Królowanie Jahwe w swietle Iz 33 / Wojciech Pikor.

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawáa II

KRÓLOWANIE JAHWE W ĝWIETLE IZ 33

Idea królowania Jahwe nie zajmuje zbyt wyeksponowanego miejsca w KsiĊdze Izajasza. ZauwaĪa siĊ to szczególnie w pierwszej czĊĞci ksiĊgi (Iz 1í39), w której termin

„król” (melek) zostaje szeĞüdziesiąt cztery razy odniesiony do ziemskich wáadców, zaĞ tylko dwukrotnie í w 6,5 i 33,22 í do osoby Jahwe¹. U Deutero-Izajasza idea panowania Boga zostaje wyraĪona rzeczownikowo trzykrotnie (41,21; 43,15; 44,6) i raz czasowni- kowo (52,7). W trzeciej czĊĞci ksiĊgi (Iz 56í66) dyskutowane terminy odnoszone są wy- áącznie do ziemskich wáadców. PowyĪsze zestawienie nie daje jeszcze peánego wglądu w pozycjĊ, jaką zajmuje temat królowania Jahwe w strukturze i teologii KsiĊgi Izajasza.

JeĞli uwzglĊdni siĊ fakt, Īe w drugiej czĊĞci KsiĊgi Izajasza tytulatura królewska przypi- sywana Bogu zostaje poáączona z innymi formuáami autoprezentacji Jahwe, wówczas pozostają tylko dwa miejsca w caáej ksiĊdze, w których Jahwe zostaje nazwany królem:

6,5 i 33,22. W pierwszym przypadki chodzi o wizjĊ powoáaniową Izajasza, w trakcie której Jahwe zasiadający na tronie zostaje nazywany królem, jednak sam wątek panowa- nia Jahwe nie zostaje dalej rozwiniĊty. Inaczej jest z drugim wystąpieniem tego terminu.

Rozpoznanie przez lud Jahwe jako króla w Iz 33,22 jest w istocie zwieĔczeniem caáego rozdziaáu, który przynosi teologiczną wizjĊ panowania Jahwe. Analiza tego rozdziaáu posáuĪy odpowiedzi na pytanie o Izajaszowe wyobraĪenie królowania Boga.

1.IZ 33 ZWIEēCZENIEM IZAJASZOWYCH PROROCTW O KRÓLEWSKIM ZBAWCY

Komentatorzy są zgodni, iĪ Iz 33 zajmuje strategiczne miejsce w strukturze ksiĊgi.

DyskusjĊ nad pozycją tego rozdziaáu w KsiĊdze Izajasza zdominowaáa w ostatnich latach opinia W.A.M. Beukena i H.G.M. Williamsona o funkcji pomostowej rozdz. 33, który w finalnym ksztaácie ksiĊgi stanowiáby o przejĞciu od tekstu Proto-Izajasza, zapi- sującego doĞwiadczenie kary, do Deutero-Izajasza, kreĞlącego przyszáe wydarzenia zba- wienia². Niewątpliwe nie brak punktów kontaktu miĊdzy rozdz. 33 i 40í55, jednakĪe te nawiązania są skromne, a przy tym nie mają charakteru strukturyzującego³. Od strony kompozycyjnej poáączeniu Proto- i Deutero-Izajasza w jeden tekst sáuĪy rozdz. 35, co wykazuje H.O. Steck⁴. Podobną rolĊ pomostową odgrywają teĪ rozdz. 36í39, które

1 W przypadku czasownika PnOD¤ ta dysproporcja jest mniejsza: podmiotem tego czasownika są trzykrotnie ziemscy królowie, zaĞ tylko raz í w 24,3 í Jahwe.

2 Por. W.A.M. BEUKEN, «Jesaja 33 als Spiegeltext im Jesajabuch», EThL 67:1991, s. 26;

tenĪe, Isaiah II. Chapters 28–39 [HCOT], Leuven: Peeters, 2000, s. 245; H.G.M. WILLIAMSON, The Book Called Isaiah. Deutero-Isaiah’s Role in Composition and Redaction, Oxford: Clarendon, 1994, s. 225-229.

3 Por. W. PIKOR, Soteriologiczna metafora wody w KsiĊdze Izajasza [SBLub 4], Lublin: Wyd.

KUL, 2009, s. 218.

4 Por. O.H. STECK, Bereitete Heimkehr. Jesaja 35 als redaktionelle Brücke zwischen dem Ersten und dem Zweiten Jesaja [SBS 121], Stuttgart: Katolisches Bibelwerk, 1985, s. 48-80.

stwarzają kontekst narracyjny dla orĊdzia nadziei pojawiającego siĊ w rozdz. 40⁵. O wiele wáaĞciwsze bĊdzie przypisanie rozdz. 33 funkcji konkluzyjnej wobec wczeĞniejszych wyroczni, zarówno tych, którego bezpoĞrednio go poprzedzają, jak i tych, które wespóá z nim obramowują Proto-Izajasza⁶.

Pozycja rozdz. 33 w KsiĊdze Izajasza jest formalnie wyznaczana przez otwierającą go wyroczniĊ „biada” (w. 1), która wraz z piĊcioma wczeĞniejszymi hôy (28,1; 29,1.15;

30,1; 31,1) przemawia za delimitacją sekwencji w ramach Iz 28í33. Wyrocznia z Iz 32 konkluduje poprzedzający ją blok piĊciu „biada”, co wyraĨnie podkreĞla zamykający ją makaryzm (32,20). Iz 32 zapowiada nową spoáecznoĞü, która zostanie odrodzona przez wylanie Ducha Jahwe (w. 15) i bĊdzie rządzona przez sprawiedliwych przywódców (ww. 1-2). Do tej wyroczni nawiązuje bezpoĞrednio rozdz. 33, czego dowodem są rozliczne relacje semantyczne miĊdzy tymi jednostkami: melek (32,1; 33,17.22), mišPä†

i cüdäqâ (32,16; 33,5), näwè ša´ánan (32,18; 33,20), märôm (32,15; 33,5). Te i inne formalne związki przekáadają siĊ na poziom treĞciowy i pozwalają wnioskowaü, Īe rozdz. 33 podejmuje kluczowe dla rozdz. 32 tematy, dokonując zarazem ich reinterpre- tacji⁷. Przede wszystkim miejsce bezpiecznego zamieszkania ludu zostaje zidentyfiko- wane jako Syjon. Mimo Īe nie wspomina siĊ wylania Ducha, to Jego dary (mądroĞü, poznanie i bojaĨĔ Jahwe) stanowią o nowej charakterystyce Syjonu (por. 33,6). Powtarza siĊ zapowiedĨ sprawiedliwej wspólnoty (por. w. 5), jednak na jej czele bĊdzie staá juĪ sam Jahwe jako król (w. 22), gwarant nienaruszalnoĞci Syjonu (por. w. 21). Reinter- pretacja ma zatem charakter korekty, która w perspektywie caáoĞci pierwszej czĊĞci KsiĊgi Izajasza pogáĊbia ostatecznie obraz Jahwe jako króla oraz Syjonu jako miejsca zbawienia Izraela.

Funkcja konkluzyjna rozdz. 33 wobec pierwszej czĊĞci KsiĊgi Izajasza staje siĊ jeszcze wyraĨniejsza, gdy uwzglĊdni siĊ jego relacje z rozdz. 1 i 6⁸. Na początku rozdz. 1 znajduje siĊ wyrocznia „biada” adresowana do ludu Jahwe (w. 4). Takie samo sáowo w 33,1 skierowane jest do przeĞladowcy pochodzącego z obcego ludu. JuĪ w Ğwietle tego zestawienia zauwaĪa siĊ zmianĊ sytuacji narodu wybranego, która w ana- lizowanych rozdziaáach jest diametralnie róĪna. W obu tekstach mówi siĊ o spustoszeniu kraju (por. 1,7; 33,7-9), co w rozdz. 1 jest ukazane jako skutek grzechów ludu (por. 1,4), zaĞ w rozdz. 33 staje siĊ przyczyną interwencji Jahwe na rzecz swego narodu (por.

ww. 10-12). PoáoĪenie wspólnoty, która odstąpiáa od Boga, jest opisane metaforą chore- go ciaáa (por. 1,5-6). To zmienia siĊ w rozdz. 33, gdzie juĪ Īaden mieszkaniec Jerozolimy nie bĊdzie mógá powiedzieü, Īe jest chory (w. 24). Podstawą tej przemiany jest odmienny status Syjonu. W Iz 1 Syjon okazuje siĊ byü miastem przepeánionym niesprawiedliwoĞcią

5 Por. Por. R.F. MELUGIN, The Formation of Isaiah 40–55 [BZAW 141], Berlin–New York:

W. de Gruyter, 1976, s. 176-178; P.R. ACKROYD, «Isaiah 36–39. Structure and Function», w:

Fs. J.P.M. van der Ploeg, Von Kanaan bis Kerala, red. W.C. Delsman i inni, Neukirchen-Vluyn:

Neukirchener Verlag, 1982, s. 20-21.

6 Por. W. PIKOR, Soteriologiczna metafora wody w KsiĊdze Izajasza, s. 219-221.

7 Por. E.-J. WASCHKE, «Jesaja 33 und seine redaktionelle Funktion im Protojesajabuch», w: Fs. O. Kaiser, Gott und Mensch im Dialog, t. 1 [BZAW 345/I], Berlin–New York: W. de Gruyter, 2004, s. 531; B.S. CHILDS, Isaiah. A Commentary [OTL], Louisville–London–Leiden: Westmin- ster J. Knox, 2001, s. 248.

8 Te odniesienia są szczegóáowo badane przez E.-J. Waschke, Jesaja 33, s. 524-529. Na związek z rozdz. 1 zwraca uwagĊ równieĪ M.A. Sweeney, Isaiah 1–39 with an Introduction to Prophetic Literature [FOTL 16], Grand Rapids, MI–Cambridge: Eerdmans, 1996, s. 430.

i przemocą, odrzucającym wiernoĞü, prawo i sprawiedliwoĞü (por. ww. 21-23). Bóg nie rezygnuje ze swojego miasta, które na powrót stanie siĊ miastem wiernym i sprawie- dliwym (por. 1, 26-27). Ta obietnica wypeánia siĊ w Iz 33. Transformacja Syjonu nastĊ- puje nie tylko dziĊki BoĪym darom (ww. 5-6 wymieniają m.in. prawo, sprawiedliwoĞü i wiernoĞü), ale przede wszystkim poprzez obecnoĞü samego Jahwe (por. w. 20). Jako przywódca, sĊdzia i król, Jahwe dokonuje odrodzenia wáadzy, które byáo zapowiadane w 1,26. Tak oto Syjon stanie siĊ na powrót „miastem Ğwiąt” (33,20), które dotąd budziáy wstrĊt u Jahwe (por. 1,14). Zatem zestawienie Iz 1 z Iz 33 pozwala wnioskowaü, iĪ teksty otwierające i zamykające pierwszą czĊĞü ksiĊgi prezentują dwa odmienne spoj- rzenia na Syjon, wynikające z róĪnej dynamiki interwencji Jahwe wobec swego ludu.

Potwierdza to porównanie rozdz. 33 z rozdz. 6.

W Proto-Izajaszu tylko w 6,5 i 33,22 (por. w. 17) Jahwe zostaje nazwany „królem”.

Czasowniki uĪyte w 6,1 dla opisu tronu Jahwe: U€P i Qn’n, powracają w 33,10 w zapo- wiedzi wystąpienia Jahwe. W obu rozdziaáach pojawiają siĊ czasowniki z pola semanty- cznego patrzenia: UnnK (6,5; 33,17.20) i Ün]nK (33,17.20)⁹. W rozdz. 33 pole widzenia jest jakby szersze, ale w obu tekstach przedmiotem percepcji jest osoba króla: w 6,5 patrzącym na Jahwe zasiadającego na tronie jest prorok, zaĞ w 33,17 lud patrzy na ziemskiego monarchĊ, by w w. 22 uznaü Jahwe za swego króla. Znowu dokonuje siĊ istotna zmiana w kontekĞcie pierwszej czĊĞci ksiĊgi. Jahwe króluje nie tylko na wyso- koĞci (6,5; 33,5), ale teĪ na Syjonie (33,20). To królowanie Boga jest rozpoznawane juĪ nie tylko przez Izajasza, ale takĪe przez jego sáuchaczy, dotąd mających zatwardziaáe serce i zaĞlepione oczy. Przemiana, jaka stanie siĊ ich udziaáem, idzie znacznie dalej:

dostĊpując oglądu Jahwe, doáączają do proroka jako oczyszczeni ze swoich win (por.

6,7; 33,24). W ten sposób czynnoĞü patrzenia na Jahwe przyjmuje wyraz rozpoznania Jahwe jako króla i ufnego zawierzenia siĊ Jego panowaniu.

Proklamacja Jahwe jako króla w Iz 33,22 stanowi zwieĔczenie proroctw, w których Izajasz podejmowaá problematykĊ wáadzy królewskiej. Znaczenie Iz 33 wzrasta wraz z zestawieniem tej wyroczni z negatywną oceną przywódców Jerozolimy. Izajasz nie poddaje nigdzie bezpoĞredniej krytyce osoby króla, jakkolwiek znajduje siĊ ona w tle wyroczni o Emmanuelu (Iz 7). Charakterystyka oczekiwanego tam monarchy jest od- wróceniem postawy Achaza¹⁰, peánego lĊku, braku zaufania Jahwe, nieposáusznego BoĪemu sáowu, polegającego wyáącznie na swoim i doradców wątpliwym zmyĞle poli- tycznym w obliczu groĨby ataku ze strony Syrii i Izraela. Odpowiedzią Boga na kryzys wáadzy w Judzie byáy kolejne proroctwa zapowiadające nowego potomka królewskiego, nazwanego imieniem Emmanuel (por. Iz 7,1-25; 8,23bí9,6; 11,1-9). Te trzy proroctwa pozostają od siebie zaleĪne semantycznie, pogáĊbiając równoczeĞnie charakterystykĊ przyszáego wáadcy. Zaskakujące jest, iĪ zapowiadana postaü, mimo Īe jest potomkiem Dawidowym, odbiega zupeánie od sposobu sprawowania wáadzy przez monarchiĊ Dawi- dową. Co wiĊcej, charakterystyka tego króla staje siĊ w kolejnych wyroczniach coraz bardziej mesjaĔska, nie tylko w wymiarze funkcjonalnym, ale równieĪ ontologicznym, czego wyrazem jest obdarowanie go wielopostaciowym darem Ducha Jahwe (por.

9 Dodatkowo w 6,5 i 33,20 obok czasownika widzenia wystĊpuje termin „oczy”.

10 Por. W. PIKOR, «Pytanie o mesjaĔski sens Izajaszowych proroctw o królewskim potomku.

CzĊĞü I: Iz 7,1-25», ZNKUL 50,1:2007, s. 34.

11,2)¹¹. MesjaĔskie ukierunkowanie tych proroctw sprawia, Īe nakreĞlony w nich ideaá wáadzy królewskiej pozostaje wciąĪ perspektywą przyszáoĞci. Dla Izajasz nie jest to jednak Īadna utopia, co ukazują ostatecznie rozdz. 32 i 33. Powraca w nich zapowiedĨ nowej jakoĞciowo wáadzy królewskiej (por. 32,1-2; 33,17), w której jednak próĪno szukaü odniesieĔ do mesjaĔskiej figury Emmanuela, poza stereotypowym dla ideologii monarchicznej staroĪytnego Bliskiego Wschodu motywem sprawiedliwych rządów.

W to miejsce pojawia siĊ w rozdz. 33 proklamacja Jahwe jako króla. Rozdz. 33 wprowa- dza zatem niezbĊdną korektĊ do wczeĞniejszych proroctw dotyczących wáadzy królew- skiej, która zostaje przyporządkowana panowaniu Boga. W ten sposób zostaje równieĪ zmodyfikowany obraz Syjonu, który staje siĊ podstawą do nakreĞlenia nowych perspe- ktyw królestwa BoĪego.

2.DYNAMIKA PANOWANIA JAHWE W ĝWIETLE STRUKTURY IZ 33

Struktura rozdz. 33 jest przedmiotem dyskusji w wiĊkszoĞci komentarzy. Konsensus co do redakcyjnego charakteru tej sekcji nie przekáada siĊ na jednomyĞlnoĞü w kwestii jej kompozycji. Sáusznie zauwaĪa H. Wildberger, Īe nie sposób ustaliü strukturĊ Iz 33, bazując tylko na jednym kryterium, którym zazwyczaj jest zmieniający siĊ gatunek literacki jednostek skáadających siĊ na ten tekst albo teĪ formalne znaki syntaktyczne w nim obecne (zmiana adresata mowy, podmiotu mówiącego, trybu czasowników itd.)¹². Niewątpliwe formalne podejĞcie do rozdz. 33 pozwala na wydobycie poszczególnych jednostek, lecz nie prowadzi jeszcze do odkrycia dynamiki caáoĞci, gdyĪ pozostawia ustalone jednostki w izolacji od siebie. Schematyczne przedstawienia kompozycji Iz 33, które moĪna znaleĨü w komentarzach, odczytują poszczególne wypowiedzi proroka w porządku linearnym, áącząc je w kluczu proklamacji królowania Jahwe¹³, bądĨ wizji nowego Syjonu¹⁴. Kompozycja Iz 33 stanie siĊ czytelniejsza, jeĞli w jej badaniu uwzglĊ- dni siĊ równieĪ kryteria treĞciowe. Z jednej strony bĊdą one podstawą do identyfikacji pewnych znaków formalnych í chodzi o powtórzenia sáów w pozycjach strukturyzują- cych tekst, z drugiej zaĞ strony pozwolą na ustalenie relacji, jakie zachodzą pomiĊdzy poszczególnymi jednostkami tworzącymi analizowaną sekcjĊ.

Rozdz. 33 skáada siĊ z trzech fragmentów: ww. 1-6.7-16.17-24. WyraĨny początek posiada pierwszy i drugi fragment: w w. 1 pojawia siĊ termin hôy („biada”), zaĞ w w. 7 modulant hën („oto”). Oba fragmenty áączy kilka wyrazów, które peánią funkcjĊ terminów

11 Por. W. PIKOR, «Pytanie o mesjaĔski sens Izajaszowych proroctw o królewskim potomku.

CzĊĞü II: Iz 8,23b–9,6; 11,1-9», ZNKUL 50,2:2007, s. 34-36.

12 Por. H. WILDBERGER, Isaiah 28–39 (CC), Minneapolis: Augsburg Fortress, 2002 (oryg. niem.

1982), s. 268-269.

13 Tak M.A. SWEENEY, Isaiah 1–39, s. 420-426, który odwoáuje siĊ do formalnych zmian synta- ktycznych w tekĞcie. WyróĪnia on piĊü „przygotowujących podjednostek” (w. 1 í biada skierowane do przeĞladowcy; ww. 2-4 í proĞba do Jahwe o uwolnienie od przeĞladowcy; ww. 5-6 í uwielbienie Jahwe wobec sáuchaczy; ww. 7-13 í prorocka zapowiedĨ ukarania przeĞladowcy dziĊki inter- wencji królewskiego zbawcy; ww. 14-16 í prorocka zapowiedĨ przyjĞcia królewskiego zbawcy/

liturgia wejĞcia), których zwieĔczeniem jest wizja Jahwe jako królewskiego zbawcy (ww. 17-24).

14 Tak W.A.M. BEUKEN, Isaiah II. Chapters 28–39, s. 248-252, który identyfikuje poszcze- gólne jednostki na bazie gatunku literackiego. WyróĪnia on dwie mowy proroka: ww. 1-13 i 14-24:

w pierwszej zapowiada wybawienie Syjonu, w drugiej zwiastuje báogosáawieĔstwo dla Syjonu, którego Ĩródáem bĊdzie obecnoĞü w nim Jahwe.

koĔcowych: „sprawiedliwoĞü” (cüdäqâ ) w ww. 5.15, „mieszkaü na wysokoĞciach”

w w. 6 (šäkan märôm) i w w. 16 (šäkan mürômîm). Za delimitacją trzeciego fragmentu wewnątrz ww. 17-24¹⁵ przemawia zmiana gatunku literackiego: w ww. 14-16 wystĊpuje tzw. liturgia bramy (wejĞcia), zaĞ od w. 17 rozpoczyna siĊ wyrocznia zbawienia, która jest niekiedy dookreĞlana jako zapowiedĨ królewskiego zbawcy lub jako psalm Syjonu¹⁶. Jej początek jest zaznaczony równieĪ przez nagromadzenie terminów przynaleĪących do pola semantycznego widzenia (czasownik rä´äh w ww. 17.20 i Häzäh w w. 20, „twoje oczy” w ww. 17.20).

PodąĪając za zmieniającym siĊ gatunkiem literackim oraz dominującym w danej jednostce polem semantycznym, naleĪy zauwaĪyü, Īe kaĪdy z trzech fragmentów skáada siĊ z trzech czĊĞci zbudowanych koncentrycznie. Wzajemną relacjĊ miĊdzy czĊĞciami moĪna ustaliü na podstawie ich treĞci. W pierwszym fragmencie (ww. 1-6) opozycja zachodząca miĊdzy skrajnymi czĊĞciami í a (w. 1) i a’ (ww. 5-6) í wynika z przeciwsta- wienia w nich losu dwóch podmiotów: przeĞladowcĊ z czĊĞci a, przedstawionego jako

„áupieĪca” (imiesáów od rdzenia šDD) i „grabieĪca” (imiesáów od rdzenia BGD) czeka za- gáada, zaĞ Syjon í w Ğwietle czĊĞci a’ í zbawienie z rĊki Jahwe. Opozycja miĊdzy tymi dwoma podmiotami ma charakter nie tylko literacki, na co wskazuje czĊĞü centralna b (ww. 2-4), która przynosi proĞbĊ przeĞladowanego ludu o áaskawą interwencjĊ ze strony Jahwe. Syjon i jego mieszkaĔcy są zatem przedmiotem opresji ze strony bliĪej nieokre- Ğlonego wroga.

Przeciwstawienie skrajnych czĊĞci w drugim fragmencie (ww. 7-16) nastĊpuje przez ukazanie sytuacji mieszkaĔców Syjonu z perspektywy odmiennych relacji, jakie stają siĊ ich udziaáem. W czĊĞci a (ww. 7-9) zostają przedstawione zniszczenia, jakie dotknĊáy Izrael na skutek najazdu nieprzyjaciela, który zerwaá ukáady. W czĊĞci a’ (ww. 14-16) opisane jest inne zagroĪenie, które páynie ze strony Jahwe, ale dotknie ono tylko grzeszników, którzy nie są godni przebywania w obecnoĞci Jahwe na Syjonie. PrzejĞcie z jednego stanu do drugiego bĊdzie moĪliwe dziĊki interwencji Boga, którego decyzja o ukaraniu wrogów Jego ludu, zostaje wyraĪona w czĊĞci b (ww. 10-13).

W ostatnim fragmencie (ww. 17-24) skrajne czĊĞci są sobie ponownie przeciwsta- wione, co wynika z opozycji zachodzącej miĊdzy przyszáoĞcią ludu Jahwe i obcego agresora. Dotychczasowy przeĞladowca poniesie klĊskĊ, co bĊdzie skutkowaáo pomyĞl- noĞcią narodu (ww. 17-19). W istocie nastąpi zmiana ról: lud dotąd uciskany rozgrabi swego nieprzyjaciela (ww. 23b-24). Ta odmiana losu nastąpi dziĊki Jahwe, co zostaje wyeksponowane w czĊĞci centralnej b (ww. 20-23a). ħródáem pomyĞlnoĞci narodu jest obecnoĞü Jahwe na Syjonie, którego absolutna dominacja nad potĊgami zagraĪającymi Jego ludowi zostaje wyraĪona poprzez metaforĊ akwatyczną (w. 21) i marynistyczną (w. 23a), by zostaü ostatecznie proklamowana w w. 22 poprzez aklamacjĊ Jahwe jako sĊdziego, przywódcĊ i króla, który zbawia swój lud.

Ustalona struktura koncentryczna poszczególnych fragmentów pozwala na stwierdze- nie, iĪ są one wzglĊdem siebie paralelne, gdyĪ skáadające siĊ na nie czĊĞci opisują odpo- wiednio trzy podmioty: przeĞladowcĊ (ww. 1.7-9.17-19), Boga (ww. 2-4.10-13.20-23a)

15 Szczegóáowe omówienie kompozycji Iz 33,17-24 w: W. PIKOR, Soteriologiczna metafory wody w KsiĊdze Izajasza, s. 223-230.

16 Pierwsze okreĞlenie proponowane jest przez M.A. Sweeneya, Isaiah 1–39, s. 424, drugie przez W.A.M. Beukena, Isaiah II. Chapters 28–39, s. 249.

i Syjon (ww. 5-6.14-16.23b-24). CaáoĞü kompozycji moĪna schematycznie oddaü w na- stĊpujący sposób:

A (ww. 1-6) Jahwe naszym zbawieniem a (w. 1) zapowiedĨ koĔca przeĞladowcy

b (ww. 2-4) proĞba ludu o interwencjĊ Jahwe a’ (ww. 5-6) Jahwe napeáni Syjon darami zbawienia A’ (ww. 7-16) Interwencja Jahwe

a (ww. 7-9) przeĞladowca spustoszyá kraj

b (ww. 10-13) decyzja Jahwe o interwencji na rzecz swego ludu a’ (ww. 14-16) warunki przebywania we wspólnocie z Jahwe A” (ww. 17-24) Panowanie Jahwe na Syjonie

a (ww. 17-19) klĊska przeĞladowcy

b (ww. 20-23a) zbawcza obecnoĞü Jahwe na Syjonie a’ (ww. 23b-24) pomyĞlnoĞü ludu Jahwe

3.ZIEMSCY PRETENDENCI DO WàADZY KRÓLEWSKIEJ JAHWE

Miejsce, jakie rozdz. 33 zajmuje w KsiĊdze Izajasza, wskazuje na autorstwo Izaja- szowe tego tekstu. Przyjmując takie zaáoĪenie, naleĪaáoby uznaü, iĪ toĪsamoĞü ziemskich wáadców przywoáanych przez Izajasza, musi korespondowaü z historycznymi postaciami z koĔca VIII wieku przed Chrystusem. Ich identyfikacja nie jest jednak tak oczywista, gdyĪ wyrocznia zawiera wprawdzie aluzje do konkretnych wydarzeĔ historycznych, jednakĪe przyjmują one charakter zdarzeĔ aczasowych, w jakiĞ sposób typicznych.

Pierwsza taka wzmianka pojawia siĊ w w. 1, gdzie jest mowa o najeĨdĨcy okre- Ğlonym poprzez parĊ imiesáowów zbudowanych na rdzeniach šDD i BGD, táumaczonych zwyczajowo jako „áupieĪca” i „grabieĪca”. Ta sama para imiesáowów wystĊpuje w 21,1 w nawiązaniu do dziaáaĔ BabiloĔczyków, przez co niektórzy komentatorzy zakáadają ich obecnoĞü równieĪ w 33,1¹⁷. Nie chodzi tu jednak o jakąĞ wyáączną charakterystykĊ Ba- bilonii, gdyĪ w 24,16 rdzeĔ BGD denuncjuje wiaroáomne postĊpowanie mieszkaĔców ziemi, zaĞ w 16,4 rdzeĔ šDD wskazuje na AsyriĊ najeĪdĪającą Moab. Nie moĪna zatem wykluczyü, Īe pierwotnym adresatem „biada” w 33,1 byáa wáaĞnie Asyria. Ona to, jako bezkarny grabieĪca, pysznie chlubiący siĊ swą siáą, staje siĊ przedmiotem ostrej krytyki ze strony Izajasza (por. 10,7-17).

Podobnie teĪ z najazdami asyryjskimi z koĔca VIII wieku naleĪaáoby áączyü spusto- szenie kraju opisane w ww. 7-9. Do tego czyniáaby aluzjĊ wzmianka o wysáannikach Ariela w w. 7. Ariel jest symbolicznym imieniem Jerozolimy (29,1), która przez swoich posáaĔców bezskutecznie szuka wsparcia w Egipcie (por. 30,2.4). Enigmatyczny nie- przyjaciel z w. 8, który záamaá przymierze, moĪe byü identyfikowany z Sennacherybem.

Ten bowiem po przyjĊciu juĪ kontrybucji záoĪonej przez Ezechiasza, zaatakowaá pono- wnie JerozolimĊ, áamiąc tym samym wczeĞniejsze ukáady (por. 2 Krl 18,14.17).

17 Por. W.A.M. BEUKEN, Isaiah II. Chapters 28–39, s.253.

Pozostają jeszcze ww. 18-19, które zapowiadają kres ucisku ze strony nieprzyja- ciela. PrzeĞladowanie ma charakter przede wszystkim fiskalny, na co wskazują w w. 18 czasowniki wáaĞciwe wyznaczaniu i páaceniu kontrybucji (podatków). PoniewaĪ pierwszy z nich – säpar – wystĊpuje bez dopeánienia bliĪszego, czĊĞü egzegetów zakáada, Īe chodzi o liczenie monet¹⁸. Te pojawiaáy siĊ na staroĪytnym Bliskim Wschodzie dopiero w okresie perskim. Tym samym to Persowi byliby w analizowanym zdaniu winni nad- miernych obciąĪeĔ finansowych, co znajdywaáoby potwierdzenie w Ne 5,1-5. Nie moĪna jednak wykluczyü¹⁹, Īe zakáadana przez czasownik VD—S—DU czynnoĞü dotyczy rachunko- woĞci (spisywania) albo teĪ wiąĪe siĊ z ustalaniem wysokoĞci podatku poprzez liczenie ludnoĞci. Takie znaczenie, w kontekĞcie kontrybucji wojennych, miaáoby liczenie wieĪ czy domów w mieĞcie (por. Iz 22,10). ToĪsamoĞü ciemiĊĪcy zostaje dopowiedziana w w. 19 poprzez charakterystykĊ jego jĊzyka jako niezrozumiaáego i beákotliwego. Odpowiada ona sposobowi, w jaki postrzegano Asyryjczyków w czasach Izajasza (por. 28,11). Z tego teĪ powodu w nieprzyjacielu, który pustoszyá kraj ekonomicznie, moĪna widzieü na pier- wszym miejscu AsyriĊ. Miaáo to miejsce zarówno podczas kampanii Tiglat-Pilesera III (por. 2 Krl 15,19-20), jak i Sennacheryba (por. 2 Krl 18,14-16).

PowyĪsze obserwacje przemawiają za áączeniem rozdz. 33 z dziaáalnoĞcią Izajasza w kontekĞcie zagroĪenia ze strony Asyrii pod koniec VIII wieku. W obecnym ksztaácie tekst ten jest rezultatem kolejnych relektur podejmowanych w zmieniającej siĊ sytuacji historycznej Judy, co dowodziáoby aktualnoĞci proroctw Izajasza równieĪ w okresie dominacji babiloĔskiej i perskiej²⁰. RównoczeĞnie interwencje redaktorów nadaáy przy- woáanym przez Izajasza osobom i wydarzeniom historycznym charakter typiczny. Z tego teĪ powodu w finalnym ksztaácie ksiĊgi rozdz. 33 zawiera postaü wáadcy-tyrana, który zostaá abstrakcyjnie sportretowany i wyidealizowany²¹.

Charakterystyka jego panowania w Iz 33 jest ukazana przede wszystkim z perspe- ktywy skutków, jakie przyniosáa Izraelowi i Judzie dominacja asyryjska. Wáadza jest tra- ktowana przez królów Asyrii jako narzĊdzie eksploatacji podbitych przez siebie narodów.

Dziaáania wojenne skutkowaáy zniszczeniem kraju. W w. 8 mowa jest o zniszczonych drogach (näšaºmmû müsillôt), przez co zostaáa naruszona infrastruktura niezbĊdna dla dziaáalnoĞci handlowej. Nastąpiá upadek rolnictwa, szczególnie w póánocnym i central- nym Izraelu. Przywoáane w w. 9 cztery krainy í Liban, Szaron, Baszan i Karmel í znane byáy ze swej ĪyznoĞci i róĪnorodnej roĞlinnoĞci stanowiącej o ich bogactwie²². Ziemia leĪy odáogiem (por. Iz 29,17), gdyĪ zabrakáo rąk do ich uprawy. Wspomniany w w. 8 brak przechodniów na drogach moĪe wskazywaü na depopulacjĊ kraju, która nastąpiáa na skutek deportacji jego ludnoĞci do Asyrii (por. 2 Krl 17,6). Kraj zostaá záupiony przez wáadców asyryjskich (por. w. 1), którzy naáoĪyli na niego kontrybucje wojenne (por. w. 18).

NajeĨdĨca nie jest zainteresowany rozwojem ekonomicznym podbitego narodu, pozba- wiając go wszelkich dóbr, które umoĪliwiáyby normalne Īycie.

18 Por. H. WILDBERGER, Isaiah 28–39, s. 303; M.A. SWEENEY, Isaiah 1–39, s. 430.

19 Por. J. BLENKINSOPP, Isaiah 1–39. A New Translation with Introduction and Commentary [AB 19], New York–London–Toronto: Doubleday, 2000, s. 446-447.

20 Por. W. PIKOR, Soteriologiczna metafora wody w KsiĊdze Izajasza, s. 222-223.

21 W. BLENKINSOPP, Isaiah 1–39, s. 436.

22 Liban z cedrów (por. Iz 2,13; 10,34; 14,8; 35,2), Szaron í warzyw i kwiatów (por. 35,2; 65,10), Baszan í dĊbów (por. 2,13), Karmel í lasów (por. 35,2).

Krytyka obcego wáadcy nie ogranicza siĊ do napiĊtnowania jego wykroczeĔ popeá- nionych w sferze ekonomicznej i spoáecznej wobec podbitego ludu. Te bowiem wyni- kają z prowadzonej przez niego polityki miĊdzynarodowej, która wkracza w preroga- tywy zastrzeĪone samemu Jahwe. „Biada” skierowane do najeĨdĨcy w w. 1 objawia sposób jego myĞlenia. Jest on przekonany o swojej sile, której nikt nie jest w stanie siĊ oprzeü, ani teĪ równaü. Arogancja obcego króla przywoáana jest równieĪ w okreĞleniu narodu, z którego wywodzi siĊ, jako ludu o niewyraĨnej, beákotliwej mowie (por. w. 19).

Obok zapisu niezrozumienia przez Hebrajczyków jĊzyka Asyryjczyków moĪna w tym zdaniu widzieü symboliczny wyraz ich pychy, bezczelnoĞci i zuchwalstwa, na co wska- zywaáoby podobne okreĞlenie sáuchaczy Ezechiela w Ez 3,5. Ta postawa znamionuje stosunek wáadców asyryjskich nie tylko wobec podbitego Izraela, ale równieĪ wobec Jahwe. Królowi Asyrii wydaje siĊ, iĪ to on jest panem historii, który decyduje o biegu wydarzeĔ w Ğwiecie²³. W Īaden sposób Asyria nie jest wiarygodnym partnerem w ukáa- dach politycznych, czego doĞwiadczyá sam Ezechiasz, król judzki, który zostaá zaatako- wany przez wojska asyryjskie pomimo wczeĞniej zawartego ukáadu (por. w. 7-8).

OskarĪenie króla Asyrii o záamanie przymierza w w. 8 moĪe byü jednak odczytane w szerszym kontekĞcie. W Iz 24,5 pojawia siĊ zarzut wysuniĊty przeciwko mieszkaĔcom ziemi o „záamanie wiecznego przymierza”. W tej perspektywie moĪna widzieü w Iz 33,8 oskarĪenie wáadców asyryjskich o naruszenie przymierza, które obejmuje Boga i ludzi poprzez akt stworzenia²⁴. To przymierze stoi na straĪy kaĪdego ludzkiego Īycia, o które upomni siĊ Jahwe (por. Rdz 9,5). Stąd oskarĪenie o „odrzucenie Ğwiadków”²⁵ w w. 8 jest równoznaczne z zarzutem o „niezwaĪanie na czáowieka”. Zatem król Asyrii narusza nie tyle prawa stanowione przez partykularne narody, co ingeruje w prawo ustanowione przez Jahwe, gwaácąc tym samym prawa przysáugujące z natury kaĪdemu czáowiekowi.

Obraz ziemskiego wáadcy prezentowany w Iz 33 jest negatywny i stanowi jednozna- czne oskarĪenie tych, którzy pretendują do zajĊcia miejsca naleĪnego wyáącznie Bogu.

Alternatywną dla aroganckiego i okrutnego wáadcy nie jest postaü nowego króla, która pojawia siĊ w w. 17: „Twoje oczy ujrzą króla w jego piĊknoĞci, zobaczą kraj rozlegáy”.

ZapowiedĨ ta dotyczy przyszáoĞci, w której kraj bĊdzie wyzwolony spod jarzma obcego króla. Opis czasów pomyĞlnoĞci zawarty w ostatniej czĊĞci rozdz. 33 nie podejmuje jednak motywu ziemskiego wáadcy, którego toĪsamoĞü pozostaje bliĪej nieokreĞlona²⁶.

23 Taki wniosek moĪna wysnuü na podstawie w. 1, gdzie mowa jest o pewnym aspekcie cza- sowym prowadzonych przez wáadców Asyrii dziaáaĔ wojennych, których zakoĔczenie zaleĪaáoby wyáącznie od ich decyzji: „kiedy skoĔczysz áupiü, … grabiü” (por. W.A.M. BEUKEN, Isaiah II.

Chapters 28–39, s. 254).

24 Por. H. WILDBERGER, Isaiah 28–39, s. 283-284; C. SEITZ, Isaiah 1–39. Interpretation, Louisville: Westminster J. Knox, 1993, s. 179; D.C. POLASKI, «Reflections on a Mosaic Covenant.

The Eternal Covenant (Isaiah 24,5) and Intertextuality», JSOT 77:1998, s. 69; W.A.M. BEUKEN, Isaiah II. Chapters 28–39, s. 262.

25 W tekĞcie masoreckim wystĊpuje w tym miejscu rzeczownik `ärîm („miasta”). Za korektą na `ëdîm („Ğwiadkowie”) przemawia m.in. lekcja znana z 1QIz^a.

26 Egzegeci są podzieleni w kwestii identyfikacji postaci króla z 33,17: czĊĞü uwaĪa, iĪ jest nim Jahwe, inni widzą w nim mesjaĔskiego króla, wreszcie inni ziemskiego wáadcĊ. PrzewaĪają jednak argumenty za ostatnim rozwiązaniem (por. W.A.M. BEUKEN, Isaiah II. Chapters 28–39, s. 270-271; J. BLENKINSOPP, Isaiah 1–39, s. 445; B.S. CHILDS, Isaiah, s. 248). Brak rodzajnika przy rzeczowniku melek w 33,17 koresponduje z identyczną sytuacją w 32,1. Rzeczownik yopî w Biblii hebrajskiej jest odnoszony do ziemskiego wáadcy (por. Ps 45,3; Ez 28,12.17), nigdy zaĞ

Jest on jedynie jednym z elementów nowej rzeczywistoĞci pokoju, ale nie on jest jej Ĩródáem. Transformacja Syjonu w bezpieczne, trwaáe i niezwyciĊĪone miasto, odzyska- nie utraconych ziem, odmienienie losu narodu dokona siĊ dziĊki Jahwe, który okazuje siĊ byü prawdziwym królem w Jerozolimie (por. w. 22).

4.CHARAKTERYSTYKA JAHWE JAKO KRÓLA NA SYJONIE

ProĞba ludu wyraĪona w Iz 33,2 o zbawczą interwencjĊ Jahwe mogáaby prowadziü do wniosku, Īe wáadza królewska Boga ogranicza siĊ tylko do narodu wybranego. Takie wraĪenie jest potĊgowane poprzez podkreĞlenie obecnoĞci Jahwe jako króla na Syjonie w 33,22. Tymczasem Izajaszowa wyroczni, pozostając w nurcie teologii Syjonu, odsáa- nia uniwersalny wymiar panowania Jahwe. Czyni to poprzez nakreĞlenie przestrzennej dynamiki wáadzy Jahwe, nastĊpnie poprzez odwoáanie siĊ do metaforyki pasterskiej, wreszcie poprzez siĊgniĊcie po metaforykĊ akwatyczną.

W wymiarze przestrzennym panowanie Jahwe zostaje wyraĪone w Iz 33 poprzez szereg czasowników podkreĞlających Jego wywyĪszenie. Fundamentalne stwierdzenie pojawia siĊ w w. 5: „Jahwe jest wywyĪszony (niSGäb), poniewaĪ mieszka na wysokoĞciach (märôm)”.

To plastyczne okreĞlenie jest wykorzystywane konwencjonalnie w Biblii hebrajskiej dla wskazania nieba jako miejsca mieszkania Boga (por. 2 Sm 22,17 [= Ps 18,17]; Iz 32,15;

38,14; 57,15; Jr 25,30; Ps 93,4; 144,7). Nie chodzi przy tym o materialne przebywanie w nim Boga, ile raczej o uznanie, iĪ to miejsce jest dla czáowieka nieosiągalne i pozostaje poza zasiĊgiem jego moĪliwoĞci poznawczych (por. Ps 103,11). Bóg przychodzi do czáowieka zawsze „z daleka” (por. Iz 30,27), przekraczając dystans, który dla istoty ludzkiej jest nie- pokonalny nie tylko w wymiarze przestrzennym, ale równieĪ moralnym (por. Iz 6,5-7).

To Bóg wkracza w ludzką historiĊ z caáą jej cielesnoĞcią i materialnoĞcią. Przebywając w niebie, „powstaje, podnosi siĊ, staje wysoko” (33,10). WyraĪona trzema czasownikami decyzja Jahwe o wziĊciu w obronĊ ludu uciskanego przez obcych wáadców, jest w istocie reakcją na ludzkie ambicje przejĊcia wáadzy, która przynaleĪy wáącznie Jahwe. Narzucając swoją hegemoniĊ Izraelowi, obcy królowie powstają przeciw Jahwe, stając siĊ podmio- tem trzech czasowników wáaĞciwych BoĪemu panowaniu (por. rûm w 2,12.13.14; 37,23;

qûm w 24,20; näSä´ w 2,12.13.14). Intencją „powstania” Jahwe (por. rômümùt w 33,3) jest pokonanie ziemskich wáadców narzucających swoje panowanie Izraelowi (por. 2,19.21; 14,22;

28,21; 29,3; 31,2). W ten sposób zostanie objawione panowanie Jahwe nad caáym Ğwiatem.

Widzialnym znakiem wáadzy królewskiej Jahwe jest Syjon, co zostaje przybliĪone najpierw poprzez metaforĊ pasterską. JeĞli ziemscy wáadzy traktowali Syjon i jego mie- szkaĔców jako áup i zdobycz wojenną, którą naleĪy do koĔca wykorzystaü²⁷, tak Jahwe objawia siĊ wobec Syjonu jako Ten, który zapewnia mu to wszystko, co jest niezbĊdne dla ludzkiej egzystencji. W Iz 33,20 pojawia siĊ opis przemienionej Jerozolimy²⁸, który podkreĞla przede wszystkim jej bezpieczeĔstwo. Obok tradycyjnego obrazu Syjonu jako

do Jahwe. RównieĪ wspomnienie w bezpoĞrednim kontekĞcie ziemi pozostającej pod wáadzą króla Ğwiadczy o jego ziemskim pochodzeniu. Interpretacja yopî jako insygniów królewskich za J.D.

Wattsem, Isaiah 1–33. Revised Edition [WBC 24], Nashville, TN: Nelson, 2005, s. 499.

27 W Iz 31,4 obcy wáadzy atakujący JerozolimĊ są okreĞleni mianem pasterzy, w czym moĪna widzieü konwencjonalny tytuá przynaleĪny królowi (por. W.A.M. BEUKEN, Isaiah II. Chapters 28–39, s. 201-202).

28 Szersza analiza zastosowanych w Iz 33,20 metafor w: W. PIKOR, Soteriologiczna metafora wody, s. 235-238.

miejsca kultu („miasto naszych Ğwiat”) prorok siĊga po motywy przynaleĪące do Ğwiata pasterskiego, czyniąc tym samym aluzjĊ do Jahwe jako pasterza swego ludu.

Najpierw jest to obraz „spokojnej siedziby” (näwè ša´ánän), który nawiązuje do zapo- wiedzi bezpiecznego mieszkania dla ludu Jahwe z Iz 32,18. Nazwanie Jerozolimy terminem näwè jest jednak zaskakujące, gdyĪ sáowo to oznacza pastwisko (por. Iz 27,10; 65,10) albo schronienie dla zwierząt (por. Iz 34,13)²⁹, a zatem koresponduje bardziej z realiami wiejskimi niĪ miejskimi. Podobny obraz pastwiska identyfikowanego z Jerozolimą moĪna znaleĨü w Iz 14,30.32. Wybór tego sáowa wskazuje na nową rzeczywistoĞü Syjonu, który jako näwè bĊdzie miejscem obfitującym w wodĊ (por. Iz 32,18.20; 37,7). Tym samym Jahwe objawia siĊ wobec swego ludu jako pasterz (por. Iz 40,11), który prowadzi swoją trzodĊ na miejsce odpoczynku, gdzie nie brakuje wody i paszy, ani teĪ nie zagraĪa jej Īadne nie- bezpieczeĔstwo (por. Iz 63,14; Ps 23,2). Taką rzeczywistoĞcią bĊdzie dla ludu przymierza Syjon, który juĪ definitywnie przyjmie ksztaát „spokojnej siedziby”, nie wymagającej poszukiwania nowej przestrzeni Īyciowej.

Na ten aspekt definitywnoĞci zwraca uwagĊ kolejne okreĞlenie Jerozolimy w w. 20 jako „namiotu nieprzenoszonego” (´öºhel Bal-yic`än Bal-yissa` ). Namiot sáuĪyá za mie- szkanie nomadom (por. Lb 24,5; Sdz 8,11). Przenoszenie namiotu z miejsca na miejsce byáo normalną praktyką wymuszaną poszukiwaniem korzystnych warunków Īyciowych, ze szczególnym uwzglĊdnieniem potrzeby wody i paszy dla hodowanej trzody (por. Rdz 13,5). Moment, w którym nie bĊdzie juĪ konieczne zwijanie i rozbijanie na nowo na- miotu, bĊdzie oznaczaü, iĪ rzeczywiĞcie dotaráo siĊ do miejsca speániającego wszystkie potrzeby bytowe, zasáugującego na miano prawdziwego domu³⁰.

Metafora pasterska zakáada obecnoĞü wody na Syjonie. Ten element zostaje rozwi- niĊty poprzez metaforĊ akwatyczną, która stanowi bezpoĞredni kontekst dla aklamacji Jahwe jako króla. WáaĞciwe odczytanie tej metafory wymaga ustalenia najpierw relacji miĊdzy Jahwe a wodą, a nastĊpnie uchwycenia wartoĞci symbolicznej wody w Iz 33³¹.

MetaforĊ otwiera Ğmiaáe stwierdzenie, iĪ Jahwe zajmuje miejsce rzek na Syjonie: „Do- prawdy tam potĊĪny Jahwe jest dla nas w miejsce rzek i strumieni szerokich” (33,21a)³². Obraz Boga zajmującego miejsce rzek w Jerozolimie jest zaskakujący nie tylko dlatego, Īe brak mu realnego odniesienia do sytuacji hydrologicznej tego miasta, ale równieĪ z powodu ĞmiaáoĞci tej metafory, która porównuje Jahwe z rzekami, po których páywają statki. Od- biega ona od konwencjonalnego w Biblii hebrajskiej motywu Jerozolimy obfitującej w wodĊ, który nawiązywaá do kultowej tradycji Ĩródáa Ğwiątynnego dającego początek rzekom otaczającym miasto (por. Ps 36,9-10; 46,5; 65,10). Ta wizja staáa siĊ w eschatologii pro- rockiej standardowym elementem charakteryzującym geograficznie odrodzoną JerozolimĊ (por. Ez 47,1-12; Jl 4,18; Za 14,8). Tymczasem analizowane proroctwo akcentuje nie tyle obfitoĞü wody jako takiej na Syjonie, co podkreĞla, iĪ to Jahwe zajmuje na nim miejsce

29 Por. HALAT, s. 641.

30 Podobna interpretacja m.in. u O.Kaisera, Isaiah 13–39. A Commentary [OTL], London: SCM Press, 1996³ (oryg. niem. 1973), s. 348-349; H. Wildbergera, Isaiah 28–39, s. 304-305; J.N. Oswalta, The Book of Isaiah. Chapters 1–39 [NICOT], Grand Rapids,MI: Eerdmans, 1986, s. 604.

31 Szczegóáowa analiza tej metafory, wraz z prezentacją dyskusji nad róĪnymi moĪliwoĞciami jej interpretacji, w: W. PIKOR, Soteriologiczna metafora wody, s. 230-235.

32 PowyĪszy przekáad interpretuje termin mäqôm w sensie przyimkowym: „w miejsce czegoĞ, zamiast” (podobne wystąpienie tego rzeczownika w Iz 45,19; Oz 2,1), który tym samym buduje miĊdzy Jahwe i wodą związek substytucji.

wáaĞciwe „rzekom i strumieniom szerokim”. By znaleĨü klucz do tej substytucji, naleĪy ustaliü rzeczywistoĞci, które kryją siĊ za przywoáanymi tutaj rzekami.

Są one okreĞlone dwoma rzeczownikami: nähär i yü´ör (oba w liczbie mnogiej), z których drugi jest dodatkowo okreĞlony jako szeroki (raHábê yädäºyim). W Ğwietle ich wystąpieĔ w KsiĊdze Izajasza moĪna wnioskowaü, iĪ prorok nie ma tu na myĞli rzek jako takich, ale przywoáuje konkretne rzeki wystĊpujące w Egipcie i Mezopotamii. I tak yü´ör funkcjonuje jako nazwa wáasna Nilu (por. 19,7.8) bądĨ teĪ odnosi siĊ do odnóg lub kanaáów wychodzących z niego (por. yü´ör w liczbie mnogiej w 7,18; 19,6; 37,25), które okreĞla siĊ równieĪ rzeczownikiem nähär w liczbie mnogiej (18,1.2.7; 19,5.6). PierwszorzĊdne znaczenie tego drugiego sáowa jest jednak związane z rzekami Mezopotamii: w 7,20; 11,15 i 27,12 rzeczownik ten stanowi substytut nazwy wáasnej Eufratu. Istotniejszym leksyko- graficznie fenomenem jest podejmowanie przez te terminy funkcji semantycznego ekwi- walentu nazwy danego kraju lub ludu go zamieszkującego³³. W przypadku yü´ör takie zjawisko zachodzi w 23,3.10, gdzie pojawia siĊ on w miejsce okreĞlenia Egiptu jako krainy geograficznej. Podobną rolĊ odgrywa rzeczownik nähär w 8,7, tyle Īe tam jego desygnatem są wojska asyryjskie, które najechaáy Izrael. W tym Ğwietle jest uzasadnione przekonanie o znaczeniu symbolicznym tych terminów w omawianej metaforze. Nil oraz Eufrat i Tygrys stanowiáy odpowiednio symbol potĊgi Egiptu i Asyrii. To one warunkowaáy bezpoĞrednio ich egzystencjĊ, szczególnie w wymiarze ekonomicznym. Z perspektywy hebrajskiej stolice Egiptu i Asyrii byáy widziane jako miasta obfitujące w wodĊ, co miaáo stanowiü o ich do- brobycie i bezpieczeĔstwie. ĝwiadczy o tym opis Teb w Na 3,8 i Niniwy w Na 2,6.8; 3,14.

WystĊpujące w Iz 33,23a rzeki naleĪy zatem odnieĞü do rzek Asyrii i Egiptu. Jako element metaforyzujący áączą siĊ one z osobą Jahwe nie w swym aspekcie materialnym, lecz funkcjonalnym: ich obecnoĞü jest gwarantem Īycia, dobrobytu i siáy militarnej dwóch narodów konkurujących ze sobą o dominacjĊ na Bliskim Wschodzie. Nie mówi siĊ w metaforze, Īe Jahwe jest rzeką páynącą na Syjonie, lecz stwierdza siĊ tylko, Īe Jahwe jest „w miejsce rzek i strumieni szerokich”, i to nie jakichkolwiek, ale kojarzonych wáaĞnie z rzekami Asyrii i Egiptu. ObecnoĞü Jahwe w Jerozolimie niosáaby podobne skutki dla jego mieszkaĔców, jak byáo to w przypadku rzek stanowiących o potĊdze egipskiej i asyryjskiej.

Metafora akwatyczna zostaje przeksztaácona w Iz 33,21b.23a w metaforĊ maryni- styczną, która przyrównuje obecnoĞü Jahwe w Jerozolimie do wód otaczających miasto, które czynią je niedostĊpnym dla wrogiej flotylli (w.21b). W dalszej czĊĞci tej metafory zostają przedstawione zniszczenia, jakie dotknĊáy statki nieprzyjaciela (w. 23a). Nie mówi siĊ wprost o przyczynie ich zagáady, ale ta musi siĊ wiązaü z rzekami okrąĪającymi miasto, które dla jego mieszkaĔców są Ĩródáem pokoju i báogosáawieĔstwa, zaĞ dla agre- sora stają siĊ ĞmiercionoĞnym Īywioáem (por. Ps 46,5-6). Za taką identyfikacją elemen- tów metaforyzujących przemawia równieĪ dwukrotne wystąpienie w w. 21 przymiotnika

´aDDîr, który zestawia obok siebie Jahwe i jeden ze statków okreĞlony terminem cî.

W tej konfrontacji ukazuje siĊ potĊga Jahwe, wobec której nieprzyjaciele Syjonu okazujĊ siĊ byü bezsilni. Marynistyczne przedstawienie starcia siĊ Jahwe z obcymi narodami, mimo braku realnego odniesienia do poáoĪenia geograficznego Jerozolimy, staje siĊ zro- zumiaáe w kontekĞcie terminologii zastosowanej na okreĞlenie statków wroga, których znaczenie, w Ğwietle ich wystąpieĔ w Biblii hebrajskiej, wykracza poza semantykĊ

33 Na takie znaczenie terminu nähär w odniesieniu do Asyrii zwraca uwagĊ P. Machinist,

«Assyria and Its Image in the First Isaiah», JOAS 103:1983, s. 735.

militarną. Pierwszy z terminów í ´ónî í odnosi siĊ w Iz 2,16; 23,1.14 i 60,9 do okrĊtów Tyru. To miasto fenickie pretendowaáo do roli kluczowego gracza politycznego na Morzu ĝródziemnym (por. Iz 23,8; Ez 26,17). Wspaniaáe okrĊty Tyru byáy postrzegane jako symbol pychy i arogancji tego miasta (por. Iz 23,9), którego wáadca uzurpowaá sobie wrĊcz boskie prerogatywy (por. Ez 28,6.9). Drugi termin ‰ jest pochodzenie egipskiego, ale w Biblii hebrajskiej zatraciá swoje pierwotne znacznie, gdyĪ jest uĪywany na okreĞlenie okrĊtów wojennych (por. Lb 24,24; Dn 11,30). W Iz 23,13 sáuĪy nazwaniu okrĊtów asy- ryjskich, które uczestniczyáy w latach siedemdziesiątych VII wieku przed Chrystusem w kampanii Asarhaddona przeciwko kolonii fenickiej na Cyprze³⁴. Przymiotnik ´aDDîr, który w Iz 33,21 dopeánia opisu tego okrĊtu, moĪe nawiązywaü do charakterystyki Asyrii w Iz 10,34. Tam przymiotnik ten denuncjuje pychĊ i zarozumiaáoĞü króla asyryjskiego, który wobec swoich sukcesów militarnych neguje pozycjĊ Jahwe w Ğwiecie (por. 10,7-11.13-14).

W Ğwietle tej charakterystyki okrĊtów, metafora marynistyczna nie sáuĪy tylko stwierdzeniu bezpieczeĔstwa, jakie gwarantuje Syjonowi obecnoĞü Jahwe. Stawką jest bowiem pano- wanie Jahwe w Ğwiecie, które jest kwestionowane przez obce narody roszczące sobie pretensje do decydowania o sytuacji miĊdzynarodowej w tym rejonie Morza ĝródziemnego, zatem równieĪ i Judy.

Metaforyzacja Jahwe w kluczu pasterskim, akwatycznym i marynistycznym sáuĪy ostatecznie wyraĪeniu prawdy, Īe Jahwe jest sĊdzią, przywódcą³⁵ i królem swego ludu, który chce zbawiü (w. 22) Wyznanie to jest uczynione z perspektywy narodu wybra- nego, jakkolwiek relacje, w jakich pozostaje ten wiersz wewnątrz rozdz. 33, poszerzają sens tej wypowiedzi. Stwierdzenie, Īe Jahwe jest zbawieniem dla swojego ludu (w. 22), jest niemal powtórzeniem zdania, które pojawiáo siĊ w proĞbie, jaką lud kierowaá do Jahwe w obliczu zagroĪenia ze strony obcego wáadcy (w. 2). Potrójne wyznanie wiary w Jahwe (w. 22) koresponduje formalnie z potrójnym pytaniem o wáadcĊ obcego narodu, który dotąd uciskaá lud (w. 18). Kres nieprzyjaciela káadzie wystąpienie Jahwe, który jako król bierze w obronĊ swój lud. Tym samym objawia wobec Ğwiata swoje pano- wanie. „Mieszkając na wysokoĞciach” (w. 5), Jahwe okazuje siĊ byü Tym, od którego zaleĪy, obok losu Jerozolimy, równieĪ los wszystkich narodów.

5.NOWY LUD PODDANY JAHWE

ObecnoĞü Boga jako króla na Syjonie przynosi transformacjĊ tego miejsca w bezpieczną, trwaáą i obfitującą we wszelkie dobra siedzibĊ. Królowanie Jahwe nie ogranicza siĊ jednak tylko do wymiaru materialnej przestrzeni, lecz dokonuje siĊ wobec ludzi, którzy tĊ przestrzeĔ zamieszkują. Dotychczasowi mieszkaĔcy Syjonu mają ĞwiadomoĞü, iĪ popeá- nione przez nich grzechy wykluczają ich z udziaáu we wspólnocie z Jahwe. Stąd stawiają w 33,14 pytanie o swoją przyszáoĞü na tym miejscu. Odpowiedzią jest katalog uczynków zestawionych w ww. 15-16, który zostaje zaczerpniĊty z tzw. liturgii wejĞcia do Ğwiątyni.

Jak wkroczenie w sferĊ przebywania Boga w sanktuarium wymagaáo odpowiedniej postawy moralnej, tak przebywanie na Syjonie i znalezienie siĊ pod opieką Jahwe jest warunkowane speánieniem przez lud konkretnych wymagaĔ sprawiedliwoĞci i solidarnoĞci spoáecznej.

34 Por. H. WILDBERGER, Isaiah 13–27(CC), Minneapolis: Augsburg Fortress, 1997 (oryg. niem.

1978), s. 410.

35 Kontekst militarny skáania do rozumienia terminu müHöqëq w sensie wojskowym i táuma- czenia go jako „dowódca” (por. Pwt 33,21; Sdz 5,14).

Dotychczasowa historia Jerozolimy pokazuje, iĪ jej mieszkaĔcy dalecy byli od budo- wania swojego Īycia na prawie i sprawiedliwoĞci (por. 1,21-23; 3,8-15; 5,8-12.20-23; 10,1-2), w konsekwencji czego Syjon przestaá zasáugiwaü na miano „miasta sprawiedliwoĞci”

i „miasta wiernego” (por. 1,26). W tym kontekĞcie odsáania siĊ nowy wymiar panowania Jahwe. Bóg bowiem troszczy siĊ o pomyĞlnoĞü materialną swego ludu, ale jest równieĪ zainteresowany jego sytuacją wewnĊtrzną, moralną. Mimo dramatycznego pytania grze- sznego ludu o swoją przyszáoĞü, nie pojawia siĊ w rozdz. 33 Īadna wzmianka o ich nawró- ceniu. Zamiast tego zostaje zapisane ich woáanie o zbawienie pochodzące od Boga (por. w.2).

Odpowiedzią ze strony Jahwe jest wyzwolenie ich nie tylko od nieprzyjacióá, którzy za- graĪają ich egzystencji materialnej, ale teĪ od grzechu, który niszczyá ich relacjĊ z Bogiem.

Ten moment stanowi jakby zwieĔczenie caáego rozdziaáu, w którym po opisie nowej rzeczy- wistoĞci Syjonu (por. ww. 20-23a) uwaga przesuwa siĊ na jego mieszkaĔców. Metafora marynistyczna ukazuje ich jako „chromych”, którzy biorą udziaá w áupieniu nieprzy- jaciela zwyciĊĪonego przez Jahwe (w. 23b). CaáoĞü zamyka zapowiedĨ uzdrowienia ich i przebaczenia im grzechów (w. 24). Ten przeskok wewnątrz wyroczni podkreĞla, Īe nowe poáoĪenie ludu bĊdzie darem pochodzącym od Boga. Pomimo swej sáaboĞci militarnej symbolizowanej przez postaü chromego, ludnoĞü stolicy bez problemu záupi nieprzyjacióá atakujących miasto. W tym kontekĞcie w. 24 przynosi wyjaĞnienie tego wydarzenia, które zostaje wytáumaczone przez fakt uzdrowienia ludu. Kluczowy nie jest jednak proces uleczenia, z którego przywoáany zostaá tylko jego etap finalny, kiedy mieszkaĔcy nie bĊdą mogli juĪ powiedzieü, Īe są chorzy (w. 24a). ħródáem uzdrowienia jest prze- baczenie grzechów mieszkaĔcom Jerozolimy (w. 24b)³⁶. Forma bierna czasownika näSä´

wyklucza jakąĞ wczeĞniejszą ekspiacjĊ podjĊtą przez lud, co byáoby zakáadane przez formĊ aktywną tego czasownika (por. Ez 44,10.12; Mi 7,18). Przebaczenie jest zatem inicjatywą Boga, który zdejmuje ze swego ludu ciąĪącą na nim winĊ.

Dziaáanie Boga nie ogranicza siĊ wyáącznie do dopuszczenia do wspólnoty z sobą grzesznego ludu, któremu zostaje przebaczona wina. Jahwe stwarza bowiem warunki, które umoĪliwią ludowi trwanie i rozwijanie swojej relacji z Bogiem, co dokonuje siĊ poprzez sprawiedliwe i prawe Īycie (por. Iz 33,15). Jest ono wspierane przez samego Boga, który „napeáni Syjon prawem i sprawiedliwoĞcią. I bĊdzie trwaáoĞü jego czasu, obfitoĞü zbawienia, mądroĞci i poznania, bojaĨĔ Jahwe bĊdzie Jego bogactwem” (33,5b-6).

PowyĪsza zapowiedĨ nawiązuje semantycznie do wczeĞniejszych obietnic, które czyniá Bóg swojemu ludowi w 11,2 i 32,15-17. Przemiana ludu jest moĪliwa tylko dziĊki Duchowi Jahwe, którego dary uzdolnią mieszkaĔców Syjonu do Īycia zgodnego z idea- áem BoĪego królestwa.

***

Mimo Īe motyw królowania Boga nie przynaleĪy do wiodących tematów KsiĊgi Izajasza, to jednak wewnątrz pierwszej jej czĊĞci stanowi istotny element rozwijanej przez proroka teologii Syjonu, co w sposób szczególny jest zauwaĪalne w Iz 33. Perspe- ktywa jerozolimska obecna w tej wyroczni nie przeszkadza w ukazaniu uniwersalnego panowania Jahwe w Ğwiecie, które zostaje objawione w kontekĞcie roszczeĔ zgáaszanych przez ziemskich wáadców wobec narodu wybranego. Na tle tych ziemskich królów, nie

36 Iz 33,24 jest przykáadem myĞlenia wáaĞciwego Hebrajczykom, nie tylko Starego Testa- mentu, o chorobie jako konsekwencji grzechów popeánionych przez czáowieka (por. J 9,1-3).

tylko obcego pochodzenia, ale teĪ judzkich, Jahwe jawi siĊ jako wáadca prawdziwie zatroskany o pomyĞlnoĞü swoich poddanych. W Iz 33 ta troska Boga zostaje oddana poprzez trzy metafory: pasterską, akwatyczną i marynistyczną. Wspólnie podkreĞlają one, iĪ Ĩródáem Īycia, dobrobytu i bezpieczeĔstwa Jerozolimy moĪe byü wyáącznie obecnoĞü Jahwe na Syjonie. Aspekty materialne tej obecnoĞci zostają podporządkowane ostatecznie wymiarowi duchowemu zbawczego przebywania Boga poĞród swego ludu.

Jahwe jako król wyzwala swój lud z niewoli grzechu i obdarza swoim Duchem, dziĊki któremu jest on zdolny budowaü królestwo prawa, sprawiedliwoĞci i pokoju.

BIBLIOGRAFIA

BEUKEN,W.A.M., «Jesaja 33 als Spiegeltext im Jesajabuch», EThL 67:1991, s. 5-35;

GUNKEL,H., «Jesaja 33, eine prophetische Liturgie», ZAW 42:1924, s. 177-208; PIKOR,

W., Soteriologiczna metafora wody w KsiĊdze Izajasza [SBLub 4], Lublin: Wyd. KUL, 2009, s. 217-240; THOMPSON,M.E.W., «Vision, Reality and Worship. Isaiah 33», ET 113:2001-2002, s. 327-333; WASCHKE,E.-J., «Jesaja 33 und seine redaktionelle Funktion im Protojesajabuch», w: Fs. O. Kaiser. Gott und Mensch im Dialog [BZAW 345/I], t. 1, Berlin – New York: W. de Gruyter, 2004, s. 517-532.

SOMMARIO

LA REGALITÀ DI DIO ALLA LUCE DI IS 33

L’idea del regno di Dio non appartiene ai temi principali del libro di Isaia, però due riccorenze del sostantivo re riguardanti la persona di Jahve – in 6,5 e 33,22 – costituiscono punti cruciali per la teologia di Sion nella prima parte del libro (cap. 1-39). Mentre nel rac- conto della vocazione di Isaia la menzione della regalità di Dio rimane una constatazione isolata, nel cap. 33 è legittimo di vedere una presentazione della teologia isaiana della rega- lità divina. Nella prima parte dell’articolo è stata presentata la funzione del motivo del regno di Dio all’interno del libro di Isaia. Poi è stata esaminata la dinamica del regnare di Dio sulla base della composizione del cap. 33. In seguito la regalità di Dio è stata indagata alla luce delle tre relazioni, in cui entra Dio: con i suoi avversari, con il suo popolo e con se stesso. La pro- spettiva gerusalemmita in questa profezia serve a dimostrare l’università della regalità divina.

Dio in paragone ai re umani è un monarca veramente preoccupato per i suoi sudditi. Questa cura viene presentata attraverso tre metafori: pastorale, acquatica e marinistica. Insieme esse sottolineano che la fonte della vita, del benessere e della sicurezza di Gerusalemme è esclusiva- mente la presenza di Dio in Sion. La dimensione materiale di essa viene sottoposta alla dimen- sione spirituale. Dio come re libera il suo popolo dalla schiavitù del peccato e gli dona il suo Spirito, grazie a cui il popolo è capace di costruire un regno do giustizia e di pace.

SàOWA KLUCZE:

KsiĊga Izajasza, Syjon, królestwo Boga, metafora wody, pasterz KEY-WORDS:

Book of Isaiah, Zion, Kingdom of God, Acquatic Metaphors, Shepherd