608 L I S T Y D O R E D A K C J I
W p row ad ziłem p olsk ą p iso w n ię n a z w isk a Jan a H a g en a w a (a n ie H a g en a u a ), gdyż ta k s ię o n sa m p o d p isy w a ł (Ioan n es H a g en a w o ) i w tej fo r m ie często w y s tę p u je w ró żn y ch źródłach.
Co do in n y c h „u w ag k r y ty c z n y c h czy te ż p r e te n s ji” R ecen zen ta w in ie n jestem u sp r a w ie d liw ić się, dlaczego n a z w a łe m och m istrzy n ię d w oru k r ó le w sk ie g o U rszu lę M eierin p a n ią G ienger. P o p rostu p rzeją łem t ę w e r sję o d R ecen zen ta z jeg o k sią żk i pt. „W ła d y sła w IV i jeg o cza sy ”, W arszaw a 1972, s. 15, k tó ry d o sło w n ie n a p isa ł w te d y , że k r ó le w ic z został o d d a n y „pod o p iek ę zn an ej dw ork i k ró lo w ej A n n y, c ią g le dla n a s ta jem n iczej U rszu li G ien ger, zw a n ej M aierin ”. D op iero w „P olsk im S ło w n ik u B io g ra ficzn y m ” w 1975 r. (t. X X , s. 385) R ecen zen t w r a z z w sp ó ła u to rem W alterem L e i t s c h e m p o p ra w ili n a z w isk o tej o ch m istrzy n i n a M eierin (M aierin , G ien ger). A ja u k o ń czy łem sw ą k sią żk ę je szcze z p o czą tk iem 1974 r.
S zczerze n a to m ia st jestem w d z ię c z n y R e c en zen to w i za k ilk a u zu p ełn ień i k o r ek tę w p rzyp isach . N a p rzeszło 1000 m o ich p rzy p isó w zn alazło s ię z a le d w ie k ilk a u ch y b ień , to i ta k dobrze.
L iso w c z y k ó w (liso w czy k ó w , a n ie L iso w c z y k ó w ) n ie o b ja śn iłem , b o sąd ziłem , że h isto ry cy w in n i zn ać t ę fo rm a cję. In n e u zu p ełn ien ia i p o p ra w k i w p ro w a d zę do ew e n tu a ln e g o d ru g ieg o w y d a n ia „P odróży”.
A d a m P r z y b o ś
JESZCZE O ARCHIWALIACH Z POITIERS DOTYCZĄCYCH EMIGRACJI POLSKIEJ W XIX W.
C zy ta ją c zeszy t 3 to m u L X I X „P rzegląd u H isto ry cz n e g o ” z 1978 r. m .in . prze
stu d io w a łe m p u b lik a c ję źród łow ą, p rzy g o to w a n ą przez p. Jerzego S t a r n a w s k i e - g o p t. „Z a r c h iw a ln y c h d ok u m en tó w p o lic ji fra n cu sk iej d o ty czą cy ch u ch od źców p o lsk ic h w P o itie r s” (s. 479— 490). O bok k ró ciu tk ieg o w stę p u sk ła d a ją s ię n a n ią 32 te k s ty lu b reg e sty te k s tó w ró żn y ch d o k u m en tó w i p ism w y m ie n ia n y c h w la ta c h 1834— 1839 z jed n ej stro n y m ięd zy m in iste r stw e m sp ra w w e w n ę tr z n y c h w P a ry żu i p r e fe k te m d ep artam en tu V ien n e w P o itie r s, a z d rugiej m ięd zy ty m ż e p re
fe k te m i m ie jsc o w y m i n iż sz y m i w ła d z a m i p o lic y jn y m i, dru k arzam i, p refek ta m i in n y c h d ep a rta m en tó w , a ta k że J a n em N ep o m u cen em Jan o w sk im . P r zew a ża ją przy ty m pism a d o tyczące J a n o w sk ieg o , w ó w c z a s jed n ego z p rzy w ó d có w T o w a rzy stw a D em o k ra ty czn eg o P olsk iego.
D obrze, że u d o stęp n ia n e szerszym k ręg o m ba d a czy zasob y źród eł do d ziejó w p o ro zb io ro w y ch P o lsk i, ta k zn aczn ie p rzetrzeb io n e i w c z e śn ie j i p rzez osta tn ią w o jn ę , są w zb o g a ca n e o n o w e p u b lik a cje. Szk od a n a to m ia st, iż ta n ie w ie lk a p u b li
k a cja n ie zo sta ła do k oń ca d op racow an a ed ytorsk o.
Id zie t u p rzed e w sz y stk im o ó w la k o n iczn y w stęp . Z ab rak ło w n im , w ażn ej dla ty c h h isto ry k ó w , k tórzy m ogą w p rzy szło ści o d w ied zić a r c h iw u m d ep a rta m en ta ln e w P o itie r s, in fo rm a cji o c a ło ści ta m s ię zn a jd u ją cy ch m a te r ia łó w źród łow ych do d z ie jó w w y c h o d ź stw a p o lity czn eg o p o lsk ie g o w X I X w ., p od ob n ie ja k i ocen y sto p n ia ic h p rzy d a tn o ści b a d a w czej. Z e sta w o p u b lik o w a n y ch te k s tó w te ż m ógłb y b yć k o m p letn iejszy .
Otóż w A r c h iv e s d ép a rtem en ta les de la V ien n e w P o itiers sto su n k o w o znaczna ilo ść a k t d o ty czą cy ch e m ig ra n tó w p o listo p a d o w y ch i postyczm iow ych sk u p io n a zo
sta ła W d zia le „ P o lice g é n é r a le ”, sy g n o w a n y m jak o „serie M4”. P r z e w a ż n ie podob
n ie sy g n o w a n e są p a p iery p o licy jn e, w ty m i d otyczące p o lsk ich em ig ra n tó w p o li
ty czn y ch , i w in n y c h a rch iw a ch d ep a rta m en ta ln y ch fra n cu sk ich . Sp ośród k ilk u n a stu te c z e k d o ty czą cy ch P o la k ó w pism a tra k tu ją ce po części o o g ó ln ie jsz y c h spra
w a c h p o lity c z n y c h w y ch o d źstw a p o listo p a d o w eg o zn a jd u ją się w te c z k a c h n r y (M4) 172 i 172bls, z a ty tu ło w a n y c h „C ircu laires, correspondance, co n trô les co n cern a n t les
L I S T Y D O R E D A K C J I 609
réfugiés^ p o lon ais de 1831 et de 1863”, z k tó r y c h p ierw sza d oty czy la t 1832— 1838, a druga la t 1839— 1913. T eczk i s y g n o w a n e n u m era m i 173, 173bis, 173ter, 174, 174błs,
175, 175bis, 176, 176bis, za w iera ją „ D ossiers in d u v id u e ls d es r é fu g ié s p o lo n a is”. S ą to u szereg o w a n e a lfa b e ty c z n ie różn e a k ta i p ism a d o tyczące p o szczeg ó ln y ch w y c h o d ź ców , k tó rzy p rz e w in ę li się p rzez sto lic ę P o ito u i jej ok olice. W artość b ad aw cza t y c h p a p ieró w je s t różna, dosyć często są n a w e t z a ch o w a n e p aszp orty em ig ra n tó w z ich ry so p isa m i. W spom nieć m ożn a, że np. w te c z c e n r 176 (ak ta p erso n a ln e osób o n a z w isk a c h rozp oczyn ających s ię n a lite r y SI do W l) jest d osyć o b szern e d o ss ie r J ó z e fa T o k a rzew icza . W reszcie te c z k i n ry 178— 185 dotyczą „ P a iem e n t d es su b sid es accord és a u x ré fu g ié s e sp a g n o ls, ita lie n s et polon ais: é ta ts de p a iem en tes, com p tes d e recettes e t de d ép en ses, ord on n an ces de d élég a tio n ” w la ta c h 1831— 1913.
S zk od a, że w w yb orze źró d eł z P o itie r s o p u b lik o w a n y ch w „ P rzeg lą d zie” n ie zn a la zło s ię p rzyn ajm n iej k ilk a n a śc ie , b o g a tszy ch in fo rm a cy jn ie p ism k iero w a n y ch g łó w n ie p rzez m in iste r stw o sp ra w w e w n ę tr z n y c h d o p refek ta d ep artam en tu V ien n e, a d o ty czą cy ch sp ra w p o lity c z n y c h w y c h o d ź stw a p olistop ad ow ego. T y tu łem p rzy k ła d u w y m ie n ić tu m ożna: p ism o z 22 lip ca 1833 r. (172, k . 12) d o ty czą ce p r z e n ie sie n ia 80 P o la k ó w z za k ła d u d ep a rta m en tu In d re do d ep a rta m en tu V ien n e; p o le c e n ie z 30 m arca 1834 r. (172, k. 73) o o b o w ią zk u p o d p isy w a n ia p rzez w y ch o d źcó w p o lsk ic h d ek la ra cji o n ie n a le ż e n iu do fr a n c u sk ic h lu b o b cy ch ta jn y c h sto w a r z y szeń , d osyć o g ó ln y m em o ria ł o sto w a r z y sz e n ia c h em ig ra cy jn y ch i ic h g e n e z ie (172, k. 226); o strzeżen ie p rzez K o n fed era cją N arod u P o lsk ieg o z 24 m a rca 1836 r. (172, k. 235); grupa pism , a n ie ty lk o to z 21 sty czn ia , w sk a z u ją c y c h n a w y b itn e z a in te r e so w a n ie w ła d z fr a n c u sk ic h „W ielk im M a n ifestem ” T D P; z a k a z w y p u szcza n ia P o la k ó w do k ra ju w z w ią zk u z r e w o lu c ją k r a k o w sk ą , z o d p o w ied n im i o b ja ś n ie n ia m i z 19 m a rca 1846 r., a ta k ż e in fo r m a c je o ro zg o rą czk o w a n iu p o lity c z n y m w y ch o d źstw a je s ie n ią tegoż rok u (172bis, k . 152, 153, 155); w ia d o m o śc i o „n ow ej emi«
g ra cji”, p rzy b y w a ją cej do F r a n c ji w c za sie i p o W iośn ie L u d ó w (172bis, k . 162, 177, 182). O bok p o szczeg ó ln y ch z e sta w ó w a k t p erso n a ln y ch e m ig r a n tó w p o lsk ich w P o i
tie r s, zn a czn y zasób in fo rm a cji o n ic h za w iera ją ob szern e ta b ele: je d n a z 4 gru d n ia 1835 r., a dru ga, za ty tu ło w a n a „C ontrôle sta tis tiq u e des r é fu g ié s p o lo n a is d e l ’arron d issem en t d e P o itie r s” z 22 gru d n ia 1836 r. (172, c o té 196 i 313, 19 i 8 kart).
A r c h iw a lia z P o itie r s za w iera ją sto su n k o w o b o g a ty z e s ta w in fo rm a cji s ta ty s
ty c z n y c h i p e r so n a ln y c h o k ilk u se t em ig r a n ta c h p o lsk ich . J e st ta m t e ż n ie c o d a n y ch o d z ia ła ln o śc i w y d a w n ic z e j p o lsk iej w ty m m ie ś c ie (idzie tu zw ła szcza o d w a ze sz y ty „R ég istre des o u v r a g e s im p rim és dan s l e d ép artem en t d e la V ien n e et a d ressés à M . le M in istre d e l ’in té r ie u r p ou r d ép ôt lé g a l”, 1835— 1837, 1837— 1841;
172bis, co té 337, 338 — n ie s te ty , n ie p od an o w n im w y so k o śc i n a k ła d ó w dru k ów p o lsk ich . G d zie in d ziej p o d a n o ty lk o , że lito g r a fo w a n y u A . P ic h o ta w 1833 i 1834 r.
„Z biór P a m ię tn ik ó w i P ism U r z ę d o w y c h D o ty czą cy ch E m ig ra cji P o lsk ie j” m ia ł n a k ła d za le d w ie 150 eg zem p la rzy ; 172, k . 441). J e ś li id z ie o d zieje p o lity c z n e W iel
k iej E m ig ra cji, rozw ój w e w n ę tr z n y i o r g a n iz a c y jn e p rzem ia n y jej u g ru p o w a ń p o li
ty czn y ch , e w o lu c je id e o w e , a n a w e t o sto su n e k p o szczeg ó ln y ch w a r s tw i g ru p sp o łe c z e ń stw a fr a n c u sk ie g o d o n ie j , w is to c ie rzeczy je s t t o m a te r ia ł p o ży teczn y , a le o d ru gorzęd n ym zn a czen iu . O b aw iać s ię m ożn a, że ocen ę tę z cz a se m trzeb a b ęd zie rozciągnąć n a całość z a c h o w a n y c h n a p r o w in c ji m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h fra n cu sk ich . M im o śc isłe g o n a d zo ru sp ra w o w a n e g o przez a d m in istr a c ję i p o lic ję fra n cu sk ą n a d em ig r a n ta m i p o lsk im i, m im o is tn ie n ia w je j szereg a ch k o n fid e n tó w , obraz w y c h o d ź stw a p o listo p a d o w eg o ja k i z a r y so w u je ta d o k u m en ta cja , je s t po
w ie rzch o w n y , ty p o w o „ a d m in istra cy jn y ” i b ard zo „ zew n ętrzn y ”. D o ty czy to szcze
g ó ln ie u g ru p o w a ń d em ok ratyczn ych . W ięcej zd a je s ię c z y n n ik i rzą d o w e fra n cu sk ie w ie d z ia ły o ty m , c o s ię d z ie je w e w n ą tr z H o te lu L am b ert, a le to z k o le i n ie zo
sta ło u d o k u m en to w a n e w m a te r ia ła c h p refek tu ra ln y ch . O b serw a cje te , rzecz o c z y w ista , n ie p o w in n y w y w o ła ć p rzek o n a n ia o n ie c e lo w o ś c i p ro w a d zen ia p o szu k iw a ń
610
U S T Y D O R E D A K C J Iw ty c h a rch iw a ch . O d w rotn ie, p ożąd an e b y ło b y sp e n e tr o w a n ie ic h w sp o só b s y s te m a ty czn y i k o m p eten tn y . W o g ó le w y d a je się , ż e w ię k sz e g o d o p ły w u in fo rm a cji z a r c h iw ó w o b c y c h o n a sz y c h e m ig r a c ja c h p o lity c z n y c h X I X w . sp o d ziew a ć się m ożna z m a te r ia łó w n a g ro m a d zo n y ch p rzez am b a sa d y carsk ie w P a ry żu , L o n d y n ie i in n y c h sto lic a c h E uropy o r a z p rzez III W y d zia ł C arsk iej K a n c e la r ii O sob istej.
N a su w a się jeszcze jed n a k w e s tia w zw ią zk u z p u b lik a cją p. J . S ta rn a w sk ieg o . W k ró tk im w stę p ie do n ie j czy ta m y , że w d o ty ch cza so w y ch stu d ia c h h isto ry czn y ch n a d W ielk ą E m igracją „w o rb itę b ad ań n ie w łą c z o n o dotąd za so b ó w r ę k o p iśm ie n n y c h ” z P o itie r s. T ak jed n a k n ie jest. O ile w ia d o m o k ilk u ju ż h isto r y k ó w p o lsk ich in te r e so w a ło s ię a rch iw u m w P o itie r s, o L u d w ik u G о с 1 u w sp o m in a zresztą sam W yd aw ca. M ik ro film z a w ie r a ją c y p od ob izn y k ilk u d z ie się c iu w y b r a n y c h p ism z t e czek (M4) 172 i 172bis (razem 111 stron) p rz e c h o w y w a n y je s t w d z ia le ręk o p isó w B ib lio te k i G łó w n ej U M K w T oru n iu . A co w ię c e j, p ew n a ilo ść in fo r m a c ji pocho
d zących z ty c h d o k u m en tó w , w ty m n ie k tó r e dan e p erso n a ln e, m .in. o J . N . J a n o w sk im i W. H eltm a n ie, w p ro w a d ził n iżej p o d p isa n y do k sią ż k i „W ielka E m igracja P o lsk ie w y c h o d ź stw o p o lity czn e w la ta c h 1831— 1862”, W arszaw a 1971. Z n a la zło to od b icie, choć w n ie p e łn y m stop n iu , ze w z g lę d u n a ch arak ter s e r ii w y d a w n ic z e j, ró w n ież w p rzyp isach i n o ta c h b ib lio g r a fic z n y c h (por. ss. 204—206, 231, 333, 346—
347, 354, 362— 363 i od p o w ied n ie p rzy p isy n r y 69, 82, 148, 152, 156, 161, 187 n a ss. 446, 450, 451, 453, te ż s. 456). N iek tó re z m a te r ia łó w p o itiersk ich w y k o r z y sta n e te ż b y ły przy p r z y g o to w y w a n iu pracy „P rasa d em ok ratyczn a W ielk iej E m igracji. D zieje i g łó w n e k o n cep cje p o lity czn e (1832— 1863)”, T oruń 1977 (ss. 60, 192, 209).
T ak w ię c zasob y A r c h iv e s d ép a rtem en ta les de la V ien n e, w części d otyczącej w y ch o d źstw a p o listopadow ego, choć z p ew n o ścią n ie w sposób w y c z e r p u ją c y , zna
la z ły s ię jed n a k n a „orbicie b a d a ń ” h isto r y k ó w W ielk iej E m igracji, ty le ż e n ie zo
stało to za u w a żo n e p rzez A u to ra p u b lik a c ji. S ię g n ię c ie po n o w sz e op ra co w a n ia b yć m oże p o zw o liło b y n a zred a g o w a n ie n ie c o b a rd ziej in s tr u k ty w n e g o w stęp u .
Cóż, lite r a tu r ę przed m iotu , o k tó ry m s ię p isze cza sa m i jed n a k trzeb a , a n a w et w arto czytać.
S ła w o m ir K a le m b k a
W ODPOWIEDZI DOC. DIB SŁAWOMIROWI KAŁEMBCE
W z w ią z k u z lis te m doc. dra S ła w o m ira K a l e m b k i w y w o ła n y m m o ją sk rom n ą p u b lik a cją w „P rzegląd zie H isto r y c z n y m ” (t. L X I X , 1978, z. 3, s. 479— 490) k o m u n ik u ję u p rzejm ie:
P u b lik a c ja m ia ła c h a ra k ter p rzy czy n k u m a teria ło w eg o . Z a ło żen iem b y ło ze
s ta w ie n ie p ism d o ty czą cy ch J a n a N ep o m u cen a J a n o w sk ieg o , a k ilk a d rob n ych p ism o g ó ln y c h p rzy to czo n o d la z a ry so w a n ia tła . W te j sy tu a c ji p rezen to w a n ie w sz y st
k ic h d o ty czą cy ch P o lsk i a r c h iw a lió w z P o itie r s n ie b y ło k o n ieczn e. W stęp zbyt o g ó ln y i z b y t w ie le za p o w ia d a ją cy czy n a w e t zb y t w ie le sp r a w p o ru sza ją cy przy d ro b ia zg u m a te r ia ło w y m b y łb y b łęd em , p rzed k tó ry m p rzestrzeg a ł H o ra cy słow am i:
P a r tu r iu n t m o n te s , n a sc e n tu r rid ic u lu s m u s.
O c z y w iśc ie , lu d z ie p o stęp u ją ro zm a icie. N ie je d e n b a d a cz b u d u je o p r a w ę k ilk a k r o tn ie p rzew y ż sz a ją c ą o b ję to śc io w o te k s t o g ła sza n eg o p rzy czy n k u i c z a se m m oże to b y ć u za sa d n io n e.
Z e n ie stro n ię od p r zy czy n k ó w d a ją c y c h „ in fo rm a cje o ca ło śc i” d la b ad aczy, .k tórzy m o g ą w p rzy szło ści o d w ie d z ić ” zb iory, do ja k ic h m ia łe m d o stęp i z jak ich polon ica za r e je str o w a łe m , św ia d c z ą m o je p u b lik a c je n a ła m a c h „R o czn ik ó w B ib lio te c z n y c h ”. P o b y t w P o itie r s tr w a ł zb yt k rótk o, b y m d oszed ł do w y p ra co w a n ia c h a r a k te r y sty k i a r c h iw a lió w d o ty czą cy ch P o lsk i. O gran iczyłem s ię do jed n eg o od
