WALKA Z UBÓSTWEM I WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM W WARUNKACH KRYZYSU

(1)

ISSN 2083-8611 Nr 310 · 2017

Dorota Kawiorska

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Teorii Ekonomii

kawiorsd@uek.krakow.pl

– ANALIZA EMPIRYCZNA POSTĘPÓW PAŃSTW CZŁONKOWSKICH UE W REALIZACJI STRATEGII EUROPA 2020

^*

Streszczenie: Artykuł podejmuje problematykę walki z ubóstwem i wykluczeniem spo- łecznym w kontekście strategii Europa 2020. Celem pracy jest próba wyjaśnienia występu- jącego wśród krajów członkowskich zróżnicowania w postępach w realizacji deklarowanych celów krajowych w tym zakresie. Wyniki analizy pokazują, że na zróżnicowanie to wpłynęły zarówno ogólny poziom rozwoju, jak i sytuacja wyjściowa w zakresie liczebno- ści populacji zagrożonej ubóstwem i wykluczeniem społecznym w poszczególnych pań- stwach, na które dodatkowo w różnym stopniu oraz zakresie nałożyły się negatywne skutki recesji gospodarczej.

Słowa kluczowe: Europa 2020, ubóstwo, Unia Europejska, wykluczenie społeczne.

Wprowadzenie

Liczne działania podejmowane zarówno przez wspólnotę, jak i Unię Euro- pejską ukierunkowywane były i nadal są na działania zmierzające do ogranicze- nia zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego. W działania te wpisuje się, przyjęta w 2010 r. przez Radę Europejską, dziesięcioletnia strategia rozwoju

* Publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych Wydziałowi Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, w ramach dotacji na utrzyma- nie potencjału badawczego w 2015 r.

Agnieszka Witoń

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Teorii Ekonomii

witona@uek.krakow.pl

(2)

Dorota Kawiorska, Agnieszka Witoń 138

Unii „Europa 2020”, która z jednej strony jest odpowiedzią na problemy i wy- zwania związane z kryzysem finansowym oraz recesją gospodarczą, a z drugiej – próbą korekty europejskiego modelu wzrostu gospodarczego. Wśród pięciu głównych celów strategii wyróżniona została walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jako odrębny i wiążący dla całej Unii cel, w ramach którego założo- no redukcję populacji państw członkowskich zagrożonej ubóstwem i wykluczeniem społecznym o ponad 20 mln osób do 2020 r. Na chwilę obecną z bardzo dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że ten cel nie zostanie zreali- zowany, podobnie jak deklarowane w tym zakresie cele krajowe, przyjęte przez liczną grupę państw członkowskich [Kawiorska, Witoń, 2016].

Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy jest występujące zróżnico- wanie państw członkowskich pod względem stopnia realizacji deklarowanych celów krajowych, natomiast celem pracy jest próba wyjaśnienia przyczyn tego zróżnicowania. W ramach hipotezy badawczej przyjęto tezę, że na zróżnicowa- nie państw członkowskich pod względem postępów w walce z ubóstwem oraz wykluczeniem społecznym wpłynęły zarówno ogólny poziom rozwoju, jak i sytuacja wyjściowa w zakresie liczebności populacji zagrożonej ubóstwem i wykluczeniem społecznym w poszczególnych państwach, na które dodatkowo w róż- nym stopniu oraz zakresie nałożyły się negatywne skutki recesji gospodarczej.

Weryfikacji powyższej hipotezy badawczej podporządkowana została struktura pracy i kolejne etapy analizy. W pierwszej części przybliżono rozu- mienie kategorii ubóstwa oraz wykluczenia społecznego na poziomie Unii Euro- pejskiej. W drugiej części pokrótce omówiono metodę przeprowadzonych badań.

Część trzecia opracowania ma charakter empiryczny, w ramach której w pierwszej kolejności dokonano oceny postępów państw członkowskich w realizacji założonych celów krajowych, które w dalszej analizie posłużyły za punkt wyj- ścia dla wyjaśnienia dynamiki i kierunków zmian tego zjawiska w poszczegól- nych państwach w kontekście zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych w latach 2004-2014. Część czwarta opracowania zawiera podsumowanie i wnio- ski końcowe.

1. Zagadnienie ubóstwa i wykluczenia społecznego – wybrane aspekty teoretyczne

W literaturze przedmiotu, jak i w podejściu instytucjonalnym funkcjonują różne sposoby postrzegania ubóstwa. Ich wspólnym mianownikiem jest wskaza- nie na brak możliwości zaspokojenia określonych potrzeb na pożądanym poziomie. Sytuacja, w której ludzie zaspokajają swoje potrzeby w stopniu mniejszym

(3)

niż jest to uznane za wystarczające jest, jak zauważa J. Drewnowski [1977, s. 183], na tyle ogólną definicją ubóstwa, że nie budzi większych zastrzeżeń i wydaje się powszechnie akceptowalna. Niemniej, zarówno Drewnowski, jak i wielu innych autorów [Townsend, 1952, 1962, 1979; Maxwell, 1999; Gordon i in., 2000; Pan- tazis, Gordon, Levitas, 2006; Szarfenberg, 2006; Szarfenberg, Żołędowski, Theiss, 2010; Panek, 2008; Panek, Czapiński, 2013] wskazują na szereg wątpliwości oraz kontrowersji, które w prowadzonym na przestrzeni dekad dyskursie nau- kowym, jak i realizowanej w praktyce polityce społecznej pojawiały się przy próbie konkretyzacji, a następnie operacjonalizacji tak sformułowanej definicji ubóstwa. Sporne kwestie mogą być rozwiązane przy założeniu, że podejście do zagadnienia ubóstwa, jego przyczyn i skutków oraz formułowane definicje i zwią- zane z nimi kryteria pomiaru ewaluowały w czasie, będąc odzwierciedleniem zmieniających się uwarunkowań o charakterze społeczno-politycznym, jak i tych wynikających z rozwoju gospodarczego.

Z perspektywy historycznej za pionierskie badania o charakterze empirycz- nym przyjmuje się prace C. Booth [1892] w Londynie oraz B.S. Rowntree [1908] w Jorku, którzy jako pierwsi wyznaczyli granice ubóstwa, wskazując na minimalną wysokość dochodów gospodarstwa domowego (tygodniową sumę pieniędzy odpowiednio skorygowaną w zależności od liczebności rodziny). Ta- kie podejście do zagadnienia ubóstwa ma wymiar absolutny, bowiem znaczenie miała bezwzględna wysokość dochodu zdefiniowana na podstawie określonego poziomu konsumpcji, który to poziom odnosił się do takiego zakresu potrzeb i stopnia ich zaspokojenia, „poniżej którego zagrożone było biologiczne przeży- cie i rozwój psychofizyczny człowieka w tamtym okresie i warunkach środowi- skowych” [Faliszek, 2014].

Inspiracją dla zmiany paradygmatu ubóstwa z ujęcia absolutnego w kierunku koncepcji ubóstwa relatywnego były prace takich badaczy jak R.K. Merton i A.S. Kitt (1950) w Stanach Zjednoczonych oraz W.G. Runciman (1966) i P. Townsend [1952, 1962, 1979] w Wielkiej Brytanii. W szczególności badania Townsenda i jego koncepcja relatywnej deprywacji nie tylko ukształtowały kierunki późniejszych badań naukowych w tym zakresie, ale miały również istotny wpływ na politykę społeczną realizowaną w krajach wysokorozwiniętych, zwłaszcza państw europejskich. Townsend argumentował, że ubóstwo definio- wane w kategoriach absolutnych jest naukowo nieuzasadnione, ponieważ nie uwzględnia pełnionych przez członków społeczeństwa ról i zobowiązań, które wynikają np. z życia rodzinnego czy zwyczajowo przyjętych wymogów funk-

(4)

cjonowania w ramach określonej społeczności¹. Dlatego też zdaniem Townsenda za żyjące w ubóstwie powinny być uznane osoby, rodziny lub grupy osób, któ- rym brakuje środków oraz zasobów koniecznych dla zaspokojenia nie tylko potrzeb żywieniowych, ale także tych pozwalających na uczestniczenie w okre- ślonych działaniach, jak i korzystanie z warunków życia oraz jego udogodnień zwyczajowo lub powszechnie przyjętych w społeczeństwie, do którego należą [Townsend, 1979, s. 31].

Prace Townsenda, poprzez nawiązanie do wymiaru partycypacji społecznej, w sposób bezpośredni przełożyły się na politykę i działania w zakresie walki z ubóstwem podejmowane przez Wspólnotę Europejską. Począwszy od 2 połowy lat 80. w efekcie prowadzonego dyskursu akademickiego [Lenoir, 1975; Levitas, 1996, 1998, 2000; Maxwell, 1999] oraz objęcia w latach 1985-1995 przewodnic- twa Komisji Europejskiej przez J. Delorsa widoczne staje się odchodzenie od koncepcji ubóstwa opartego na wykluczeniu finansowym na rzecz szerszej koncepcji wykluczenia społecznego². Pojęcie „wykluczenia społecznego” zdefiniować można jako brak dostępu lub odmowę dostępu do zasobów, praw, dóbr i usług, a także brak możliwości uczestniczenia w relacjach i działaniach dostępnych dla większości osób w społeczeństwie z uwagi na występujące bariery o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturowym i politycznym [Levitas, 2000; 2011].

Unijna polityka w zakresie inkluzji społecznej, a w jej ramach działania ukie- runkowane na przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu, wynikają wprost z przepisów prawa pierwotnego: Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), a także Karty Praw Pod- stawowych. Nawiązując do zmian wprowadzonych w prawie pierwotnym Trak- tatem z Amsterdamu (1997), Traktatem z Nicei (2001) i Traktatem z Lizbony (2007), Unia kontynuuje swoje dotychczasowe działania w omawianym zakresie m.in. poprzez przyjmowane przez Radę Europejską programy gospodarczo- społeczne w formie ogólnych strategii rozwojowych. W aktualnie realizowanej strategii rozwojowej „Europa 2020” jednym z priorytetów jest zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym [European Commission, 2010]. Temu celowi przypisany został parametr ilościowy: założo-

1 We wszystkich społeczeństwach kultywowane są określone zachowania związane np. z sytuacją narodzin, śmierci, uroczystości religijnych, które wymagają dodatkowych zasobów finansowych [Townsend, 2010, s. 132].

2 W latach 1975-1994 Europejska Wspólnota Gospodarcza podejmowała działania służące zwal- czaniu ubóstwa i wykluczenia społecznego w postaci realizowanych projektów i programów.

Więcej na temat ewolucji pojęcia ubóstwa oraz wspólnotowych programów oraz projektów ukierunkowanych na zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego zob. [Szarfenberg, 2006, s. 93-96; Gordon, 2006, s. 29-32; Levitas, 2006; Levitas i in., 2007].

(5)

no zmniejszenie liczby Europejczyków żyjących poniżej krajowego progu za- grożenia ubóstwem o 25% w stosunku do roku 2008, co w praktyce oznacza redukcję ilości osób zagrożonych ubóstwem o ponad 20 mln osób do 2018 r.

Postępy w tym zakresie mierzone są za pomocą zagregowanego wskaźnika za- grożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (AROPE³), który łączy w sobie relatywne ubóstwo finansowe, deprywację materialną i wykluczenie z rynku pracy.

Został on skonstruowany w oparciu o trzy szczegółowe wskaźniki, traktowane jako kryteria identyfikacji osób znajdujących się w sytuacji zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, a mianowicie⁴:

• zagrożenie ubóstwem po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych,

• pogłębiona deprywacja materialna,

• bardzo niska intensywność pracy w gospodarstwie domowym.

Pierwszy ze wskaźników identyfikuje osoby w gospodarstwie domowym jako zagrożone ubóstwem, jeżeli ich dochody są niższe niż 60% mediany do- chodów w danym kraju. W obliczeniach brane są pod uwagę: po pierwsze, do- chód po uwzględnieniu transferów społecznych (emerytury, renty, świadczenia dla bezrobotnych czy świadczenia chorobowe) i po drugie, tzw. roczny ekwiwa- lentny dochód do dyspozycji⁵, pozwalający na porównanie ze sobą gospodarstw domowych o różnej liczebności i często niejednorodnym pod względem potrzeb konsumpcyjnych składzie demograficznym. Przyjęcie jako kryterium wyróżnie- nia mediany dochodów na poziomie krajowym umożliwia badanie nierówności dochodowej między gospodarstwami w danym kraju, a nie między krajami.

Pozwala to na uwzględnienie istniejącego zróżnicowania w poziomach docho- dów gospodarstw domowych w poszczególnych państwach członkowskich, wyni- kającego z różnic w poziomie rozwoju gospodarczego tych państw.

Gdy wskaźnik zagrożenia ubóstwem odwołuje się do bieżącego dochodu netto jako jego źródła, to drugi wskaźnik odwołuje się także do innych źródeł finansowania określonych potrzeb gospodarstw domowych (np. oszczędności lub kredytów). Tym samym wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej odwo-

3 At risk of poverty or social exclusion (AROPE).

4 Szerzej na temat wymienionych wskaźników, ich definicji, metodologii i algorytmów nalicza- nia zob. [Fijałkowska, 2014].

5 Dochód do dyspozycji definiowany jest jako suma dochodów pieniężnych netto (po odliczeniu zaliczek na podatek dochodowy, podatków od dochodów z własności, składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne) wszystkich członków gospodarstwa domowego, pomniejszona o: podat- ki od nieruchomości, transfery pieniężne przekazane innym gospodarstwom domowym oraz rozliczenia z Urzędem Skarbowym. Przy obliczeniach wyników z zakresu dochodów stosuje się zmodyfikowaną skalę ekwiwalentności OECD: 1 – dla pierwszej osoby dorosłej w gospodarstwie, 0,5 – dla każdego następnego dorosłego członka gospodarstwa, 0,3 – dla każdego dziecka w wieku poniżej 14 lat. Zob. [GUS, 2014].

(6)

łuje się do finansowych barier gospodarstw domowych w dostępie do dóbr i usług, wyróżnionych przez Eurostat jako powszechnie dostępne w krajach członkow- skich. Katalog tych dóbr i usług w liczbie dziewięciu⁶ określony został w nawią- zaniu do możliwości przeprowadzenia analizy zmian w standardzie życia oraz jego porównania tak w czasie, jak i przestrzeni. Deklarowany brak możliwości zaspokojenia co najmniej czterech z dziewięciu potrzeb skutkuje kwalifikacją do kategorii osób będących w sytuacji pogłębionej deprywacji materialnej.

Słusznie podkreśla się, że wskaźnik deprywacji materialnej jest bardziej wrażliwy na różnice w poziomie życia pomiędzy krajami niż wskaźnik zagroże- nia ubóstwem. Wynika to z faktu, że ten pierwszy koncentruje się na wydatkach gospodarstw domowych, które mogą być finansowane z różnych źródeł, w tym z bieżących dochodów, oszczędności lub kredytów, natomiast ten drugi opiera się na „krajowych granicach ubóstwa” [Fijałkowska, 2014, s. 17-24].

Ostatni ze wskaźników odwołuje się do ilości zrealizowanego czasu pracy przez członków gospodarstwa domowego w roku poprzedzającym badanie jako determinanty występowania zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym związanej z rynkiem pracy. Wskaźnik niskiej intensywności pracy zdefiniowany został jako odsetek osób w wieku 0-59 lat, żyjących w gospodarstwach domowych, w których osoby dorosłe przepracowały mniej niż 20% ich całkowitego, potencjalnego czasu pracy w minionym roku.

2. Metoda badania

W pracy wykorzystano dane i wskaźniki związane z pomiarem zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz posłużono się wybranymi danymi ilustrującymi sytuację gospodarczą państw członkowskich. Źródłem danych statystycznych dla 28 państw członkowskich objętych analizą były bazy Euro- stat. Przyjęty w opracowaniu w odniesieniu do analizy zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego okres badawczy 2008-2014 odpowiada dostępności danych odnoszących się do realizacji celów strategii Europa 2020. Wybór roku 2008 jako początkowego roku analizy podyktowany jest faktem, że cel strategii

6 Wśród wyróżnionych dziewięciu potrzeb znalazły się: 1) opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek raz w roku; 2) spożywanie mię- sa, ryb (lub wegetariańskiego odpowiednika) co drugi dzień; 3) ogrzewanie mieszkania odpowiednio do potrzeb; 4) pokrycie niespodziewanego wydatku (w wysokości odpowiadającej miesięcznej wartości granicy ubóstwa relatywnego, przyjętej w danym kraju, w roku poprze- dzającym badanie); 5) terminowe regulowanie opłat związanych z mieszkaniem, spłatą rat i kredytów; 6) posiadanie telewizora kolorowego; 7) posiadanie samochodu; 8) posiadanie pral- ki; 9) posiadanie telefonu (stacjonarnego lub komórkowego). Zob. [Fijałkowska, 2014, s. 21].

(7)

„Europa 2020” w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym odnosi się do tego właśnie roku jako bazowego. W przypadku danych dotyczących sytuacji gospodarczej poszczególnych krajów, wykorzystanych w analizie w celu wyjaśnienia dynamiki i kierunków zmian wielkości populacji zagrożonej ubó- stwem oraz wykluczeniem społecznym, dla pełniejszego obrazu sytuacji przyję- to dłuższy okres badawczy, a mianowicie lata 2004-2014.

3. Analiza empiryczna

Przeprowadzona w pierwszej kolejności analiza postępów państw człon- kowskich w realizacji celów krajowych w zakresie walki z zagrożeniem ubó- stwem i wykluczeniem społecznym dowodzi, że realizacja przyjętego w warunkach kryzysu oraz recesji gospodarczej celu strategii „Europa 2020”, jakim było zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w całej Unii z poziomu 116,5 mln osób zarejestrowanych w 2008 r. do 96,5 mln w 2018 r., napotyka na poważne trudności [Kawiorska, Witoń, 2016]. Stopień realizacji celów krajowych jest pośród badanych państw członkowskich bardzo zróżnicowany. Siedem z nich już w 2014 r. osiągnęło założony cel. Kraje te to:

Szwecja, Litwa, Czechy, Polska, Rumunia, a także Niemcy oraz Malta. Dwóm ostatnim udało się osiągnąć redukcje rzędu ponad 200% założonego celu krajowego. Kolejne trzy państwa są bardzo bliskie realizacji deklarowanych celów:

Słowacja zrealizowała swój cel w 89%, Chorwacja w 93%, a Łotwa w 97,5%.

Dużą grupę państw członkowskich stanowią te państwa, które nie tylko nie po- czyniły postępów w realizacji swoich celów krajowych, ale wręcz pogorszyły swoją sytuację w stosunku do sytuacji wyjściowej. Dotyczy to 15 państw, są to:

Dania, Luksemburg, Cypr, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Słowenia, Włochy, Esto- nia, Portugalia, Węgry, Belgia, Francja, Finlandia i Holandia, z czego 11 to pań- stwa zaliczane do grupy tzw. starej Unii.

Z przeprowadzonej analizy danych za lata 2008-2014 wynika, że w pań- stwach tzw. starej Unii (EU-15) odnotowano znaczny wzrost liczby osób zagro- żonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym o blisko 8 mln, co daje ponad 9,4% wzrostu w stosunku do roku 2008. Tymczasem w „nowych” państwach członkowskich (EU-12) liczba ta spadła o blisko 3,5 mln, co przekłada się na 11% spadek liczebności zagrożonej populacji. Głównym czynnikiem wyjaśnia- jącym te kontrastujące między państwami członkowskimi (UE-15 vs. EU-12)⁷ trendy jest fakt, że sytuacja gospodarcza tych ostatnich, zarówno w latach po-

7 Poza Chorwacją.

(8)

1

p z

j t 6 p l - U p c

w j p s s

R Ź

8

144

prze zde

jach tach 6,3%

pań lata -0,6 UE- per cap

w p jest prze sow się

Rys Źród

8 Ł

4

edz cyd

W h E h po

% d ństw ach

6%.

-15 cap pita

D posz t w edm wych do

s. 1.

dło: N

ączn

zają dow W ok EU-1 oprz do w U

elim Po : w pita

sta obr zcze wska miot h: p bad

Sku Na po

nie z

cyc wani kres 12 w

zed 2,1 Unii min ozw w 20 a w aryc rą i egó aźni tow pier dane

umu odsta

z Ch

ch k ie b sie

wyn dzaj

% (E now woli

004 w kr ch k ilus ólny ik wego

rws ego

ulow awie

horw

kry bard

200 nos ący na U-1 wan

iło r. P raja krajó strac ych

sku o w szy o ok

wan e dan

wacją

zys dzie 04- sił 2 ych

ko 12) nia j to PK ach ów cją kra umu wska obe kres

ny w nych

ą.

Do

s, ja ej k

201 2,9%

kry orzy

rel jej

na KB p

UE Un zm ajac ulow

aźn ejm su r

wzro Euro

orot

ak orz 14 ś

%, yzy yść lacj

sku zm per E-15

nii.

mian ch w

wan nika mują reali

ost re ostat

ta K

i w zyst

śred pod ys (2 kra ja u utkó mnie cap 5, a

n te w ra neg a pr ący izac

ealn t.

Kaw

w ok tna.

dnio dcz 200 ajów utrz

ów ejsz pita a w

emp ama go w

rzed ok cji c

nego

wior

kre

oroc zas 04-2

w E ym

(20 zeni

a w 20

pa⁸, ach wzr dsta kres

celó

o PK rska

sie

czn gdy 200 EU- myw 008 ie d w kr

014

, ja h wy

rost awio

dz ów

KB a, A

rec

ny w y w 07) r -12.

wała 8-20

dyst ajac

r. w

ak i yróż tu ono ziesi stra

dla Agni

cesj

wzr w kr rela . Po a się 014

tans ch U wzr

i ki żni rea o po

ięci ateg

UE iesz

ji w

ost raja acja odo ę w ) i su UE rósł

ieru ony alne

oniż iu l gii,

E-13 zka W

wyw

rea ach

a ta obni w ok wy now E-12

ł on

unk ych ego

żej lat 2

tj.

w l Wit

woła

alne UE ksz ie, kres yno wyc 2 sta n do

ków gru

PK dla 200 200

latac toń

ane

ego E-15

ztał ta k sie

siła ch k

ano o po

w ro up p KB a dw 04-2

08-2

ch 2 ej ty

PK 5 je łtow

kor rec a 0, kraj owił ozi

ozw pań (ry wóc 201 201

2004 ym

KB edy wała rzys cesj

6%

jów ł śr om

woju ństw

ys.

ch p 4, d 14.

4-20 kry

na ynie a si stna i or

% w w U redn mu 6

u go w cz 1- prze dru

014 yzy

oso 0,5 ię w a dl

raz w sto

UE nio 67%

osp złon -4).

edz ugi

(20 ysem

obę 5%

w st la n

ko osu do 53%

% PK

poda nko W ziałó odn

003 m,

ę w . W tosu now olejn unku kra

% P KB

arcz ows Wart ów nosz

= 10 był

kra W la unk wyc nyc u d ajów PKB B pe

zeg skic tośc

cza ząc

00) ła

a- a- ku

h ch do

w B er

go ch

ci a- cy

(9)

R Ź

R Ź Rys Źród

Rys Źród

s. 2.

dło: N

s. 3.

dło: N Sku Na po

Sku Na po

umu odsta

ulow awie

wan e dan

ny w nych

wzro Euro

ost re ostat

ealn t.

nego

nego o PK

o PK KB

KB dla

dla EU

EU U-15

U-13 w l

w l latac

latac ch 2

ch 2 2004

2008 4-20

8-20 014

014 (20

(20 003

007

= 10

= 10 00)

00)

(10)

1

R Ź

p w w s p i w

m m t 146

Rys Źród

pań wsk w n strz pań i w wob

moż mu tyw 6

s. 4.

dło: N

A ństw kaźn now zeni ństw w ko bec

W żna

roz wneg

Sku Na po

Anal wach

nika wyc

i 10 wach

olej 0,3 Wpły a ró

zwo go p

umu odsta

liza h w a b h p 0 lat h cz

nyc 3%

yw wn oju poz

ulow awie

wa wyra był t pańs t PK złon ch l

w k kr nież tyc ziom

wan e dan

arto aźni trzy stw KB nko lata kraj ryzy prz ch p mu r

ny w nych

ości ie w ykro wach B wz ows ach jach ysu

ześ pańs

roz Do

wzro Euro

sku wsk

otn h cz

zró skic 20 h U na led stw woj

orot

ost re ostat

umu kazu

ie, złon sł ś ch ( 008- UE-1

a g dzić w. Z

ju d ta K

ealn t.

ulo uje,

a w nko śred (EU -20 15.

gosp na a p dla

Kaw

nego

wan że w la ows dnio U-15 14

pod a po unk pań

wior

o PK

neg odn atac skic o o 5) j w

dark odst kt o ństw

rska

KB

go w not ch 2 ch.

33%

edy pań

ki p taw odni w E

a, A

dla

wzr tow 200

W

%, ynie ństw

pos wie z

iesi EU-

Agni

UE

ostu wany

08-2 tej pod e o wac

szcz zmi ieni

15 w iesz

E-15

u re y w 201 gr dcz 11 ch U

zegó ian ia p w o

zka W

w l

ealn lat 4 p rupi zas

%.

UE

ólny ws przy okre

Wit

latac

neg tach praw

ie p gdy Po -13

ych skaź yjęto esie

toń

ch 2

o P h 20 wie pań y w odob 3 od

h p źnik o zm e 20

2008

PKB 004 e pi ństw w wy

bnie dno

pańs ka mia 008-

8-20

B w -20 ęcio w (U yso e, w otow

stw rela any

-20 014

po 014

okr UE- oko w o wan

w cz atyw

ws 014

(20

szc prz rotn -13 roz okre no 5

złon wne skaź (ry

007

czeg zyro nie

) n zwi esie 5%

nko ego źnik ys. 5

= 10

góln ost

wyż na p

inię rec

wz

ows o po

ka r 5).

00)

nyc teg ższ prze ętyc cesj zros

skic ozio rela h go zy

e- ch

ji st

ch o- a-

(11)

R Ź

z c g t o d s n 2

R Ź Rys Źród

zwi czej grup tych odn du stan nika 200

Rys Źród

s. 5.

dło: N

Fa inię

j, m pam h re noto wsk now

a re 08 o

s. 6.

dło: N Zm w l Na po

akt, ęte p miał mi p eces owy kaz wił 9

elaty odno

Re we Na po

mian lata odsta

, iż pań ł is pań sją ywa zać

93%

ywn otow

laty edłu

odsta ny w

ch 2 awie

no ństw

totn ństw

gos aneg

mo

% śr neg wan

ywn g PP awie

wska 200 e dan

owe wa E

ny w. W

spod go p ożna redn go p

no w

ny po PS, e dan

aźni 8-2 nych

e pa Eur wp W p

dar prz a n niej pozi w 1

ozio 20 nych

ika 014 Euro

ańst ropy

ływ przy czą ez n a z j UE iom 10 p

om 14 r Euro

rela 4 (EU

ostat

twa y Z w n

ypa ą, w now zmia

E, a m ro pańs

rozw r.

ostat atyw

U-1 t.

a cz Zach

a z adku wska we

any a w ozw stw

woj t.

wneg 15 =

złon hod zmn

u G aźni pań y PK w 20 woju wach

ju g go p

= 10

nkow dnie niejs Grec ik r ństw

KB 014 u go h cz

osp pozi 00)

wsk ej d szan cji i rela wa

na r. j ospo złon

poda iom

kie dośw

nia i Po atyw czło a m

uż oda nko

arcz mu ro

w wia dy ortu wne

onk miesz

tylk arcz

wsk

zego ozw

mn adcz ystan

ugal ego kow zka ko 7 zego kich

o (EU woju

niejs zyły nsu lii, roz wski ańca 72%

o w h.

U-1 u go

szym y sk u ro

pań zwo

ie ( a w

%. O w 20

15 = spo

m s kutk ozw

ństw oju z

(rys w G Ogó 014

= 10 odar

stop ków wojo

w n zbli s. 6) Grec

ółem r. w

00), rcze

pniu w re owe najb iżył ). T cji,

m o w s

PKB go

u n ece ego bard ł się Tytu któ obni stos

B p niż w esji

mi dzie

ę do ułem óry

iżen unk

per c wy

go iedz ej d

o p m p w nie ku d

capi sok spo zy t dotk ozi przy

200 ws do r

ita, koro odar tym knię om ykła 08 r skaź rok

o- r- mi

ę- mu

a- r.

ź- ku

(12)

Sytuacja w poszczególnych państwach członkowskich zarówno w zakresie tempa, jak i kierunków zmian wzrostu oraz rozwoju gospodarczego przełożyła się w ponad połowie państw na kierunki zmian w zakresie liczebności populacji zagrożonej ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. W siedmiu krajach (Pol- ska, Słowacja, Rumunia, Bułgaria, Litwa, Czechy i Austria), w których odnotowano wzrost realnego PKB w latach 2008-2014, odsetek osób zagrożonych ubó- stwem lub wykluczeniem społecznym obniżył się. W ośmiu (Grecja, Włochy, Portugalia, Hiszpania, Dania, Cypr, Słowenia i Estonia) wraz ze spadkiem realnego PKB odnotowano wzrost odsetka populacji zagrożonej ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. W dużym stopniu miał na to wpływ spadek stopy zatrudnienia w okresie recesji gospodarczej. Spadek ten bezpośrednio przełożył się na zmiany jednego ze wskaźników AROPE, tj. odsetka populacji żyjącej w gospodarstwach o niskiej intensywności pracy. Tytułem przykładu wskazać można na takie kraje jak Grecja, gdzie w 2014 r. odnotowano spadek stopy zatrudnienia o 12 p.p. w stosunku do roku 2008, co skutkowało wzrostem odsetka osób żyją- cych w gospodarstwach o niskiej intensywności pracy o prawie 130%. Podobna sytuacja miała miejsce w Hiszpanii, w której odnotowano spadek stopy zatrudnienia o 8,5 p.p. i wzrost odsetka osób żyjących w gospodarstwach o niskiej intensywności pracy o prawie 160%. W przypadku Cypru spadek o 8,8 p.p. stopy zatrudnienia przełożył się na wzrost odsetka osób żyjących w gospodarstwach o niskiej intensywności pracy o ponad 115%, natomiast w Portugalii spadek stopy zatrudnienia o 5,4 p.p. spowodował wzrost odsetka osób żyjących w gospodarstwach o niskiej intensywności pracy o 93%.

Wpływ na zróżnicowanie postępów w walce z ubóstwem i wykluczeniem społecznym miała też sytuacja początkowa poszczególnych krajów. Nowe pań- stwa UE w 2008 r., charakteryzowały się znacznie wyższym wskaźnikiem odsetka populacji zagrożonej ubóstwem i wykluczeniem społecznym (średnio dla UE-13 to 27,76%) w stosunku do grupy starych państw członkowskich (średnio dla UE-15 to 20,65%). Przeprowadzona analiza korelacji pokazuje, że istnieje umiarkowany, ale istotny statystycznie negatywny związek pomiędzy wielkością udziału populacji zagrożonej ubóstwem i wykluczeniem społecznym w 2008 r.

a wielkością i kierunkiem zmian tego udziału w latach 2008-2014 (współczyn- nik korelacji wyniósł 0,452, przy p = 0,016).

Podsumowanie

Podsumowując powyższe rozważania, należy podkreślić, iż postępy krajów UE w zakresie walki z zagrożeniem ubóstwem i wykluczeniem społecznym są bardzo zróżnicowane – w niektórych państwach udział populacji zagrożonej

(13)

ubóstwem i wykluczeniem społecznym wzrósł, zamiast zmaleć, w innych nie tylko zmalał, ale znacznie przekroczył założony w programach krajowych ilo- ściowy parametr dotyczący wielkości redukcji zagrożonej populacji.

Nowe kraje UE zdecydowanie lepiej niż stare poradziły sobie w badanym okresie z wyzwaniem, jakim jest realizacja krajowych celów strategii Europa 2020 w zakresie walki z zagrożeniem ubóstwem i wykluczeniem społecznym.

Stopień realizacji tych celów w dużej mierze zdeterminowany był sytuacją go- spodarczą w poszczególnych krajach, na którą dodatkowo nałożył się kryzys finansowy, a także będąca jego następstwem recesja gospodarcza. Rezultaty przeprowadzonej analizy wyraźnie wskazują, że sytuacja gospodarcza nowych państw członkowskich (UE-13) była zdecydowanie korzystniejsza zarówno przed, w trakcie, jak i po kryzysie gospodarczym, a jego negatywne skutki w większym stopniu dotknęły państw tzw. starej Unii (EU-15).

Nie bez znaczenia jest również fakt, iż w 2008 r. – przyjętym za wyjściowy dla przeprowadzonej analizy – odsetek osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w grupie starych państw członkowskich był znacznie niż- szy od jego poziomu w nowych państwach, a im niższy początkowy poziom zjawiska, tym trudniej osiągnąć redukcję jego skali.

Literatura

Booth C. (1892), Life and Labour of the People in London, Macmillan and CO, London.

Drewnowski J. (1977), Poverty: Its Meaning and Measurement, “Development and Change”, No. 8, s. 183-208.

European Commission (2010), Communication from the Commission, EUROPE 2020, A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth, Brussels, 3.3.2010, (COM(2010) 2020).

Faliszek K. (2014), Ubóstwo [w:] Encyklopedia województwa śląskiego, t. 1, http://ibrbs.

pl/mediawiki/index.php/Ub%C3%B3stwo (dostęp: 26.06.2016).

Fijałkowska M. (2014), Dezagregacja wskaźników strategii Europa 2020 na poziom nts 2 z zakresu pomiaru ubóstwa i wykluczenia społecznego, GUS, stat.gov.pl/download/

gfx/.../pl/.../5803/1/.../raport_metodologiczny__.pdf (dostęp: 28.11.2015).

Gordon D., Adelman L., Ashworth K., Bradshaw J., Levitas R., Middleton S., Pantazis C., Patsios D., Payne S., Townsend P., Williams J. (2000), Poverty and Social Exclu- sion in Britain, Research Report, Joseph Rowntree Foundation, York.

Gordon D. (2006), The Concept and Measurement of Poverty [w:] C. Pantazis, D. Gor- don, R. Levitas (eds.), Poverty and Social Exclusion in Britain, The Policy Press, Bristol.

(14)

GUS (2014), Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) w 2013 r., Notatka informacyjna z dn. 22.12.2014, http://stat.gov.pl/download/gfx/portal informacyjny/pl/defaultaktualnosci/5486/7/5/1/euro_badanie_dochodow_i_warunkow _zycia_-eu-silc-_w_2013.pdf. (dostęp: 26.11.2015).

Kawiorska D., Witoń A. (2016), Ubóstwo i wykluczenie społeczne w kontekście strategii Europa 2020: postępy w realizacji, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna”, nr 2(53), s. 142-162.

Lenoir R. (1975), Les exclus – Un Français sur dix, Editions Du Seuil, collection Points Actuels, Paris.

Levitas R. (1996), The Concept of Social Exclusion and the New “Durkheimian” He- gemony, “Critical Social Policy”, No. 46, s. 5-20.

Levitas R. (1998), The Inclusive Society: Social Exclusion and New Labour, Macmillan, Basingstoke.

Levitas R. (2000), What is Social Exclusion? [w:] D. Gordon, P. Townsend (eds.), Breadline Europe: The Measurement of Poverty, The Policy Press, Bristol.

Levitas R. (2006), The Concept and Measurement of Social Exclusion [w:] C. Pantazis, D. Gordon, R. Levitas (eds.), Poverty and Social Exclusion in Britain, The Policy Press, Bristol.

Levitas R. (2011), Measuring Social Exclusion, “Second Peter Townsend Memorial Conference: The State of the Art”, January, http://www.poverty.ac.uk/take- part/events/second-peter-townsend-memorial-conference-2011-presentations (dostęp: 13.06.2016).

Levitas R., Pantazis C., Fahmy E., Gordon D., Lloyd E., Patsios D. (2007), The Multidi- mensional Analysis of Social Exclusion, Department of Sociology and School for Social Policy Townsend Centre for the International Study of Poverty and Bristol Institute for Public Affairs, University of Bristol, http://dera.ioe.ac.uk/6853/1/

multidimensional.pdf (dostęp: 13.06.2016).

Maxwell S. (1999), The Meaning and Measurement of Poverty, “Overseas Development Institute Poverty Briefing”, February, No. 3.

Panek T. (2008), Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru, Instytut Statystyki i Demo- grafii SGH, stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Ubostwo_i_nierownosci-dylematy_

pomiaru.pdf (dostęp: 27.05.2016).

Panek T., Czapiński J. (2013), Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i jakość życia Pola- ków, www.diagnoza.com (dostęp: 27.09.2016).

Pantazis C., Gordon D., Levitas R. (2006), Poverty and Social Exclusion in Britain, The Policy Press, Bristol.

Rowntree B.S. (1908), Poverty, a Study of Town Life, Macmillan and CO, London.

Szarfenberg R. (2006), Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Poli- tyki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

(15)

Szarfenberg R., Żołędowski C., Theiss M. (red.) (2010), Ubóstwo i wykluczenie społecz- ne. Perspektywa poznawcza, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

Townsend P. (1952), Poverty – Ten Years After Beveridge, Political and Economic Plan- ning, London.

Townsend P. (1962), The Meaning of Poverty, “British Journal of Sociology”, Vol. 13, No. 3, s. 210-219.

Townsend P. (1979), Poverty in the United Kingdom: A Survey of Household Resources and Standards of Living, Penguin Books, London.

Townsend P. (2010), The Peter Townsend Reader, Policy Press, Bristol.

COMBATING POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION DURING CRISIS – EVALUATING EU COUNTRIES’ PROGRESS IN THE REALIZATION

OF EUROPE 2020 STRATEGY

Summary: The article focuses on EU’s goal of combating poverty and social exclusion.

There are significant differences between European Union Member States (EU MS) in their progress in the realization of national goals of Europe 2020 strategy. An attempt to explain this phenomenon was made. The analysis show that this variation among countries resulted from differences in general level of economic development as well as the initial percentage of the population at risk of poverty or social exclusion. This was fur- ther negatively impacted by the economic recession.

Keywords: Europe 2020, European Union, poverty, social exclusion.