Morfogenetyczne osobliwości rzeźby podłoża plejstocenu na Polesiu Wołyńskim - Biblioteka UMCS

Morfogenetyczne osobliwoœci rzeŸby pod³o¿a plejstocenu na Polesiu Wo³yñskim

Morphogenetic features of the sub-Pleistocene relief in the Volhynia Polesje

Kopalna rzeŸba podplejstoceñska na Polesiu Wo³yñskim posiada z³o¿on¹ budowê z ogólnym nachyleniem powierzchni ku pó³noco-wschodowi. Bez- wzglêdne wysokoœci zmieniaj¹ siê w szerokim zakresie od 210 do 220 m n.p.m w dorzeczu rzeki Stochod do 100–105 m n.p.m w najg³êbszej czêœci doliny Prypeci. G³êbokoœæ rozciêcia wynosi œrednio 100–120 m. Wyj¹tek stanowi¹ czêœci przeg³êbieñ w rynnach egzaracji lodowcowej i erozji wodnolodowcowej, gdzie hipsometryczna powierzchnia ska³ pod³o¿a znajduje siê na wysokoœci 60–

80 m n.p.m. Morfogenetyczne osobliwoœci rzeŸby pod³o¿a plejstocenu na Polesiu Wo³yñskim

Prezentowana mapa hipsometrii pod³o¿a podplejstoceñskiego Polesia Wo-

³yñskiego (ryc. 1) skonstruowana przez autora 10 lat temu z wykorzystaniem oko³o 15 tysiêcy profilów wierceñ zosta³a uzupe³niona nowymi materia³ami.

Mapa oparta jest wiêc na aktualnie kompletnym materiale i przedstawia obecny stan wiedzy.

Dyskusyjny problem genezy powierzchni pod³o¿a lodowcowych obszarów Europy badany jest od pocz¹tku ubieg³ego wieku (Nie2iporenko 1989). Rozpa- trywane s¹ trzy g³ówne czynniki: procesy tektoniczne, denudacja i egzaracja.

Dla badanego obszaru dominuj¹cy w rozpoznaniu wspó³czesnych osobliwoœci pogrzebanego reliefu okazuje siê czynnik strukturalno-tektoniczny, a w mor-

Ryc. 1. Hipsometria pod³o¿a czwartorzêdu Polesia Wo³yñskiego (cyframi oznaczono po³o¿enie przekrojów geologicznych z ryc. 2, 3, 4) Hypsometry of the sub-Quaternary surface in the Volhynia Polesje (numbers mark the locations of geologic cross-sections from Figs 2, 3, 4)

Ivan ZALESSKY

spêkañ o orientacji NW–SE, subrównole¿nikowej i ortogonalnej. Spêkania te- ktoniczne mo¿na œledziæ w planie regionalnym i przed³u¿aj¹ siê na s¹siednie obszary Polski (Dobrowolski 1998) i Bia³orusi. Najbardziej istotny wp³yw na podplejstoceñsk¹ rzeŸbê i tworzenie siê plejstoceñskiej pokrywy osadowej wy- kaza³y strefy tektoniczne g³êbokich uskoków pierwszego stopnia: Wy¿ewsko- -Miñska, Stochodsko-Mogilewska, Maniewicko-Stoliñska i strefa uskoku W³o- dzimierza Wo³yñskiego. Fragmenty wymienionych stref naniesiono na prezen- towan¹ mapê hipsometryczn¹ podczwartorzêdowego pod³o¿a (ryc. 1).

Tektoniczne za³o¿enia, neotektoniczny re¿im i glacigeniczne osobliwoœci okaza³y siê g³ównymi elementami w tworzeniu ró¿norodnych negatywnych i pozytywnych form rzeŸby, wœród których (systematyzuj¹c) wydzielamy nastê- puj¹ce: zamkniête paleodepresje, dolinopodobne obni¿enia, formy krasowe, izolowane pagóry, grzêdy, stoliwa wododzia³owe oraz siod³a.

Najbardziej jasno i wyraŸnie w rzeŸbie kopalnej wydzielaj¹ siê zamkniête paleodepresje – rynny lodowcowej egzaracji i erozji wodnolodowcowej (Gaiga- las 1976), uwa¿ane przez G. I Goreckiego (1973) za swoisty typ morfogenety- czny rzeŸby. S¹ to zamkniête izolowane obni¿enia, wypreparowane w ska³ach górnokredowych, o osi zorientowanej w jednym kierunku, najczêœciej sub- równole¿nikowym i przywi¹zane g³ównie do stref tektonicznych rozluŸnieñ.

D³ugoœæ tych depresji waha siê od 3 do 12 km, g³êbokoœæ bezwzglêdna wciêcia w ska³ach pod³o¿a wynosi ponad 100 m, co zgadza siê z morfologi¹ paleoobni-

¿eñ po³udniowej peryba³tyckiej strefy i po³udnia Bia³orusi (Gaigalas 1976; Go- recky 1973).

Kopalne rynny egzaracji i erozji lodowcowej zasadniczo ró¿ni¹ siê od pra- dolin i obni¿eñ tworzonych przez erozjê rzeczn¹. G³ówniejszymi oznakami po- grzebanych dolin rzecznych s¹:

– obecnoœæ aluwialnych osadów z ich podstawowymi facjami, a tak¿e form erozji z poziomem bazalnym, z korytami, starorzeczami;

– prawid³owa zmiana sk³adu granulometrycznego osadów korytowych z powiêkszeniem wymiarów ziarna w ich dolnej czêœci;

РpowszechnoϾ typowej aluwialnej struktury w osadach korytowych;

– prawid³owa zmiana absolutnych i wzglêdnych wysokoœci powierzchni i podstawy aluwialnych utworów w kierunkach dystalnym i proksymalnym;

Ryc. 2. Rynna lodowcowej egzaracji zwi¹zana ze stref¹ tektoniczn¹, rzeka Stochód, miasto Lu- bieszów: 1 – piaski rzeczne, drobnoziarniste, dobrze wysortowane; 2 – piaski fluwioglacjalne,

œrednioziarniste, s³abo wysortowane; 3 – piaski ze ¿wirami i g³azikami; 4 – jeziorne osady mar- gliste; 5 – jeziorne osady piaszczysto-ilaste horyzontalnie warstwowane; 6 – glina zwa³owa; 7 – diatomity; 8 – kreda pisz¹ca (górny turon); 9 – zdezintegrowane piaskowce gruboziarniste (wend); 10 – bazalty. K2C1 – cenoman dolny, K2C2 – cenoman górny, V1gb – warstwy gorbaszow-

skie (dolny wend), V2br – seria berestowiecka (górny wend)

Channel of glacial erosion connected with tectonic zone, the Stochod river, Lubiešov town: 1 – fine-grained, well sorted fluvial sands; 2 – medium-grained, weakly sorted fluvioglacial sands;

3 – sands with gravels and small stones; 4 – marly lacustrine deposits; 5 – sandy-clayey, horizon- tally stratified lacustrine deposits; 6 – till; 7 – diatomites; 8 – chalk (Upper Turonian); 9 – coarse- -grained, disintegrated sandstones (Wend); 10 – basalts. K2C1 – lower Cenomanian; K2C2 – up- per Cenomanian; V1gb – Gorbašov layers (lower Wend); V2br – Bereste2ko series (upper Wend)

transgresji glacjalnej.

Jak wyjaœniono powy¿ej, podstawowa iloœæ kopalnych glacigenicznych pa- leorynien przywi¹zana jest do os³abionych fragmentów aktywnych tektonicznie stref. Przyk³adowo (ryc. 2) V-kszta³tna rynna egzaracji lodowcowej za³o¿ona zosta³a w dolnym plejstocenie, w okresie okskiego (saanian) zlodowacenia. Po-

³o¿ona jest ona w przyujœciowej czêœci koryta rzeki Stochód, wyci¹gniêta jest zgodnie z kierunkiem odp³ywu i przywi¹zana jest do strefy tektonicznej.

O aktywnoœci strefy œwiadczy poprzeczny przekrój poprzez dolinê Stochodu, gdzie szerokoœæ strefy tektonicznej wynosi 7,5 km. W dolnym cenomanie blok ska³ rifejskich podniós³ siê na 40 m, potem po nieznacznej stabilizacji podno-

Ryc. 3. Rynna typu gardzielowego, rzeka Czerewacha, dop³yw Stochodu, na zachód od Manie- wicz. Objaœnienia jak na ryc. 2

Channel of gorge type, the Tcherevacha river (tributary of the Stochod river, westwards of Ma- nievi2e). Explanation as in Fig. 2

szenie wertykalne zachodzi³o dalej. W okresie okskim (saanian) mia³o miejsce wciêcie w utwory górnokredowe na g³êbokoœæ do 85 m. W sp¹gu rynny, której d³ugoœæ nie przekroczy³a 5 km, zachowa³y siê utwory fluwioglacjalne przykryte interglacjalnymi osadami o genezie jeziornej.

W tej samej dolinie rzecznej, 50 km na po³udnie od Lubieszowa rozpozna- ny zosta³ drugi typ glacidepresji – rynna typu wyruszonego (trog) (ryc. 4). We- d³ug s³ownika paleogeograficznego trogi – to przetworzone przez lodowiec do- liny rzeczne posiadaj¹ce formê korytopodobn¹, a przeplatanie siê lodowcowych i interglacjalnych okresów wytwarza w³o¿one formy (Maruašvili 1985). Podany przyk³ad charakteryzuje siê tym, ¿e w przedziale jednej kopalnej formy widzi- my œlady dwóch zlodowaceñ – sanu i odry.

Nie zatrzymuj¹c siê na mechanizmie lobu lodowcowego stwierdzamy fakt 70-metrowego wciœniêcia masy lodowej w margle górnej kredy, w wyniku cze- go powsta³a w¹ska klinopodobna depresja wype³niona utworami morenowymi, która stopniowo przechodzi w korytopodobn¹ formê wype³nion¹ osadami flu- wioglacjalnymi. W okresie interglacjalnym dolina aktywnie funkcjonowa³a, wody rzeczne rozmy³y starszy fluwioglacja³, pozosta³y zaœ osady aluwialno-je- ziorne. Z kolei dolin¹ przemieszcza³ siê lodowiec odrzañski zostawiaj¹c more- nê denn¹, której œlady zachowa³y siê w postaci izolowanych, wododzia³owych

Ryc. 4. Rynna typu wyruszonego, rzeka Stochód, wieœ Borowo. Objaœnienia jak na ryc. 2 Channel of polygenetic type (glacial erosion and other processes), the Stochod river, Borovo vil-

lage. Explanations as in Fig. 2

wiec okski (sanian) zatrzyma³ siê po spotkaniu przegrody w postaci maniewic- kiego kredowego coko³u, nastêpnie po nagromadzeniu siê lodu penetrowa³ w uszczelinionej strefie górnokredowy margiel do g³êbokoœci 40 m tworz¹c w¹sk¹ depresjê ze stromymi zboczami. W sp¹gu zachowa³a siê morena o 20- metrowej mi¹¿szoœci.

W zakoñczeniu nale¿y dodaæ, ¿e badania morfogenetycznych osobliwoœci rzeŸby pod³o¿a plejstocenu nios¹ informacje o wp³ywie na przedlodowcow¹ rzeŸbê czynników tektonicznych, morfodynamicznych cech pokryw lodowco- wych, a tak¿e o lokalnym nagromadzeniu pogrzebanych osadów morenowych i wodnolodowcowych, stanowi¹cych istotn¹ bazê surowcow¹ przemys³u bu- dowlanego.

Na Polesiu Wo³yñskim rynny egzaracji lodowcowej zlodowacenia okskiego (sanian) wystêpuj¹ po pó³nocnej stronie linii ³¹cz¹cej Maniewicze–Kowel–Lu- boml. Oczywiœcie s¹ one przykryte osadami zlodowacenia dnieprowskiego, który w substracie kredowym wytworzy³ podobne glacidepresje towarzysz¹ce strefie marginalnej.

Rozpoznanie kopalnych glacidepresji stanowi nieod³¹czn¹ czêœæ poznania problemów morfogenezy l¹dowej w plejstocenie.

L I T E R A T U R A

D o b r o w o l s k i R. 1998: Strukturalne uwarunkowania rozwoju wspó³czesnej rzeŸby krasowej na miêdzyrzeczu œrodkowego Wieprza i Bugu. Wyd. UMCS, Lublin: 88.

G a i g a l a s A. J. 1976: Pogrebiennyje paleovrezy povierchnosti doƒetwiertiƒnych porod Ju¿noj Pribaltiki. Izd. Maks³as, Vilnius: 131.

G o r e c k y G. I. 1973: Tipy antropogenovych pereug³ublenij. [W:] Problemy paleogeografii an- tropogena Bie³orussii. Izd. Nauka i Technika, Miñsk: 95–128.

M a r u a š v i l i L. I. 1985: Paleogeografi2eskij s³ovar. Izd. Mysl, Moskva: 259.

N i e 2 i p o r e n k o L. A. 1989: Us³ovija zaleganija i tektoniƒeskaja predoopregielennost' antro- pogenovogo pokrova Bie³orussi. Izd. Nauka i Technika, Miñsk: 106.

Z a l e s s k y I. I. 1976: Krajevyje lednikovyje obrazovanija severo-zapada Ukrainy v rajonie Liuboml–Szack. [W:] Krajevyje obrazovanija matierikovych oledienienij. Izd. Nauko- wa Dumka, Kiev: 95.

S U M M A R Y

The buried sub-Pleistocene surface is found at altitudes of 100–220 m a.s.l., and is inclined to the north-east. Relief of this surface is characterized by the occurrence of deep valleys – chan- nels which cut the bedrock, i.e. the Upper Cretaceous rocks to a depth of more than 100 m. These dissections are connected with tectonic faulting zones, especially with main, deep faults (Fig. 1).

The following types of valleys are recognized here: channels of glacial erosion, channels of fluvioglacial erosion, and river valleys. They are from 3 to 12 km long. These forms are accom- panied by the isolated enclosed depressions of elongated trough type.

These negative relief forms were formed in the Pleistocene, mainly during the Oka (=San) Glacial. They are completely filled with moraine and fluvioglacial deposits, and also with inter- glacial deposits, mainly fluvial and lacustrine ones (Figs 2, 3, 4).