STUDIA SOCJOLOGICZNE 1996, 3 (142) ISSN 0039-3371
SPRAWOZDANIA
Konferencja
„Jakiego prawa potrzebują Polacy”
Warszawa, 20 czerwca 1996
Dnia 20 czerwca 1996 roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwer
sytetu Warszawskiego odbyła się konferencja naukowa pt. „Jakiego prawa potrzebują Polacy” . Była ona okazją do zaprezentowania wstępnych wyników badań prowadzonych od kilku lat przez Zespół naukowo-badawczy w Za
kładzie Socjologii Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego kierowany przez prof. Annę Turską. Konferencja zgromadziła kilkudziesięciu uczestników z różnych ośrodków naukowych kraju oraz kilku dziennikarzy.
Celem konferencji było zarówno przedyskutowanie metodologicznych zało
żeń prowadzonych badań, jak i przedstawienie i interpretacja ich wstępnych wyników. Należy podkreślić, iż badaniami objęto zarówno próbę ogólnopols
ką, jak i subpopulacje biznesmenów, dziennikarzy i twórców prawa, tj. posłów (ta ostatnia w trakcie realizacji). N a konferencji zaprezentowano pięć referatów, których podstawę empiryczną stanowiły przede wszystkim wyniki uzyskane przez Zespół, a niekiedy też wyniki innych badań.
Kierownik badań, prof. A nna Turska wygłosiła referat pt. „Jakiego prawa Polacy potrzebują - refleksja teoretyczna i empiryczna”. Zgodnie z brzmieniem tytułu konstrukcja referatu jest dwuczęściowa. Rozważania teoretyczne kon
centrowały się wokół problemu roli prawa w procesie przemian, zwłaszcza jego wpływu na aktywność społeczną. Można dostrzec konstruktywną rolę prawa kreującą np. nową rzeczywistość gospodarczą i destrukcyjną, wynikającą z jego niedoskonałości treściowych lub wykorzystywania w złym zamiarze. Osobny wątek dotyczył zmian w strukturze społecznej - rodzenia się lub odradzania nowych grup społecznych, zmiany roli grup zawodowych dotychczas ist
niejących, a także nowej roli prawa i oczekiwań wobec niego.
112 SPRAWOZDANIA
Empiryczna część referatu poświęcona była omówieniu wyników badań na temat celów prawa. Badani zgodni są co do tego, że zapobieganie przestępczości i jej zwalczanie powinno być podstawowym celem prawa. Jednak inne cele ulegają zróżnicowaniu w poszczególnych populacjach. Jeżeli chodzi o oczekiwa
nia wobec prawa, to dominuje tu potrzeba bezpieczeństwa zapewnianego przez prawo. Dalsze wątki wystąpienia dotyczyły analizy następujących problemów:
a) preferencji społecznych wobec szerokiej i szczegółowej regulacji prawnej oraz jej przeciwieństwa, czyli regulacji wąskiej pozostawiającej swobodę ustaleń stronom, b) wyboru przez badanego między regulacjami prawnymi a normami etyki zawodowej, w wypadku konfliktu między tymi rodzajami norm, c) oceny skuteczności obowiązującego prawa.
Referat Andrzeja Kojdera „Prestiż prawa trzydzieści lat później” miała charakter historyczno-porównawczy. Istotnym faktem w historii polskiej socjo
logii prawa były prowadzone w latach sześćdziesiątych przez Adama Podgórec- kiego badania nad prestiżem prawa w Polsce. Ich wyniki dały podstawę do porównania opinii na temat prestiżu prawa sprzed lat trzydziestu z wynikami uzyskanymi w 1995 roku w badaniach „Jakiego prawa potrzebują Polacy”.
Należy dodać, że w tej części badań postawiono te same pytania co przed trzydziestu laty. Omawiane badania dowodzą, że mimo upływu lat i zasadniczej zmiany sytuacji politycznej w Polsce, zarówno pewne czynniki społecz
no-demograficzne charakteryzujące badanych (w szczególności poziom wy
kształcenia, niezaangażowanie polityczne), jak i ich poglądy na wiele spraw nie uległy widocznym zmianom. N a przykład w roku 1964 i 1995 co czwarty b a d a n y w ykazyw ał poczucie zagrożenia; nie uległ zm ianie sto p ień zadow olenia z życia deklarowany przez blisko 70% badanych; podobnie kształtuje się ocena pozycji pracownika w miejscu pracy - za właściwie ocenianych w 1964 roku uważało się 30,3% pracowników, w 1995 - 31,4%. Jeżeli chodzi o poglądy na temat przestrzegania prawa to w ciągu wspomnianego trzydziestolecia nie odnotowano poważnych zmian. N a przykład uznanie dla postawy „powinno się zawsze przestrzegać prawa, nawet jeśli naszym zdaniem jest ono niesłuszne”
deklarowało w 1964 roku 44,8% badanych, w 1995-48,7% . Brak zasadniczych zmian w ocenie prestiżu prawa wiązać należy z tym, iż wprowadzanym od 1989 roku zmianom nie towarzyszył spektakularny akt zerwania z przeszłością. Czas transformacji zaś nacechowany jest zarówno zagrożeniami kryminalnymi, jak i bytowymi - bezrobocie, zbyt niskie emerytury i inne.
Zmiany zachodzące w ostatnich latach w Polsce wpływają na kształtowanie się nowych zadań i ról zawodowych większości prawników. Właśnie „Rolom zawodowym prawników w nowej rzeczywistości” poświęcony był referat Elżbiety Łojko. A utorka uwzględniła w nim wyniki zarówno badań Zespołu, jak i badań własnych przeprowadzonych na Wydziale Prawa i Administracji UW wśród studentów I i III roku prawa, któie pozwalają stwierdzić m.in., jakie preferują oni zawody prawnicze i jakie zachowania uważają za dopuszczalne
SPRAWOZDANIA 113 przy ich wykonywaniu. W Polsce lat dziewięćdziesiątych występuje rosnące zapotrzebowanie na wysokokwalifikowanych prawników mogących służyć radą w wielu dziedzinach życia. Dbałość o treść zmienianego i tworzonego prawa winna towarzyszyć dbałości o właściwe przygotowanie zawodowe prawników i podnoszenie ich kwalifikacji fachowych (na studiach, w czasie aplikacji, w trakcie wykonywania zawodu). Nie mniej ważne są zabiegi 0 poziom kwalifikacji moralnych prawników. Z badań przeprowadzonych wśród studentów wynika, iż przyszli prawnicy - dziś studiujący - dopuszczają możliwość wręczenia łapówki w celu pomyślnego załatwienia sprawy swego klienta (40,6% studentów I roku, 36,7% III roku). Podobna liczba studentów gotowa jest poświadczyć nieprawdę w interesie swego klienta. Kolejne ustalenia dotyczące problemu prestiżu zawodowego prawników pochodzą z badań Zespołu i dają odpowiedź na pytanie, „czy istnieją obecnie w Polsce tacy ludzie, którzy posługują się prawem w złych zamiarach” i „kim są te osoby”. N a przykład co dziewiąty badany z próby ogólnopolskiej w zawodowych pra
wnikach widzi tych, którzy posługują się prawem w złych zamiarach.
Wiesław Staśkiewicz przedstawił referat „Jakiej konstytucji Polacy po
trzebują”. Bazę empiryczną stanowiły tu zarówno wyniki uzyskane w bada
niach własnych Zakładu Socjologii Prawa, jak i w większym stopniu wyniki badań CBOS. Pozwalają one stwierdzić, jak zmieniały się w poszczególnych latach poglądy Polaków, m.in. w takich sprawach jak potrzeba nowej kon
stytucji, zadowolenie lub niezadowolenie z uregulowań obecnie obowiązują
cych. Z zaprezentowanych danych wynika, iż Polacy słabo znają unormowania konstytucyjne. Jednak aż 87% pytanych twierdząco odpowiedziało na pytanie
„czy znajomość konstytucji jest zwykłym obywatelom w ogóle potrzebna”.
Jedno z pytań w badaniach Zespołu brzmiało: „Czy Pana zdaniem Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej powinna przede wszystkim: 1) gwarantować prawa 1 wolności obywatelskie, dając obywatelom możliwość dochodzenia swoich praw przed sądem; 2) ustalać stosunki między organami władzy państwowej (Sejmem-Senatem-Rządem-Prezydentem)”. Pierwsza wersja odpowiedzi zys
kała 81,5% zwolenników, druga zaledwie 7,3%. A utor przedstawił wyniki badań na temat oczekiwań wobec nowej konstytucji, z których wynika, że dominuje tu nadzieja zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego. W referacie znalazły się też dane na temat poglądów społecznych w kwestiach stosunków państwo-Kościół.
Tematem wystąpienia Zbigniewa Cywińskiego były „Nierówności wobec prawa w okresie zmiany systemowej”. Zostały tu omówione wyniki badań Zespołu dotyczące porównania prawa obowiązującego obecnie z prawem PRL pod względem słuszności, sprawiedliwości, zakresu swobód gospodarczych i politycznych. Zasadniczym wątkiem referatu było przedstawienie poglądów badanych na nierówności w prawie ze względu na wyznanie, narodowość, wykształcenie, płeć, majątek, udział we władzy, chorobę lub kalectwo, przeko
114 SPRAWOZDANIA
nania moralne i miejsce zamieszkania. Respondenci pytani o to, czy wszyscy ludzie w Polsce są równi wobec prawa w 77,8% odpowiedzieli przecząco.
Szczególnie interesujące jest to, iż opinie o występowaniu niektórych rodzajów nierówności postrzegane są różnie w zależności od regionu, w którym mieszka respondent. I tak np. mieszkańcy Dolnego Śląska w stosunkowo najmniejszym stopniu dostrzegają nierówności ze względu na majątek; mieszkańcy ziem północno-wschodnich częściej zwracają uwagę na istnienie nierówności ze względu na poglądy polityczne niż ludność innych regionów. Owe zróż
nicowania regionalne mobilizują do poszukiwania ich przyczyn, związanych z uwarunkowaniami historycznymi i kulturowymi.
Należy dodać, że referaty opierały się na niewielkiej części zbieranego materiału empirycznego, a w niniejszym sprawozdaniu wspomniałem tylko wybrane ich wątki.
Dyskusja w trakcie konferencji skupiona była wokół zagadnień metodologi
cznych i interpretacyjnych, pomocnych w dalszej pracy Zespołu. Podkreślano w niej wysokie walory poznawcze badań wynikające zwłaszcza z faktu, iż objęto nimi wymienione subpopulacje. Pozwoli to poznać różnice ocen, potrzeb i oczekiwań wobec praw a właściwe dla społecznie istotnych grup zawodowych poszukujących swego miejsca i zasad działania w nowej rzeczywistości. Umoż
liwi też dokonanie porównań, jakie uwidocznią się w poglądach poszczególnych subpopulacji oraz próby ogólnopolskiej. Wybrane problemy mogą być też porównywane z wynikami mniej lub bardziej zbliżonych badań prowadzonych w innych państwach postkomunistycznych.
W dyskusji zwrócono także uwagę na to, iż wyniki badań empirycznych pozwalają poznać specyfikę konkretnego kraju. Proces transformacji systemo
wej, dokonujący się obecnie w licznych państwach europejskich, w każdym z nich charakteryzuje się odrębnymi cechami. Nie można zatem, niejako automatycz
nie, cech właściwych jednemu państwu przypisywać innemu, tak samo jak nie m a sensu porównywanie państw o utrwalonym ustroju demokratycznym z państwa
mi kształtującymi dopiero demokratyczny system ustrojowy. Zbyt różny jest bowiem poziom ich rozwoju społecznego, gospodarczego i politycznego.
Problematyka ocen moralnych zawodów prawniczych skierowała dyskusję w stronę rozważań o etycznej edukacji prawników. Mówiono o tym, czy nowe role, zadania i warunki pracy prawników wymagają tworzenia kodeksów etycznych. Od kilku lat kodeksy takie powstają w różnych środowiskach zawodowych. Istotny jest jednak nie sam fakt istnienia aktualnych, nowoczes
nych kodeksów etycznych dostosowanych do specyfiki określonego zawodu, lecz przede wszystkim aprobata obowiązujących norm przez adresatów i skute
czne mechanizmy ich egzekwowania.
Konferencję podsumowali profesorowie A nna Turska i Piotr Winczorek.
Marcin Tyszka
