴʠʸʥʸʠ) ponieważ wynikał z wściekłości (ʤʸʡʲ). Karą za krwawą pomstę, której się dopuścił, będzie rozproszenie jego potomstwa.

Grecki Testament Lewiego pokazuje to wydarzenie w zupełnie innej per- spektywie (Rubinkiewicz, 1999, s. 336–337). Lewi przywołuje pomstę, której do-

32

konał, by pokazać siebie jako człowieka sprawiedliwego, dzięki czemu otrzymał ducha rozeznania od Pana i mógł zobaczyć zło, które jest we wszystkich otacza- jących go ludziach. Słowa te mają istotne znaczenie, ponieważ Lewi na samym początku chce pokazać słuchaczom, że zawsze zabiegał o doskonałość, co zostało docenione przez Boga i dzięki czemu otrzymał ducha Pana. To na mocy tego auto- rytetu będzie dawał swoim synom wskazania i pouczenia dotyczące kapłaństwa.

Jednocześnie należy zauważyć, że w „testamentach” autentyczność wypowiada- nych słów na temat historii, która nastąpi, opiera się i wynika z wiarygodności mówcy (Collins, 1979, s. 44). W Testamencie Dwunastu Patriarchów autorytet Lewiego jest bardzo duży, w tekście nazywany jest: „najwyższym kapłanem” (Te- stXII.Rub.6,8; TestXII.Sim.7,2; TestXII.Lev.2,10); „królem” (TestXII.Rub. 6,7-12;

TestXII.Lev.8,14; 18,3); „prawodawcą” (TestXII.Rub.6,8); „prorokiem” (TestXII.

Lev.2,10; 8,15); „synem Boga” (TestXII.Lev.4,2); „wojownikiem Boga” (TestXII.

Rub.6,12) i „nowym kapłanem” (TestXII.Lev.8,14; 18,2) (Charles, 1913b, s. 857)^. Zestawienie tych różnic jest konieczne, ponieważ pozwala zauważyć, że tekst pseudoepigrafu skupia się na zupełnie innych aspektach jego życia niż tekst na- tchniony – pokazując Lewiego jako wzór kapłana, który dzieli się ze swoimi syna- mi wiedzą, mądrością i praktyką związaną z wypełnianiem tej posługi.

P

W mowie wygłoszonej przed śmiercią Lewi pokazuje swoim synom, że od młodości miał cechy, którymi powinien odznaczać się doskonały kapłan – nie daje przyzwolenia na zło, którego dopuszczono się względem jego siostry Diny oraz widzi niesprawiedliwość, którą czynią ludzie. Dostrzeżenie otaczającego go zła pobudza go do modlitwy i błagania Boga o wybawienie dla ludzi. Bóg wysłuchuje jego modlitw i we śnie zabiera go w podroż do nieba, gdzie dostaje zapewnienie, że Bóg dokona zbawienia ludzkości (TestXII.Lev.2). Lewi poucza swoich synów, że wydarzeniem, któremu powinny być podporządkowane wszystkie ich czyny, jest sąd na końcu czasów, podczas którego postępujący niesprawiedliwie otrzy- mają karę. Uznani przez Boga za prawych staną się synami Najwyższego – Jego sługami i sprawującymi funkcje liturgiczne (TestXII.Lev. 4).

Lewi nie tylko przekazuje informacje dotyczące sprawowania posługi, ale również w rozdziałach 14–16 udziela upomnienia swoim synom, jednocze- śnie przestrzegając ich przed łamaniem Prawa i zhańbieniem stanu kapłańskiego.

Treść tego pouczenia najlepiej streszcza tytuł całego dzieła – ǻȚĮșȒțȘȁİȣ੿ʌİȡ੿

ੂİȡȦıઃȞȘȢțĮ੿ਫ਼ʌİȡȘijĮȞȓĮȢ. Pouczenie będzie odnosiło się do kapłaństwa, ale rów-

nież, co zostało oddane przez słowoਫ਼ʌİȡȘijĮȞȓĮȢ, podejmuje temat wyniosłości,

33

zbuntowania i zuchwałości. Znaczenie tego słowo jest dwuznaczne w kontekście całego dzieła, ponieważ można je przetłumaczyć również pozytywnie jako przy- miotnik: „wspaniały”, „znakomity”, „świetny” (Abramowiczówna, 1965, s. 421).

Lewi, rozpoczynając napominanie synów, powołuje się na znajomość Księgi Henocha (TestXII.Lev. 14,1). W całym dziele powołanie się na autorytet tego patriarchy występuje trzykrotnie – 10,5; 14,1; 16,1. Jak uważa M. de Jonge, od- niesienia te mają na celu przywołanie starożytnego autorytetu, by uwiarygodnić i wzmocnić wagę przekazu (Jonge, 1991, s. 182). Upomnienia dla synów zawar- te w rozdziałach od czternastego do szesnastego Lewi rozpoczyna od ogólnego stwierdzania, zarzucając im bezbożność, wyrażoną terminem ਕıİȕȑȚĮ. Następnie uszczegóławia, jak rozumie tę bezbożność i zarzuca im, że przykładają ręce do wszelkiego zła. Czyny, których się dopuszczają, nie wywołują w nich żadnych wy- rzutów sumienia, a jednocześnie są zgorszeniem dla tych, którzy obserwują ich czyny i są nimi zawstydzeni. Słowo ĮੁıȤȪȞȦ zasadniczo oznacza „zawstydzenie przed kimś” (Abramowiczówna, 1965, s. 58). Tu z kontekstu możemy wnioskować, że lud wstydzi się za swoich kapłanów przed Bogiem. Pokazanie powszechnego zgorszenia i zła, którego dopuszczą się potomkowie Lewiego, może być zrozumia- łe w dwóch wymiarach. Pierwszy dotyczy oskarżenia o zabicie Zbawiciela świata.

Zdanie to z pewnością utożsamia IJઁȞıȦIJોȡĮIJȠ૨țȩıȝȠȣ z Jezusem Chrystusem i jest dodatkiem chrześcijańskim. Drugi zaś wynika z uniwersalnego rozumienia kapłaństwa. Zostali nazwani „światłem nieba” i porównani do słońca i księżyca.

Józef Milik uważa, że fragment ten został zaczerpnięty z Aramejskiego Lewiego (4Q213 3 ii 2) (Jonge, 1991, s. 183). Chociaż tekst z Qumran jest bardzo fragmen- taryczny, to możemy na jego podstawie stwierdzić, że Lewi przemawiający do swoich synów poucza ich o powszechnym i uniwersalnym wymiarze kapłaństwa.

Mówiąc o kapłaństwie, patriarcha używa terminów związanych z kosmologią (Parry, Tov, 2004, s. 864–865). Ukazywanie kapłaństwa w takiej perspektywie znajdujemy również w Biblii. Arcykapłan Szymon, który dba o świątynię, został porównany w Księdze Mądrości Syracha do „gwiazdy zarannej”, „księżyca w peł- ni”, „słońca błyszczącego nad świątynią” i „tęczy” (Syr 50,6-7). Tekst 4Q541 9 i 1-7 zawiera analogiczny obraz kapłana (Drawnel, 2004, s. 345). W takiej perspektywie widać, że zarówno tekst Biblii, teksty z Qumran oraz Testament Lewiego zawie- rają opisy, które pokazują kapłaństwo w perspektywie dużo szerszej niż jedynie sprawowanie kultu w świątyni. Ukazują one kapłanów jako reprezentantów Boga, którzy swoim postępowaniem i postawą będą „odzwierciedlali” Jego mądrość i po- wszechne panowanie. Tekst z Qumran ma charakter eschatologiczny i opisuje od- kupienie ludu, którego dokona kapłan. Jego misja ma przypadać na czasy eschato- logiczne i ostatecznie zakończyć panowanie zła (Muchowski, 2000a, s. 287). Tekst

34

mówi, że „Jego wieczne słońce zaświeci. Jego światło zajaśnieje na wszystkich krańcach ziemi. I wtedy ciemność zniknie [z] ziemi, a mgła z lądu” (4Q541 9 i 4) (Muchowski, 2000b, s. 406). Sprawujący urząd mają naśladować tego idealnego kapłana, który dany jest im za wzór i przygotować lud do sądu, którego dokona.

W Testamencie Lewiego przeciwstawienie światła i ciemności jest rów- nież obrazem poznania i wypełnianiem Prawa danego przez Boga lub odrzucenia go. Lewi oczekuje od swoich synów, by przez modlitwę i postępowanie zgodne z wolą Stwórcy byli jak światło na niebie na wzór ich przodków. Patriarcha chce, by ich postępowanie można było przyrównać do światła poznania, które rozbłyska (ij૵ȢȖȞȫıİȦȢijȦIJİȚȞઁȞijȦIJȚİ૙Ȣ), dzięki czemu staną się wzorem postępowania dla wszystkich narodów (4,3). R. H. Charles, opierając się na nauczaniu proroka Oze- asza (Oz 10,12), utożsamia światło poznania z Prawem, które powinien przyswoić każdy człowiek i przestrzegać go (Charles, 1908, s. 37). Następnie powinien je przekazać swojemu potomstwu, by mogło uzyskać błogosławieństwo. Na podsta- wie tego fragmentu widać, że dla autora księgi udzielenie błogosławieństwa po- tomstwu jest ściśle połączone z wymaganiami dotyczącymi przestrzegania Prawa.

Należy zwrócić uwagę, że słowa te Lewi umieszcza w kontekście sądu na końcu czasów. Pokazuje swoim synom, że ich czyny zagwarantują im błogosławieństwo i miłosierdzie Boga w czasie, gdy wszystko przestanie istnieć, słońce zgaśnie i to, co materialne, przestanie mieć jakiekolwiek znaczenie. Tym samym uświadamia synom, że ich misja przekracza obowiązki związane ze sprawowaniem kultu i jest nakierowana ku czasom eschatologicznym.

Tekst przestrzega przed pogrążeniem się w ciemnościach bezbożności (IJੁ

ʌȠȚȒıȠȣıȚ ʌȐȞIJĮ IJ੹ ਩șȞİ ਥ੹Ȟ ਫ਼ȝİ૙Ȣ ıțȠIJȚıșોIJİ ਥȞ ਕıİȕİȓ઺) i ściągnięciem tym sa- mym na siebie przekleństwa (14,4). W symbolu ciemności grzech został uka- zany również w 4Q213 4 i 1, gdzie tekst mówi: „staniecie się ciemni” (ʯʥʹʧʺʯʫ), będzie to konsekwencją opuszczenia dróg prawdy. Autor pokazuje, że jedynie sprawiedliwych nie dosięgnie kara. Ciemność jest tu wyraźnie przeciwstawiona światłu, o którym mówiły poprzednie wersety. Obraz ciemności i światłości oraz zła i dobra może mieć odniesienie do myśli teologicznej znajdującej się w dwóch innych tekstach. Józef Milik sugerował, że takie przeciwstawienie zła i doba zosta- ło zaczerpnięte z Księgi Czuwających (13,2; 16,3). Aniołowie są w tekście ukazani jako ci, którzy nauczyli ludzi złego postępowania, choć powinni dawać przykład w mądrości i uwielbianiu Boga (Drawnel, 2004, s. 345-346). W takiej perspektywie kapłani byliby ukazani, na wzór aniołów z Księgi Czuwających, jako ci, którzy przez swoje postępowanie zaprzeczają temu, do czego zostali „stworzeni”. Dru- gim tekstem, do którego może się odnosić ten fragment to historia Noego znajdu-

jąca się Apokryfie Księgi Rodzaju, który został znaleziony w Qumran i datowany

35

na I w. przed Chr. lub I w. po Chr. Fragment ten spisany w języku aramejskim stawia uczciwe postępowanie Noego i choć tekst nie zachował się w pełni, może- my się domyślać, że jest przeciwstawiony złu, którego dopuszczają się inni ludzie (1QGenAp 6-7) (Greenfield, Stone, Eshel, 2004, s. 218). Gdy arka osiadła na ziemi, Noe złożył Bogu ofiarę odkupienia za całą ziemię (1QGenAp 10). Tekst pokazuje tym samym, że najważniejsze jest prawe postępowanie, dzięki któremu sprawiedli- wi mogą sprawować funkcje kapłańskie i dokonywać przebłagania za innych ludzi.

O

Rozdział czternasty Testamentu Lewiego ukazuje skutki, które pociąga za sobą przyjęcie kapłaństwa. Lewi zwraca uwagę, że ich posługa ma charakter uni- wersalny, a grzechy, których się dopuszczą, będą zgorszeniem dla „wszystkich narodów”. Następnie wymieniona jest cała lista ich złych uczynków, których nie możemy odnieść do konkretnej perykopy biblijnej, lecz, jak uważa M. de Jonge, wypełniają się one w całej historii Izraela. Wedle M. de Jonga jednym z pierw- szych przypadków pogardliwego łamania prawa przez kapłanów są synowie Hellego (1Sm 2,12-17.29) (Hollander, Jonge, 1985, s. 170). Również prorocy prze- strzegali przed kapłanami, którzy nie wypełniają Prawa i bezczeszczą ołtarz, skła- dając ofiary oraz postępują niegodziwie (Oz 4,6-9). Słowa te odnoszą się więc do wszystkich kapłanów, których postawa była niegodna ich stanu. Autor Testamen- tu Lewiego do opisania tego, co robią z ofiarami przeznaczonymi dla Boga, używa słowa ȜૉıIJİȪȦ, które oznacza – „grabić”, „łupić”, „uprawiać rozbój”, a w stronie biernej – „być nieustannie zagrożonym napadami zbójców” (Abramowiczówna, 1962, s. 31). Widać więc, że nieprzestrzeganie Prawa jest porównane do okradania ołtarza w świątyni, którego kapłani mieli strzec. Grzechy wymienione w rozdzia- le czternastym są całkowitym zaprzeczeniem cech, które są przypisywane Lewie- mu podczas konsekracji opisanej w rozdziale ósmym:

Cechy synów Lewiego Cechy kapłana wymienione podczas konsekracji Lewiego Pogrążeni w mrokach bezbożności Przywdziewający „pancerz wiary”

Przeklęci Namaszczony świętym olejem

Nauczający sprzeciwiania się

Bożym prawom Postępujący sprawiedliwie

Kradnący ofiary Nakarmiony świętym chlebem i winem Nauczający dla zysku Głoszący „słowo rozumienia”

36

Nieczyści w relacjach Święty i czcigodny Dokonujący oczyszczeni

niezgodnych z Prawem Obmyty wodą świętą

Chełpiący się kapłaństwem Będący kapłanem Pana Występujący przeciw ludziom Rozstrzygający spory ludzi

Występujący przeciw Prawu Dbający o przestrzeganie Prawa Pogardzający „przedmiotami

świętymi”

Godnie przywdziewający szaty kapłańskie

Rozdział czternasty pokazuje kolejny aspekt uniwersalnego wymiaru ka- płaństwa, które ma przygotować świat na nadejście czasów ostatecznych, sku- piając się na powszechnym wymiarze grzechów kapłanów, którzy przez swoje postępowanie sprzeciwiają się wyrokom Bożym, a ich cechy są zupełnym prze- ciwieństwem wzoru kapłana, który otrzymali w pouczeniu od Lewiego. Ich bunt będzie polegał na sprzeciwieniu się Prawu, skalaniu ołtarza oraz niegodnej rela- cji z kobietami. W istocie zatracą swą pierwotną funkcję, zgodnie z którą zostali powołani do oddawania czci Bogu i będą chełpić się swoją pozycją społeczną (ijȣıȚȦșȒıİıșİ). Warto zwrócić uwagę na to, że tekst w rozdziale tym bardzo moc- no zestawia idealną wizję kapłaństwa z realną oceną moralną ich postępowania.

Pouczenie, które ma charakter dydaktyczny, przestrzega przed postępowaniem niegodnym stanu kapłańskiego i zachęca do wypełniania ideałów wyznaczonych przez pouczenie Lewiego.

Rozdział piętnasty rozpoczyna się od zapowiedzi, że świątynia stanie się ਩ȡȘȝȠȢ – słowo to zasadniczo jest tłumaczone jako „pustynia”, lecz w tym przypadku właściwsze wydają się inne jego znaczenie – „miejsce opuszczone”,

„pozbawione ludzi”. Fragment ten nawiązuje do przestrogi zawartej w rozdziale dziesiątym (Hollander, Jonge, 1985, s. 170). Lewi poucza synów, że Jerozolima nie jest w stanie znieść ich grzechów, a wszelkie ich niegodziwości zostaną ujawnio- ne światu. Karą będzie rozproszenie między wszystkimi narodami świata, a ich niewiara przełoży się na brak szacunku innych narodów wobec nich (10,3-5).

Najistotniejszą konsekwencją takiego stanu rzeczy będzie wybranie sobie przez Boga nowego domu (10,5; 15,1). Autor Testamentu Lewiego nie doprecyzowu- je, gdzie będzie znajdował się ów dom, jak będzie wyglądał oraz jakie funkcje będzie pełnił, a jedynie powołuje się i jednocześnie odsyła do Księgi Henocha.

Opis ten znajduje się w Apokalipsie Zwierząt (Hollander, Jonge, 1985, s. 160)^. W greckim Testamencie Lewiego miejsce przebywania Boga jest różnie określane – „dom” (ȠੇțȠȢ) lub „świątynia” (ȞĮȩȢ). Natomiast w Apokalipsie Zwierząt (1Hen

89, 36.40.50.54.56.66.72) wzmianki o domu dla Pana pojawiają się we fragmen-

37

tach, które kończą opisywać historię Izraela zawartą w Pięcioksięgu. Najpierw dom jest opisywany jako Namiot Spotkania w nawiązaniu do Wj 35–40, zaś w kolejnych zdaniach z kontekstu możemy wywnioskować, że pojęcie „domu” jest rozumiane dużo szerzej i chodzi o społeczność Izraela skupioną wokół miejsce przebywania Boga, co byłoby aluzją do Lb 1–2 (Nickelsburg, 2001, 381–382). „Dom” jest ukazany jako miejsce bezpieczne i obfite we wszystko, co jest potrzebne człowiekowi, by tam żyć (1Hen 89, 40), jednak grzech i niewierność wobec Boga prowadzą do jego spu- stoszenia (1Hen 89, 56), co z pewnością jest aluzją do niewoli babilońskiej. Henoch ostatecznie ma wizję, w której dom jest odbudowywany, co należałoby interpreto- wać jako powrót z niewoli babilońskiej (1Hen 89, 72). Nawiązanie do historii Izraela opisanej w Apokalipsie Zwierząt, pozwala wyciągnąć wniosek, że Lewi chce po- kazać swoim synom, iż sprawowanie kultu przy jednoczesnym nieprzestrzeganiu postanowień Boga czyni sprawowanie ofiar bezzasadnym rytuałem, którego Stwórca nie chce. Tym samym w momencie, gdy zaczną przekraczać normy moral- ne, świątynia zostanie zniszczona, ponieważ Bóg nie oczekuje zewnętrznych rytu- ałów. Interpretując i porównując Testament Lewiego oraz Księgę Henocha, możemy stwierdzić, że autor posłużył się vaticinium ex event, by przestrzec swoich synów przed niewiernością względem Boga i Jego przykazań. Niedochowanie wierności Prawu oraz lekceważenie nakazów dotyczących kultu spowodowało zniszczenie świątyni, uniemożliwienie składania ofiar oraz wygnanie. Słowa napomnienia do- tyczące świątyni i kapłanów, które wypowiedział Lewi, spełniły się, ponieważ nie sprawowali godnie swojej posługi i nadużywali „błogosławieństwa urzędu kapłań- skiego” (Rubinkiewicz, 1999, s. 51), które przekazał im patriarcha.

Jak uważa M. de Jonge, skutki wynikające z niewierności kapłanów należy czytać w kontekście pouczeń, które daje Lewi swoim synom w rozdziałach od dziesiątego do trzynastego (Jonge, 1991, s. 184–185). Patriarcha u kresu swojego życia, na łożu śmierci, mówi, że nie ma wpływu na postępowanie synów, jedyne co może im dać to przestroga i zapowiedź konsekwencji niemoralnego postępowania (Charlesworth, 1993, s. 34). Lewi za największe zagrożenie, które przyczyni się do upadku „domu Pana” uważa bezbożność (ĮıİȕȑȚĮ) i wynikającego z niej występek (ʌĮȡȐȕĮıȚȢ). Remedium, które daje, zawiera się w trzech zaleceniach – trwanie w bojaźni przed Panem, postępowanie w prostocie przestrzegając całego Prawa i przekazanie całej wiedzy, którą od niego zdobyli kolejnym pokoleniom. W świe- tle greckiego Testamentu Lewiego kapłani, tak postępując, mają być przykładem i wzorem dla całego narodu – z tego wynika uniwersalny wymiar ich misji. Jedno- cześnie Lewi kładzie silny nacisk na ciągłość tradycji, która w żadnym pokoleniu nie może być zatracona. By było to możliwe najpierw kapłani muszą zrozumieć, że przestrzeganie Prawa (TestXII.Lev.13,1-4), prowadzi do miłości Boga i bliźniego

38

(TestXII.Lev. 13,5-6), dzięki czemu człowiek osiąga mądrość (TestXII.Lev. 13,7-8) (Kugler, 2001, s. 17–18).

W swoim pouczeniu Lewi ukazuje mądrość jako coś najcenniejszego, co może posiąść człowiek i czego nikt nie jest w stanie mu odebrać. Mądrość (ıȠijȓĮ), którą mają posiąść kapłani, była przez Greków bardzo szeroko rozumiana – umie- jętność, biegłość, umiejętność życia, mądrość życiowa, wiedza na jakiś temat, na- uka, uczciwość. Natomiast dla Żydów była praktycznymi umiejętnościami, które zapewniały pomyślne życie. Mądrość oznaczała kwalifikacje, które miał człowiek, dzięki czemu potrafił dobrze wykonywać powierzone mu zadania (Shields, 2016, s. 2149–2153). Jest więc ona podziwiana nawet przez wrogów, ponieważ człowiek prawy, mający wiedzę oraz umiejętności, będzie mógł dobrze pracować dla wład- cy, u którego w niewoli się znalazł – za przykład tekst podaje Józefa, który dzięki mądrości osiągnął wysokie stanowisko w Egipcie (Rdz 37,1 – 41,57). Temat mądro- ści kapłańskiej został podjęty również w analogicznych tekstach z Qumran. Mają się nią cechować kapłani i jest nazwana ojczyzną – na obcej ziemi i przyjacielem – gdy człowiek jest otoczony wrogami. Posiadanie mądrości jest gwarancją za- szczytu, a osiągnięcie jej jest możliwe dzięki wewnętrznej dyscyplinie. W tekście tym Lewi poucza przyszłe pokolenia kapłanów, pokazując im, że tylko zdobycie mądrości, a więc odpowiednich zdolności i wiedzy, pozwoli im na odnalezienie się w każdych warunkach, w jakich przyjdzie im żyć (4Q 213,1 i 9-21). Lewi przewiduje jednak niewypełnienie tego polecenia, co przełoży się na zniszczenie świątyni i kultu oraz niewolę.

S

Rozdział piętnasty Testamentu Lewiego jest antagonizmem w stosunku do trzynastego. Pokazuje, że kapłani nie wypełnili nakazu patriarchy Lewiego i nie zdobyli mądrości. W konsekwencji są pogardzani przez wszystkich, nikt ich nie szanuje, a ludzie od nich stronią, zamiast szukać wiedzy i interpretacji Prawa.

Takie podejście do zagadnienia pozwala ukazać w innej perspektywie zinterpre- towane już powyżej słowa o „opustoszeniu świątyni”. Autorowi testamentu może chodzić o coś więcej niż tylko zbrojne zajęcie tego miejsca. Uważa on, że mądrość, którą posiedliby kapłani, może być przekazywana ludowi nawet poza nią. Autor, mówiąc o wyludnieniu najważniejszego miejsca dla Izraela, może sugerować, że ludzie po prostu przestaną odczuwać potrzebą przychodzenia tam, ponieważ ka- płani nie będą mieli im czego przekazać. Nie będą dzielili się mądrością, ponie- waż sami jej nie nabyli. Przez swoje postępowanie utracili wiarygodność i dostęp

do wiedzy, która była zarezerwowana wyłącznie dla nich.

39

W przypadku odstępstwa od Prawa jedyną szansą na ocalenie będzie po- wrót do wierności obietnicy, którą Bóg dał Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi.

Odwołanie do tych trzech patriarchów występuje również w Testamencie Asera (TestXII.Aser. 7,7). W obydwu przypadkach przodkowie Lewiego są ukazani jako wzór osób wiernych Bogu i wypełniający Jego nakazy. Testament Lewiego akcen- tuje wierność Boga wobec obietnic danych człowiekowi. Tekst ukazuje Boga jako tego, który przebacza Lewitom przez wzgląd na wiarę Abrahama, Izaaka i Jakuba.

Aser w swoim testamencie pokazuje, że jedyne, czego Bóg oczekuje od człowieka, to wiara na wzór tych trzech patriarchów (TestXII.Aser.7,7). Przez taką analogię Lewi ukazuje ciągłość tradycji i sukcesji kapłaństwa. Wiedzę wedle Aramejskiego Lewiego (14–61) otrzymał od swojego dziadka Izaaka, który nauczył go, jak należy składać ofiary i jakich miar ma używać do przygotowania drewna. Jego zada- niem jest przekazanie tego, czego się nauczył, kolejnym pokoleniom, tak by mogły wypełniać polecania dane przez Stwórcę ich przodkom. Niewierność skutkuje jednocześnie przerwaniem owej ciągłości i zatraceniem wiedzy zarezerwowanej kapłanom.

Rozdział osiemnasty Testamentu Lewiego opisuje odstępstwa, których do- puszczą się synowie patriarchy. Ich postawa będzie zgorszeniem dla wszystkich ludzi. W tym fragmencie Lewi, po raz kolejny, pragnie przestrzec swoich synów i poucza ich o najważniejszych grzechach z którymi przyjdzie im się zmierzyć w przyszłości. Słowa te mają im jednocześnie umożliwić kształtowanie posta- wy, która by odpowiadała ideałom ich posługi. Pierwsze napomnienie dotyczy zbezczeszczenia przez nich kapłaństwa oraz konsekwencji, które z tego wynikną – zniszczenie kultu. Tekst mówiąc o postawie kapłanów przywołuje Apokalipsę Zwierząt (Charles, 1913b, s. 313). Mówi ona o powołaniu siedemdziesięciu paste- rzy nad owcami, którzy, opiekując się stadem, nadużywają swojej władzy i za- bijają owce, przekraczając Boży nakaz dotyczący tej materii. Dziś trwa spór, jak należy interpretować owych pasterzy, ponieważ część egzegetów uważa, że sym- bolizują oni przywódców narodu – religijnych lub politycznych – inni zaś twier- dzą, że są oni obrazem aniołów (Nickelsburg, 2001, s. 391). Biorąc pod uwagę cały kontekst, w którym jest o nich mowa – ofiary, dom Pana, sprzeciwienie się woli Bożej, perspektywa sądu nad tymi, którzy postępują wbrew Bożym poleceniom – najwłaściwsze wydaje się uznanie w nich kapłanów (1Hen 89,59-69). Paralelnie do tego opisu, Lewi zarzuca swoim synom błądzenie i bezczeszczenie kapłaństwa.

Ich osobiste grzechy, z racji funkcji społecznej, do której zostali powołani, będą miały przełożenie na cały naród. Składanie przez nich ofiar określa czasownikiem ȝȚĮȓȞȦ, który oznacza „bezczeszczenie”, „kalanie”, „podeptanie” (Abramowiczów- na, 1962, s. 145). Tekst łączy więc i pokazuje bezpośrednią zależność godności

40

ofiar od postawy kapłanów. Zaniedbując kult, przestają dbać o istotę tego, do cze- go zostali wybrani. Mamy tu do czynienia z powtarzającym się w dziele wielokrot- nie vaticinium ex event.

Po ukazaniu skutków zbezczeszczenia kultu i ofiar Lewi przestrzega swoich synów przed niewiernością wobec Bożego słowa. Będzie się to wyrażało w odrzuceniu Prawa i wzgardzeniem słowami proroków. Zestawienie takie znaj- dujemy również w Biblii (2Krn 36,16). Autor ukazuje ciągłą niewierność wobec pouczeń, które naród wybrany otrzymał od Boga, nawet mimo upomnień, które otrzymywali. Prorocy są tu ukazani jako grupa, która została posłana, by nieść sło- wo Boże i przypominać wolę Boga (Dillard, 1998, s. 300–302). Zarówno tekst grec- kiego Testamentu Lewiego jak i Księga Kronik pokazują nieprzyjęcie Bożych po- uczeń, czego konsekwencją będzie kara. Istnieją jednak dwie zasadnicze różnice między tymi tekstami. Tekst Biblii ma charakter uniwersalny – wszyscy dopuścili się grzechu i wszyscy poniosą tego konsekwencje. Grecki Testament Lewiego uka- zuje ten problem w innej perspektywie. Lewi oskarża swoich synów, mówiąc im, że, będąc kapłanami, nie tylko sami dopuścili się zła, ale również byli zgorszeniem dla ludu. Oskarża ich o prześladowanie osób, które chciały postępować zgodnie z wolą Boga i deprecjonowanie napomnień osób pobożnych oraz wiernych Bogu.

Druga różnica, która jest między tymi dwoma tekstami, wynika z odpowiedzi na pytanie, o jakim prawie Bożym mówi Lewi. Księga Kronik opisuje wydarzenia, które mają miejsce po objawieniu Mojżeszowi Prawa na Synaju, natomiast Lewi i jego synowie żyli przed tymi wydarzeniami. Mamy tu więc kolejny raz proro- kowanie po wydarzeniu. Tym samym Testament Lewiego ukazuje kluczową rolę i odpowiedzialność kapłanów za wypełnianie Prawa, które otrzymali.

Zapowiedź człowieka, który mocą Najwyższego odnowi Prawo a tym sa- mym i kult, budzi wśród współczesnych badaczy żywe dyskusje, ponieważ wy- maga odpowiedzenia na pytanie na ile tekst jest żydowski i przedchrześcijańska oraz jak duża była ingerencja rodzącego się Kościoła. W istocie rodzi się spór o to, czy tekst zapowiada przyjście Mesjasza, czy opisuje misję Chrystusa post factum (Kugler, 2001, s. 51–53). Wielość odniesień czy wręcz cytatów do tekstów Ewan- gelii świadczy o wiarygodności tezy M. de Jonge, że tekst powstał w II w. i jest w ostatecznej wersji chrześcijańską redakcją (1985, s. 172). Jako argument za swo- imi racjami wykazuje on, że analogiczny tekst mówiący o zaprowadzeniu nowego prawa znajduje się w datowanym na I/II w. po Chr. Liście Barnaby. Autor wyka- zuje, że wraz z przyjściem Jezusa Chrystusa nie tylko zostało odnowione Prawo, ale również dzięki ofierze Zbawiciela nie muszą już być składane ofiary, których dokonywali kapłani przed Jego przyjściem na świat (Barn. 2,6). Zadaniem czło-

wieka wysłanego przez Boga będzie odnowienie Prawa (ਕȞĮțĮȚȞȠʌȠȚȠ૨ȞIJĮȞȩȝȠȞ).

41

W kontekście całego rozdziału widać więc, że autor nie oczekuje, iż wprowadzi on całkowicie nowe prawa, które nie ma jakiegokolwiek związku z tym, które obowiązywało, ale odnowi i wyjaśni, jak ludzie powinni rozumieć oraz wypełniać prawa które otrzymali od Boga.

Lewi mówi swoim synom, że nie rozpoznają człowieka wysłanego przez Boga i go zabiją. Głównym powodem tego, co się stanie, będzie niedostrzeżenie jego godności. Słowo ਕȞȐıIJȘȝĮ – oznaczające „wysokość” czy nawet „godność kró- lewską” – sugeruje, że nie będzie on zwykłym człowiekiem, ale kimś mającym autorytet pozwalający na zmianę dotychczas istniejącego porządku (Abramowi- czówna, 1958, s. 162). Kapłani nie rozpoznają w nim tej godności i zabiją go. Tekst skupia się na winie potomków Lewiego, którą zaciągną na siebie, doprowadzając do śmierci niewinnego człowieka. Tekst w tym miejscu nie opisuje skutków dzia- łalności człowieka wysłanego przez Boga. Wyciągając wnioski z opisu kar, których doświadczą potomkowie Lewitów i opisanego kontekstu, możemy jedynie zakła- dać, że misja Bożego wysłannika powiedzie się, mimo że został niewinnie zabity.

Lewi zapowiada również zburzenie świątyni, za co winą bezpośrednio obarcza kapłanów (T.L. 15,1). Świątynia nie tylko opustoszeje, jak to było zapowia- dane już w rozdziale piętnastym, ale również zostanie zbezczeszczona. W kon- tekście całego dzieła i czasu, w którym zostało napisane autor prawdopodobnie mówi o zburzeniu świątyni, która została odbudowana po niewoli babilońskiej.

P

Testament Lewiego jest tekstem, który opisuje idealne kapłaństwo, wypro- wadzając jego pochodzenie od patriarchy Lewiego, który przed śmiercią poucza swoich synów, jak powinni sprawować powierzoną im posługę, i jednocześnie przestrzega ich przed grzechami, których dopuszczenie się przez nich sprawi, że kult straci swoje znaczenie. Lewi, ukazując powszechny wymiar ich posługi oraz mocno akcentując ciągłość przekazywania sprawowania urzędu, wyznacza bieg historii od godności, którą otrzymał przez niegodne postępowanie jego potom- ków, aż po czasy „kapłana nowego”, który odnowi kult. Tym samym autor chce pokazać, jak znacząca jest rola kapłanów w kształtowaniu postaw ludu, który bie- rze z nich przykład. Lewi pokazuje swoim synom, że mądrość i wiedza jest gwa- rantem ich pozycji i statusu społecznego niezależnie od przemian zachodzących w społeczeństwie. Tekst ostatecznie zredagowany przez chrześcijan pokazuje ide- ał kapłaństwa w świetle „nowego kapłana”, który jest ukazany jako mający pełnię mądrości i sprawujący sądy. Kapłani, wypełniając pouczenia udzielone przez Le- wiego, mają przygotować lud na jego przyjście. Redaktor chrześcijański pokazuje,

42

że wszystkie zapowiedzi zawarte w tekście wypełniły się, tym samym potwierdza wartość pouczenia, którego Lewi udzielił swoim synom. Dzięki temu Testament Lewiego nabiera nowego znaczenia w perspektywie wypełnienia się zapowiedzi przyjścia „kapłana nowego” w Jezusie Chrystusie.

Bibliografia:

Abramowiczówna, Z. (1958, 1960, 1962, 1965). Słownik Grecko-Polski. T. I –IV.

Warszawa: PWN.

Bosak, P. (2015). Leksykon Wszystkich Postaci Biblijnych. Kraków: Petrus.

Charles, R. (1908). The Testaments of the Twelve Patriarchs: Translated from the Editor’sGreek Text and Edited, with Introduction, Notes, and Indices. London:

Adam and Charles Black.

Charles, R. (1913a). Commentary on the Pseudepigrapha of the Old Testament.

Oxford:Clarendon Press.

Charles, R. (1913b). Index to the Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament. Oxford: Clarendon Press.

Charlesworth, J. (1993). The Pseudepigrapha and Early Biblical Interpretation.

Sheffield:Sheffield Academic Press.

Collins, J. (1979). The Jewish Apocalypses. Semeia, 14, 21–59.

Denis, A. (1987). Concordance grecque des Pseudépigraphes d'Ancien Testament.

Louvain:Institut Orientaliste.

Dillard, R. (1998). 2 Chronicles. Dallas: Word Incorporated.

Drawnel, H. (2004). An Aramaic Wisdom Text from Qumran: A New Interpreta- tion of the Levi Document. Leiden: Brill.

Greenfield, J., Stone, M., Eshel, E. (2004). The Aramaic Levi Document Edition, Translation,Commentary. Leiden: Brill.

Hollander, H., Jonge M. (1985). The Testament of the Twelve Patriarchas. A Com- mentary.Leiden: Brill.

Jonge de, M. (1991). Levi, The Sons of Levi and the Law, in Testament Levi X, XIV- -XV and XVI, Jewish eschatology, early Christian Christology and the Testaments of the twelve Patriarchs. Novum Testamentum, Supplements, 1 (63), 180–190.

Jonge de, M. (1978). The Testament of the Twelve Patriarchs. A critical Edition of the GreekText. Leiden: Brill.

Koehler, L., Baumgartner, W., Stamm. J. (2013). Wielki słownik hebrajski-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa: Vocatio.

Kugler, R. (2001). The testaments of the twelve patriarchs. Sheffield: Sheffield Aca-

demicPress.

43

Muchowski, P. (2000a). Komentarz do rękopisów znad Morza Martwego. Kraków:

The Enigma Press.

Muchowski, P. (2000b). Rękopisy znad Morza Martwego Qumran – Wadi Murab- ba'at – Masada – Nachal Chewer. Kraków: The Enigma Press.

Nickelsburg, G. (2001). 1 Enoch: a commentary on the book of 1 Enoch. Minne- apolis: Fortress Press.

Parry, D., Tov W. (2004). The Dead Sea Scrolls Reader. Texts Concerned with Reli- gious Law, Exegetical Text and Parabiblical Texts. Leiden: Brill.

Rubinkiewicz, R. (red.). (1999). Apokryfy Starego Testamentu. Warszawa: Vocatio.

Shields, M. (2016). Wisdom. Bellingham: Lexham Press.

Wenham, G. (1998). Genesis 16–50. Dallas: Word Books.

P R I E S T H O O D I N T H E L I G H T O F T H E G R E E K T E S T A M E N T O F L E V I ( 1 4 – 1 6 )

S U M M A R Y

The Greek Testament of Levi describes the origin of the priesthood from Levi. In the text, he gives advice to his sons and teaches how they are to serve in the temple. He encourages priests to acquire knowledge because thanks to wisdom they will have respect in the community. In the last instruction before his death he warns them against sins. Sin, according to Levi, will destroy the temple.

In the Testament, Levi announces the “new priest” who will renew cult. The text about the “new priest” Christians identified with Jesus Christ, and the words of Levi were to be an instruction for the priests of the Church.

Article submitted: 19.10.2018; accepted: 5.11.2018.

44