Park miejski jako obiekt bada krajobrazowych

(1)

Iwona Szumacher

Park miejski jako obiekt bada krajobrazowych

Wst p

Parkami miejskimi zazwyczaj zajmuj si architekci krajobrazu i plani ci przestrzeni. W dyskusji nad rol parków najcz ciej rozwa any jest aspekt społeczny. Szczegółowe badania nad kompleksowo ujmowanymi formami funkcjonowania parków uprawiane s rzadko, a takie wła nie opracowania mog pomóc w optymalnym kształtowaniu parków.

Oczekuje si , by park miejski, dzi ki cz ciowo zachowanej strukturze przyrodniczej, pełnił w mie cie funkcje ekologiczne. Do głównych funkcji ekologicznych zaliczane s : funkcja ekologiczna gleb, funkcja hydrologiczna, klimatyczna, biotyczna i funkcja pochłaniania zanieczyszcze (Wójcicka 1971, Hejmanowski 1989, Matuszkiewicz 1993, Czerwieniec, Lewi ska 1996, Chmielewski 1996, Marks 1989 za Pietrzakiem 1998).

Celem prezentowanej pracy jest analiza struktury przyrodniczej oraz identyfikacja i ocena funkcji ekologicznych wybranych parków miejskich przy u yciu metod stosowanych w geoekologii.

Obiekty bada

Do bada wybrano parki poło one w dolinach, o zbli onej historii powstania i rozwoju. S to:

Hyde Park w Londynie, Tiergarten w Berlinie, Clara Zetkin Park w Lipsku i Łazienki Królewskie w Warszawie. Poło enie dolinne jest typowe dla parków i innych terenów zieleni w wi kszo ci miast europejskich.

Metody bada

Podstaw prac stanowiły materiały uzyskane głównie w o rodkach badawczych i instytucjach miast oraz własne badania terenowe i analizy laboratoryjne. Analiza porównawcza zebranego materiału była cz sto utrudniona ze wzgl du na ró nice metodyczne oraz stopie szczegółowo ci opracowa . Pierwszy etap stanowiło porównanie rodowiska przyrodniczego wybranych parków.

Nast pnie zajmowano si wpływem parków na tereny s siednie. Był on ilustrowany przy pomocy map, wykresów i tabel. Podsumowanie stanowiło wyró nienie typów funkcji ekologicznych parków.

Do uogólnienia wyników bada krajobrazu parków zastosowano metod kateny. Katena „jest to prawidłowe nast pstwo ekotopów (facji) wzdłu linii przekroju rze by terenu” (Kondracki, Richling 1983). Jej zalet jest „wszechstronne uwzgl dnienie cech przestrzeni – katena ukazuje, bowiem s siedztwo jednostek, ich budow pionow oraz zachodz ce mi dzy nimi procesy” (Ostaszewska 2002).

Wyniki bada

Struktura przyrodnicza wybranych parków wykazuje du e podobie stwo (tab.1). Hyde Park i Łazienki poło one w znacznej cz ci na tarasie nadzalewowym, maj gleby płowe, brunatne i czarne ziemie wytworzone na utworach pyłowych i piaszczystych. Ró ni je ro linno rzeczywista. Clara Zetkin Park i Tiergarten s poło one na tarasie zalewowym. Wyst puj tam głównie gleby hydrogeniczne. W Clara Zetkin Park obok zieleni urz dzonej zachowały si fragmenty gr du.

Wszystkie analizowane parki s siaduj z podobnymi miejskimi jednostkami strukturalnymi.

Tworz je przede wszystkim budynki administracji rz dowej i miejskiej, hotele i banki, reprezentuj ce typ zwartej zabudowy w centrum miasta. Tiergarten jest całkowicie odizolowany od innych terenów zieleni miejskiej. Pozostałe parki stanowi elementy klinowego układu zieleni miejskiej. W Lipsku i Warszawie klin ten biegnie południkowo. W Warszawie jego osi jest Skarpa, a w Lipsku - Biała Elstera. W Londynie równole nikowo biegn cy kompleks Parków Królewskich jest zwi zany z dawnymi dopływami Tamizy.

(2)

Parki miejskie jako obiekt bada krajobrazowych 299

Tab. 1. Struktura przyrodnicza wybranych parków Tab. 1. Natural’s structure of chosen parks

Parki Cechy

rodowiska przyrodniczego

Hyde Park Tiergarten Clara Zetkin Park

Łazienki

Powierzchnia ha 330 210 36 76

Poło enie taras

nadzalewowy, równina

taras zalewowy taras zalewowy taras

nadzalewowy, wysoczyzna Utwór

powierzchniowy

pyły, gliny, piaski piaski pyły i piaski piaski, pyły

Gleby płowe, czarne ziemie

parar dziny, glejowe, hortisole

mady, brunatne płowe, czarne ziemie, brunatne Wody gruntowe

m p.p.t.

do 2; 2-5;

powy ej 5 do 2, 2-5 do 2 <2, 2-5, powy ej 5

Wody

powierzchniowe

dwa stawy du y staw, liczne małe stawy i kanały

staw trzy stawy i kanały

Ro linno rzeczywista

trawniki, pojedyncze drzewa

trawniki, ziele urz dzona lu na i zwarta

fragment lasu, trawniki

fragment gr du, ziele urz dzona zwarta i lu na

Typy funkcji ekologicznych parków miejskich.

Przeprowadzone w pracy analizy daj podstaw do wyodr bnienia dwóch wzorców funkcji ekologicznych dolinnych parków miejskich.

Pierwszy typ funkcji ekologicznych (rys. 1) jest pełniony przez parki dolinne o mało urozmaiconej szacie ro linnej z dominacj trawników. Jego przykładem jest Hyde Park i Tiergarten.

Taki rodzaj pokrycia rzutuje na jako oraz zasi g przestrzenny i czasowy funkcji ekologicznych.

Funkcja klimatyczna kształtuje si wyra nie w porze letniej, przy pogodzie radiacyjnej, od godzin popołudniowych, kiedy podło e zaczyna oddawa ciepło. Maksymalna ró nica temperatury mi dzy terenem zabudowanym a parkiem wyst puje noc . Przyczyn ró nic jest odmienny przebieg procesu pochłaniania ciepła przez ro linno i jego straty na rzecz parowania i transpiracji. Kontrast ten obrazuje mapa klimatyczna Berlina (rys.2). Granica parku nie wi e si z gwałtown zmian temperatury. Wyra ny kontrast mi dzy terenami zabudowanymi pozbawionymi ro linno ci a Tiergarten jest widoczny jedynie w cz ci zachodniej parku. Obszar południowo - wschodni i wschodni parku oraz tereny przylegaj ce do niego charakteryzuje si łagodn zmian temperatury podło a. Jest to spowodowane wiatrem zachodnim, który przewa a w Berlinie, i mo e przenika na wschód i południowy - wschód od parku dzi ki lu nej zabudowie oraz równole nikowemu biegowi doliny. Na terenie Tiergarten wyznaczono dwa typy klimatu lokalnego (Stadtklimatischen Zonen 1993):

- klimat rednio zmieniony (typ 3, rys.2), wyró niony w strefie przygranicznej parku i wzdłu głównych alei; ochłodzenie nocne jest tu małe, a odczucie duszno ci w ci gu dnia latem mo e by małe i rednie, zaznacza si te zmniejszenie pr dko ci wiatru (okre lone jako rednie lub małe); rednia roczna temperatura powietrza dla lat 1961-90 wynosi 9,2-10,1°C.

- klimat słabo zmieniony (typ 2, rys.2) przypisany do pozostałej cz ci parku; charakteryzuje si on rednim nocnym ochłodzeniem, osłabion pr dko ci wiatru oraz rednim i w ci gu dnia latem słabym odczuciu duszno ci przez organizm; rednia roczna temperatura powietrza dla lat 1961-90 wynosi 8,6-9,2°C.

(3)

Rys. 1. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze trawników Fig. 1. Type of ecological functions for „grass” parks

Rys.2.Typy klimatu Berlina ( ródło: Stadtklimatische Zonen, Umweltatlas karten 04.05).

Fig.2. Types of Berlin’s climate

(4)

Zdolno łagodzenia miejskiej wyspy ciepła mo e by odczuwalna poza parkiem, b d mo e by osłabiona na skutek napływu ciepłego powietrza od terenu zabudowanego. Zale y to od pr dko ci i kierunku wiatru oraz rodzaju zabudowy w otoczeniu parku. Chandler (1969) w opracowaniu klimatu Londynu stwierdza, e rednia amplituda temperatur mi dzy terenem zabudowanym a parkiem, przy sprzyjaj cych warunkach atmosferycznych, takich jak bezwietrzne, bezchmurne noce latem i jesieni , dochodzi do t=1,7°C. Ró nica temperatury ulega obni eniu przy wietrze ze wschodu, przynosz cym cieplejsze powietrze do kraw dzi parku. Ponadto wilgotno w centrum parku jest przez wi kszo dni wy sza ni na zewn trz. O dobrych warunkach wilgotno ciowych na terenie parku decyduje nie tylko ro linno , ale równie obecno stawów o du ej powierzchni (The Serpentyne w Hyde Parku, Neue See w Tiergarten), kanałów oraz wyst powaniu gleb „zimnych” (czarne ziemie, mady, hortisole).

W ci gu dnia warunki termiczne w parku o małej ilo ci drzew s niesprzyjaj ce dla ludzi ze wzgl du na swobodny dopływ bezpo redniego promieniowania słonecznego do powierzchni terenu (brak zacienienia). Przenikaj ce do terenów s siaduj cych powietrze z nad parku ma prawie tak sam temperatur i nie łagodzi efektów wyspy ciepła.

Funkcja biotyczna jest ograniczona przez intensywne prace ogrodnicze zwi zane z piel gnacj trawników (cz ste strzy enie). Powoduje to wył czenie z obiegu materii znacznej cz ci biomasy oraz hamuje naturaln sukcesj ro lin. Obecnie siedlisko zmienione przez człowieka jest potencjalnym miejscem rozwoju zbiorowisk ciepłolubnych lasów z platanem, klonem lub robini . Brak pi trowo ci ro linno ci i cz ste koszenie trawników pogarszaj warunki siedliskowe dla ptactwa, jednak dzi ki obecno du ych zbiorników wodnych parki takie charakteryzuj si przewag populacj awifauny wodnej nad awifaun le n .

Funkcja ekologiczna gleb ulega zmianom w czasie. Zwi zane jest to z działaniami człowieka (osuszanie terenu, zmiana składu skały macierzystej). Wpłyn ło to na uruchomienie dodatkowych procesów glebowych, takich jak mineralizacja, czy brunatnienie. Wyniki bada poziomu próchnicznego na terenie Hyde Parku wskazuj , e teren wy ej poło ony jest ubo szy w w glan wapnia, kationy zasadowe i humus (rys. 3). Składniki te s b d wmyte w gł b profilu lub przetransportowane powierzchniowo do ni ej poło onych terenów, o czym wiadcz wyniki składu chemicznego gleb. Du a porowato kapilarna podło a zapewnia dobre warunki wodne dla ro lin. W przypadku parku z dominacj intensywnie piel gnowanych trawników, ale z glebami lu nymi, o małej zasobno ci w składniki od ywcze, małej pojemno ci cieplnej i wodnej, działalno człowieka

(usuwanie cz ci naziemnej ro lin, wydeptywanie) i procesy naturalne (erozja, przemywanie) wpływaj na stopniowe zubo enie siedliska.

Zjawiska charakterystyczne dla dolin, takie jak: stagnacja powietrza, inwersja temperatury, spływ powietrza po stoku, stwarzaj dogodne warunki sedymentacji zanieczyszcze . Oznacza to, e gleby w dolinach s nara one na siln depozycj zanieczyszcze z atmosfery. W parkach z dominacj trawników funkcja pochłaniania zanieczyszcze jest osłabiona, ze wzgl du na charakter ro linno ci oraz swobodnie wiej cy wiatr. Czynnikiem wzmagaj cym funkcj pochłaniania zanieczyszcze jest obecno wód powierzchniowych, du a wilgotno gruntu i zwi zana z tym du a wilgotno powietrza. Cz stki pary wodnej wychwytuj gazy i cz stki stałe unoszone w powietrzu. Metale ci kie przede wszystkim koncentruj si w najbli szym s siedztwie ulic granicz cych z parkiem, ale na skutek wy ej wymieniony przyczyn przedostaj si w gł b parku wraz z zanieczyszczeniami pochodz cych od pozostałych emitorów.

Ubogie gleby ulegaj szybciej degradacji na skutek sorbowania zanieczyszcze pochodz cych z atmosfery i wód gruntowych. Natomiast gleby yzne o du ym kompleksie sorpcyjnym s dobrym buforem. Sorbuj i unieruchamiaj metale ci kie, dzi ki czemu ich negatywny wpływ na ro linno jest opó niony w czasie. Funkcja pochłaniania zanieczyszcze osłabia funkcje ekologiczne gleb oraz biotyczn .

(5)

Rys. 3. Katena glebowa w Hyde Parku Fig. 3. Soil catena in Hyde Park

(6)

Zasi g przenoszenia cz ciowo oczyszczonego powietrza nad tereny zabudowane jest zale ny od lokalnej cyrkulacji powietrza. Je li powietrze nie napotyka na wyra n barier to wieczorem, w czasie wyst powania wyspy ciepła, kiedy nad terenami zabudowanymi dochodzi do wynoszenia ciepłego powietrza ku górze, na jego miejsce mo e by „zasysane” wychłodzone, oczyszczone powietrze znad parku (lokalna bryza miejska). Stopie pochłaniania zanieczyszcze jest te uwarunkowany por roku. W Londynie okres wegetacji jest dłu szy w stosunku do terenów poło onych bardziej na wschód, czyli ro linno spełnia dłu ej omawian funkcj . W mie cie tym jest równie wi cej opadów deszczu, który zmywa z li ci pył.

Funkcja rekreacyjna i wypoczynkowa parku wymaga czynno ci piel gnacyjnych oraz przebudowy struktury szaty ro linnej. Takie działanie powoduje, e potencjał biotyczny parku b dzie zapewne ulegał dalszemu osłabieniu w przyszło ci. Sposobem na zatrzymanie tego negatywnego procesu jest piel gnacja parku przy wykorzystaniu naturalnych rodków. Wskazane jest wprowadzanie młodych drzew w s siedztwie starych oraz wyznaczenie fragmentów trawników koszonych sporadycznie, co powinno sprzyja rozwojowi ro linno ci ł kowej. Warto zauwa y , e dzi ki korzystnym warunkom siedliskowym, długiemu okresowi wegetacji i łagodnemu klimatowi proces degradacji nie jest tak szybki, jak w klimacie zimnym, na ubogim siedlisku.

Jak z powy szego wynika, omawiany typ parków z pewno ci spełnia funkcje klimatyczn . Dominacja ro linno ci trawiastej intensywnie piel gnowanej ogranicza natomiast potencjał biotyczny i ekologiczny gleb oraz pochłaniania zanieczyszcze . Płytkie wyst powanie wód gruntowych oraz utworów o du ej pojemno ci kapilarnej (pyłów, glin) sprawia, e funkcja hydrologiczna jest dobrze pełniona.

Drugi typ funkcji ekologicznych (rys. 4) pełniony jest przez parki dolinne o urozmaiconej szacie ro linnej, z przewag le nej, takie jak Łazienki oraz Clara Zetkin Park.

Funkcja biotyczna takich parków jest zbli ona do funkcji biotycznej lasu i ł ki poza miastem.

W ród drzew dominuj gatunki rodzime (d by, jawory, lipy, brzozy, klony, buki). yzne, wilgotne siedlisko oraz mało intensywne wydeptywanie przyczynia si do rozwoju ro linno ci trawników w kierunku zbiorowiska ł k gr dowych (Arrhenatheretalia) i wilgotnych (Molinietalia). Tego typu trawniki maj najwi ksz zdolno produkcji biomasy. Funkcj t wzmacniaj dodatkowo dobre warunki wilgotno ciowe (Wysocki 1994). Obieg materii jest tylko w małym stopniu zaburzony przez prace ogrodnicze. Dlatego koszty zachowania yzno ci siedliska s mniejsze ni w przypadku parków zaliczanych do typu pierwszego. Potencjał biotyczny parków drugiego typu nie jest zagro ony, gdy fauna i flora w sposób naturalny ulega rozwojowi i regeneracji. Zaprzestanie prac piel gnacyjnych w takim parku pozwoliłoby na intensywn sukcesj naturaln i powrót ro linno ci do pierwotnej formy gr du lub ł gu (na siedlisku słabo przekształconym przez człowieka) lub zbiorowiska lasu li ciastego z klonem i robini (na siedlisku silnie przekształconym).

Funkcja klimatyczna parku dolinnego ze zwart ro linno ci wysok jest wyra na dopiero w godzinach wieczornych i noc . W ci gu dnia warunki klimatyczne w parku mog by nawet bardziej uci liwe dla człowieka ni w terenie zabudowanym. Spowodowane jest to wysok temperatur , du wilgotno ci powietrza, cz stymi ciszami. Brak swobodnego przepływu powietrza oraz zwarta zabudowa wokół parku ograniczaj zasi g funkcji klimatycznej poza granicami parku. Badania stacjonarne klimatu Lipska wykazały, e w godzinach południowych wiosn i latem Clara Zetkin Park miał raczej wyrównan temperatur i wilgotno powietrza. Sytuacja ulega zmianie wieczorem i noc . W lipcu maksymalna amplituda temperatury miedzy centrum miasta a parkiem wyst piła o 20:00 i wyniosła 5,6°C, a w kwietniu o 4:00 3,4°C. Pomiary wykazały równie ró nice termiczne wewn trz parku. Najcieplejszy obszar parku to jego obrze a. Prawdopodobnie jest to zwi zane z wymian powietrza z obszarem zabudowanym. Słaby wiatr (1,1 m/s) i cz ste cisze (16,1%) w Clara Zetkin Park nie sprzyjaj nocnej wymianie chłodnego powietrza znad parku z otoczeniem (Beziehungen zwischen

…1996).

(7)

Rys. 4. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze ro linno ci le nej Fig. 4. Type of ecological functions for „forests” parks

W parku dominuje wiatr południowy (zgodny z kierunkiem przebiegu doliny), co dodatkowo utrudnia przenikanie powietrza do terenów zabudowanych na wschód i zachód. Ró nice wilgotno ci powietrza mi dzy Clara Zetkin Park, terenem s siaduj cym i centrum miasta były najwi ksze wieczorem i w południe. Rano obszar doliny charakteryzował si nieznacznie wilgotniejszym powietrzem. W południe powietrze było wyra nie wilgotniejsze w parku ni na terenie zabudowanym w s siedztwie. Wieczorem wilgotno powietrza w parku zmniejszyła si i była taka sama jak w otoczeniu. Najsuchszy obszar wyst pił w centrum miasta.

Parki poło one w dolinie z du ym udziałem drzew s szczególnie predysponowane do pochłaniania gazów i pyłów. Roczny pomiar depozycji pyłu w Parku Łazienkowskim wykazał, e jego rozkład przestrzenny nie pozostaje w cisłej zale no ci od odległo ci od ulicy. Centrum parku, obok strefy przyulicznej, było miejscem maksymalnego opadu przez wi kszo miesi cy (Szumacher 1997). Potwierdzenie tej prawidłowo ci stanowi najnowsze badania chemizmu gleb Łazienek (Stuczy ski 2000). Wyniki przedstawia rysunek 6. Punkty 1, 2 i 3 (rys. 5) poło one s w cz ci północnej parku na profilu od Al. Ujazdowskich do Stawu Północnego. Maksymalne warto ci wybranych pierwiastków (poza Pb) koncentruje si w cz ci dolinnej, bli ej skarpy. Taki rozkład st e pierwiastków pozwala przypuszcza , e równie cz dolinna parku jest predysponowana do depozycji metali ci kich, mimo wi kszej odległo ci od głównych ulic. Ich ródłem mog by emitory usytuowane w wi kszej odległo ci.

Na taki stan wpływaj nast puj ce czynniki: przewaga starych d bów i grabów o du ej powierzchni zatrzymywania pyłów, stagnacja powietrza ze wzgl du na g ste zadrzewienie, procesy stokowe, du a wilgotno powietrza i gleb, wieczorne inwersje temperatury, spływ powietrza z terenów wy ej poło onych. Kumulacji metali ci kich sprzyja wyst powanie gleb o du ych mo liwo ciach sorpcyjnych, jak na przykład czarne ziemie w Łazienkach.

(8)

Rys. 5. St enie metali ci kich w górnej warstwie gleby w Łazienkach (na podstawie Stuczy ski 2000) Fig. 5. Heavy metals in the soils in Łazienki Park (according to Stuczy ski 2000)

Omawiany typ funkcji ekologicznych parków o przewadze ro linno ci le nej charakteryzuje si szczególnie dobrze pełnion funkcj biotyczn i ekologiczn gleb oraz funkcj pochłaniania zanieczyszcze . W przyszło ci na skutek intensywnej koncentracji szkodliwych pierwiastków funkcja ekologiczna gleb i funkcja biotyczna mog zosta osłabione. W ci gu dnia w porze ciepłej, przy pogodzie radiacyjnej park nie stwarza komfortu termicznego osobom w nim przebywaj cym. Funkcja klimatyczna jest praktycznie spełniona dopiero od godzin wieczornych.

Wnioski

Kompleksowe badania krajobrazowe przeprowadzone w parkach miejskich o poło eniu dolinnym pozwoliły na rozpoznanie ich potencjału przyrodniczego. Parki o przewadze ro linno ci wysokiej charakteryzuj si bardzo dobrze pełnionymi funkcjami: ekologiczn gleb, biotyczn i pochłaniania zanieczyszcze . Funkcja klimatyczna realizuje si w porze ciepłej, przy pogodzie radiacyjnej, od godzin wieczornych do wczesnoporannych. Parki o przewadze trawników charakteryzuje si osłabionymi funkcjami: biotyczn i ekologiczn gleb w porównaniu do potencjału siedliska. Funkcja pochłaniania zanieczyszcze jest słabsza w porównaniu do parków o przewadze ro linno ci le nej. Funkcja klimatyczna uaktywnia si w tym samym czasie, co w typie poprzednim.

Zasi g jej oddziaływania na tereny otaczaj ce mo e by szerszy w skutek swobodniejszego przepływu powietrza. Parki o słabym potencjale biotycznym s nara one na szybsz degradacje.

(9)

Uzyskane wyniki mo na odnie do wi kszo ci parków dolinnych w miastach europejskich, poło onych w klimacie umiarkowanym ciepłym, w strefie lasów li ciastych zrzucaj cych li cie na zim . Przeprowadzona w pracy analiza i opis współzale no ci miedzy funkcjami ekologicznymi parków miejskich mog by przydatne do formułowania wskaza praktycznych przy planowaniu przestrzeni miejskiej i konserwacji terenów zieleni.

Urban parks as an object of landscape researches Summary

The goal of the study was to identify and estimate the ecological functions of urban parks by application landscape (geoecological) researches. The Hyde Park in London, Tiergarten in Berlin, Clara Zetkin Park in Leipzig and Łazienki Królewskie in Warsaw constituted the objects of study.

They are located in valley landscape. Their history and development are similar. This kind of urban space structure is common in several cities. The result of work be extrapolate on other causes.

The researches of typology of natural landscape have been conducted in cities given above. It shows the original landscape functioning and give the background for the anthropogenic structure of the city.

The analyzes of detailed structure (litology, relief, water, soils, local climate, vegetations and animals) of natural environment of parks was next stage of research. The comparative study between structure and functioning of chosen parks was useful to identify ecological functions of urban parks.

This kind of researches can be useful for planning and conservation of greenery in the city.

Literatura

Beziehungen zwischen urbanen Flächennutzungsstrukturen und klimatischen Verhältnissen am Beispiel der Stadtregion Lepzig. 1996, [w:] Stadtökologischer Strukturwandel der Stadtregion Leipzig.

UFZ Leipzig-Halle.

Chandler T.J., 1969, The climate of London, Hutchinson of London, London

Chmielewski W. 1996: Ziele Warszawy - funkcje, problemy i nadzieje w obliczu realizacji programu ekorozwoju. [w:] Ziele Warszawy – Problemy i Nadzieje. Konferencja Naukowo-Techniczna, Ogród Botaniczny PAN, Warszawa-Powsin.

Czerwieniec M., Lewi skaJ. 1996: Ziele w mie cie. IGPiK, Warszawa.

Flemming G. 1983: Klimat- rodowisko-człowiek. PWRiL, Warszawa.

Hejmanowski S.1989: Ziele a ochrona rodowiska człowieka. LSW, Warszawa.

Kondracki J., Richling A. 1983: Próba uporz dkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej kompleksowej. Przegl. Geogr., t. 40, 1.

Kowalik P. 2001: Ochrona rodowiska glebowego. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

Matuszkiewicz A. J. 1993: Typy zabudowy jednorodzinnej i ich znaczenie dla tworzenia ekologicznego systemu miasta. Człowiek i rodowisko 17: 25-336.

Oberflächentemperaturen bei Tag und Nacht 1993:karte 04.06. 1: 85 000, [w:] Umweltatlas Berlin, SenStadtUm (Senatsverwaltung für Stadtenwicklung und Umweltschutz Berlin).

Ostaszewska K. 2002: Geografia krajobrazu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

Pietrzak M.1998: Syntezy krajobrazowe – zało enia, problemy, zastosowania. Bogucki Wyd. Nauk., Pozna .

Schadstoffhaushalt in Böden verdichteter Siedlungsformen (Stadtböden)-Schadstoffmobilität und ökotoxikologische Wirkung. 1995: UFZ, Leipzig-Halle.

Stadtklimatische Zonen 1993: karte 04.05., 1: 50 000, [w:] Umweltatlas Berlin, SenStadtUm (Senatsverwaltung für Stadtenwicklung und Umweltschutz Berlin).

Stuczy ski T. (kier.)2000: Mapa Gleb Warszawy 1: 35 000. Biuro Zarz du m. st. Warszawy Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, IUNG, Puławy.

Szumacher I. 1997: Charakterystyka geoekologiczna Parku Łazienkowskiego. WGiSR UW, Warszawa (manuscr.).

(10)

Wójcicka I. 1971: Uci liwo klimatu miasta i mo liwo jego poprawy za pomoc ro linno ci.

Instytut Urbanizacji i Architektury, Zakład Elementów Zagospodarowania Przestrzennego, Warszawa.

Wysocki Cz. 1994: Funkcjonowanie trawników na obszarach zurbanizowanych (na przykładzie Warszawy). Rozpr. Nauk. i Monogr. SGGW, Warszawa.

Uniwersytet Warszawski

Wydział Geografii i Studiów Regionalnych ul. Krakowskie Przedmie cie 30

00-927 Warszawa

e-mail: szumi@uw.edu.pl