A N N A L E S D E L A S O C I E T E G £ O L O G I Q U E D E P O L O G N E Tom (Volum e) X X X V II — 1967 Z eszyt (Fascicule) 1 K raków 1967
Ł U C JA M U SIA Ł
O POZIOMACH Z FAUNĄ GÓRNEJ CZĘŚCI WARSTW PORĘBSKICH (GÓRNY NAMUR A)
W PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ CZĘŚCI GÓRNOŚLĄSKIEGO ZAGŁĘBIA WĘGLOWEGO
(2 fig .)
Fauna-bearing horizons in the U pper Poręba Beds (U pper N am urian A) in the north-eastern p a rt of the U pper Silesia
Coal Basin
(2 Figs.)
T r e ś ć . N a p o d sta w ie w y n ik ó w 35 w ie r c e ń w y k o n a n y c h w p ó łn o c n o -w s c h o d n iej części G ó rn o ślą sk ieg o Z a g łęb ia W ęglow ego autorka o m ó w iła p oziom y z fa u n ą w górnej częśioi w a r s t w parębsikich. P rześled zo n a z m ien n o ść w ch ara k terze fa u n y o m a w ia iie g o re g io n u su g e r u je cz ęśc io w e w ysładzanae s ię p o z io m ó w z fa u n ą m orsk ą lu b ich żarnik w (kierunku w sc h o d n im i p o łu d n io w o -w sc h o d n im .
W ostatnich latach przem ysł w ęglow y w ykonał szereg w ierceń poszu
kiwawczych. M ateriał faunistyczny z 35 otworów w iertniczych z rejonu północno-wschodniej części Górnośląskiego Zagłębia W ęglowego został opracowany pod w zględem /stratygraficznym przez autorkę w ramach prac Górnośląskiej Stacji Terenowej Instytutu Geologiczinego. U zyskane dane rzucają now e św iatło na w ystępow anie, charakter i stratygraficzne zna
czenie poziomów faunistycznych w warstw ach porębskich północno- -w schodniej części Górnośląskiego Zagłębia W ęglowego.
D la znajomości poziom ów z fauną w interesującym rejonie Zagłębia (który terytorialnie obejmuje Zjednoczenia W ęglowe: bytom skie, kato
w ickie i dąbrowskie) szczególnie przyczyniły się prace: W. Q u i t z o w a (1914), S. D o k t o r o w i c z - H r e b n i c k i e g o (1935), A. M a k o w s k i e g o (1935), K. S c h i n d l e r a (1935), M. S c h w a r z b a c h a (1940), K. K u c h c i ń s k i e j (1960— 1964), Ł. M u s i a ł (1963), Ł. M u s i a ł , M. T a b o r (1964).
W niniejszym artykule autorka omawia jedynie poziom y faunistyczne górnej części w arstw porębskich, w ystępujące na odcinku od stropu tych w arstw do pokładu w ęgla 620 (w rejonie dąbrowskim pokład IV). Zaob
serwowano, że poziom y faunistyczne w obrębie tej serii w arstw w części zachodniej om awianego rejonu posiadają morski charakter, natomiast w części wschodniej słodkowodno-lingulow y. Linia przebiegająca przez teren kopalń Jowisz, Czerwona Gwardia, Milawiice, Niwka-M odrzejów 0 kierunku północ-południe jest w przybliżeniu granicą rozdzielającą dwa rejony: rejon a z poziomami fauny morskiej i rejon (5 (fig. 1) z zaobserwo
w anym i na tym odcinku profilu jedynie wkładkam i fauny słodkowodnej 1 rzadziej słonawowodnej.
W dolnej części w arstw porębskich poziom y faunistyczne w obydwu
tych rejonach mają m orski charakter, w ykazują na ogół stałość w ystępo
wania oraz podobieństwo zespołów gatunkowych.
R e j o n a. Interesujący odcinek w arstw porębskich posiada miąższość od około 180 do 200 m. W obrębie tej serii stwierdzono poziom y fauni
styczne la, Ib, Ic, Id, II (fig. 2).
N
i
c _______
1
— -■ S _ /
f 3
2 mtf • • • 4
2 4 6Wm
JXLIX
O
Bytom
JXLVIqJL'/i
JXLVIII
O /
\
S z.D 6 2 o
' o M70
Ch 86 o
Ch 82o O Ch 88
O Ch 77
Bw 2a • o Ch 76
Chorzów
JL
/ C z Gw. 1
Gr 344o
G r 3 ł 3 O 6 .Z .2 0 7
Będzin
\ o C?. Gw2a Opz 6. Z. 153 pMI
Pr 36' Pr 34
)
Pr. 5O
Pr 30
o W I
Katowice
o
Pr 19
III
o _ \ 0\
Ml \o \
\
S 556
° S 558
iSz.K.
\
r e jo n oC
• BN
ow
ia
•
5 z Ł.j
//
O K 162'
Sosnowiec
\ ° L8 re jo n y3
o N 1 9
* J ‘20
Fig. 1. L o k a liza cja o tw o r ó w w ie r tn ic zy c h w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j części G ó rn o ślą skiego Z a g łęb ia W ęglow eg o . 1 — w ie r c e n ia op racow an e iprzez autorkę; 2 — w ie r c e n ia o pracow ane przez in n y c h autorów ; 3 — liinia rozd zielająca rejo n y a i |3; 4 — gran ica
G órn o śląsk iego Z agłęb ia W ęg low ego
Fig. 1. D istrib u tio n of b o r e -h o le s in th e N E part o f th e U p p er S ile sia C oal B asin.
1 — b o r e -h o le s in v e stig a te d b y th e author; 2 —: b o r e -h o le s in v e stig a te d b y other authors; 3 — border of th e a and (3 region s; 4 — border o f th e U p p er S ile s ia C oal
B asin
W odległości 2— 10 m od stropu om awianych w arstw w pojedynczych jedynie wierceniach Występuje wkładka z fauną morską, reprezentująca poziom la. Poziom ten w poszczególnych w ierceniach posiada niezm iernie ubogi zespół fauny ograniczający się do pojedynczych okazów Productus sp., Pterinopecten sp., Lingula m ytiloides S o w .
Około 10 m poniżej tego poziomu stwierdzano poziom faunistyczny Ib, w którym określono liczniejszy zespół fauny należącej do różnych grup zwierzęcych. Najliczniej w ystępujące m ałże reprezentowane są głów nie
przez gatunki z rodzajów: Nuculavus, Polidevcia, Grammatodon, Pterino- pecten, Janeia. Liczebnością w yróżniają się również trylobity, n iestety najczęściej w ystępujące w postaci szczątków. Sporadycznie spotykane głow onogi zachowały się także fragm entarycznie. Z goniatytów oprócz nieozmaczalnych szczątków określono także rodzaj Anthracoceras. Ponadto
rejon oC rejon y3
B.W 2a Chfl6 J. ILIX W.l ICz.G.2a S.556 G.Z.I53 N.I9
spąg p. 510
p .f i k m i —m«
p.f.lę_m i mi
\ V * Si p .f Id
s l
nr5 Sl
9-/ Si
/ s/
p . f .J L
• • • «
» • •
spąg p.62Osi
o
Fig. 2. K o rela cja p oziom ów fa u n isty c z n y c h w górnej części w a r s tw p oręb sk ich w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j części G ó rn ośląsk iego Z agłęb ia W ęglow eg o. 1 — p ia sk o w ce;
2 — iły i m u ło w c e; 3 — p ok ład w ę g la ; m — fa u n a m orska; s — fa u n a sło d k ow od n a ; Li — fa u n a lin g u lo w a ; p f — poziom fa u n isty c z n y
Fig. 2. C orrelation of fa u n istic horizon s in th e upp er p art o f th e B o m b a B eds in the NE pant o f th e U p p er S ile s ia C oal B a sin . 1— san d ston e; 2 — cla y and clay sto n e;
3 — c o a l seam ; m — m a rin e fa u n a ; s — fr e s h -w a te r fau n a; L — Liingula fau n a;
p f — fa u n istic horizon
w ystępują tu nielicznie gatunki z rodzajów Productus, Orbiculoidea, L in
gula. N ie stwierdzono obecności ślimaków.
W odległości około 40 m od spągu pokładu 510 prześledzono w ystępo
w anie następnego poziomu Ic izawierającego faunę morską. Zespół fauni
styczn y jest nieco bogatszy od zespołu fauny poziomu faunistycznego Ib.
Zaznaczają isię pew ne różnice w zespole fauny obydwu tych poziom ów w yrażające się w ystępow aniem w poziom ie Ic ślim aków (głównie gatunki z rodzajów Soleniscus, Naticopsis, Euphemites), a brakiem trylobitów i ga
tunków z rodzaju Grammatodon. Głowonogi w ystępują sporadycznie i są źle zachowane. Z goniatytów oznaczono rodzaj Anthracoceras.
Poziom faunistyczny Id w ystępuje około 30 do 50 m poniżej poziomu fau|nistyczniego Ic. Najczęściej tw orzy go jedna Wkładka z fauną morską, w której stropie lub spągu zailega jedna do trzech w kładek z fauną
słodkowodną i bardzo rzadko linigulową. Gatuinlkami charakteryzującym i ten poziom są licznie w ystępujące małże: Nuculopsis gibbosa ( F l e m. ) i Phestia bellicostata ( S c h w a r z b.) nie stwierdzone w innych poziomach w arstw porębskich. Ponadto inależy jeszcze w ym ienić stosunkowo liczne gatunki z rodzajów Posidoniella, Pterinopecten, Sanguinolites.
W poziomie tym rów nie często w ystępują ślim aki (głównie gatunki z rodzajów Glabrocingulum i Bellerophon), natom iast zupełnie sporadycz
nie stwierdzono przedstawicieli brachiopodów i głowomogów. Z goniaty- tów określano Anthracoceras i Cravenoceras. Nie prześledzono obecności trylobitów .
Charakterystyczny zespół fauiny poziomu faunistycznego Id oraz stałe jego w ystępow anie w znacznej części Zagłębia pozwala na jednoznaczne określenie zalegającego kilka m etrów niżej pokładu w ęgla 610. W związku z tym poziom owi tem u należy przypisać duże znaczenie dla korelacji i identyfikacji pokładów w ęgla ina tym odcinku profilu.
W stropie om ówionego poziomu w ystępuje w nielicznych w ierceniach wkładka słodkowodna z gatunkiem Anthraconauta bugensis S z u 1 g a (M. T a b o r , 1964). Podkreślić inależy, że gatunek ten w Górnośląskim Zagłębiu W ęglowym oznaczono dotychczas w yłącznie w rejonie a z tej części w arstw porębskich.
W serii w arstw około 90 m poniżej stropu w arstw porębskich w ystę
pują cztery poziom y z fauną morską. Cechą charakterystyczną jest w zra
stająca ku dołow i regularność w ystępow ania poziom ów faunistycznych oraz idące z tym w parze w iększe bogactwo gatunkow e i ilościowe. Wkład
ki słodkowodne w ystępują sporadycznie i głów nie w sąsiedztw ie poziomu faunistycznego Id. Trzeba tutaj wspom nieć o dość dużych trudnościach, ma jakie niejednokrotnie napotykano przy identyfikow aniu trzech górnych poziomów faunistycznych, bowiem jedynie nieliczne w iercenia posiadają odpowiedniki każdego z inich. Ta nieregulanność w yraźnie zaznacza się głów nie w rejonie kopalń M ilowice, Katowice, M ysłowice, a w ięc na tere
nach iprzyległych do rejqnu P. N iew iele punktów stwierdzeń, różna ilość w kładek i szczupły m ateriał faunistyczny był niew ątpliw ie przyczyną niedokładnego identyfikow ania poziom ów w poszczególnych wierceniach.
Dopiero po opracowaniu w iększej ilości w ierceń oraz ina podstawie szcze
gółowych ilościow ych w ykazów fauny z poszczególnych poziom ów można było w yznaczyć pew ne różnice w ystępujące m iędzy zespołam i fauny róż
nych poziom ów w omawianym rejonie Zagłębia.
W kom pleksie w arstw m iąższości około 100 m m iędzy poziomem fauni
stycznym Id a pokładem w ęgla 620 zalega jedna do trzech w kładek słod
kowodnych, wkładka liingulowa, a w nielicznych w ierceniach wkładka z fauną morską. Ta ostatnia w ystępuje w niew ielkiej odległości od po
kładu w ęgla 620 i tw orzy poziom faunistyczny II. Fauna tego poziomu jest bardzo nieliczna i mało zróżnicowana gatunkowo, dlatego poziom ten można określać jedynie pośrednio przez jego w ystępow anie około 2 0 m powyżej stałego i charakterystycznego poziom u faunistycznego III.
Omówiony odcinek warstw porębskich stratygraficznie reprezentuje najw yższą część utworów mamuru A. W podziale goniatytow ym seria ta w części sw ej najw yższej winna odpowiadać poziom owi H. Na obecnym jednak etapie badań brak jest jej udokumentowania w oparciu o gonia- tyty, które w tej części Zagłębia w ystępują w pojedynczych okazach, są słabo zachowane i wym agają dokładnego opracowania. Badania nad tym zagadnieniem są w toku. P ew ne sugestie mogą w ypływ ać z porównania karbonu górnośląskiego z karbonem lubelskim . W ystępująca tu niekiedy
bardzo licznie forma Anthraconauta bugensis S z u 1 g a w yłącznie w stro
p ie poziom u Id, w rejonie Lubelszczyzny stwierdzona jest w yłącznie w udokum entowanym poziom ie H.
R e j o in (5. Górna część w arstw porębskich odznacza się słodkowodno- -lingulow ym charakterem fauny oraz zredukowaną miąższością w arstw . Miąższość interesującej mas serii dochodzi do około 90 m. W serii tej nie stwierdzano osadów zawierających typow o morską faunę. W ystępują tu w kładki z fauną słodkowodną i nielicznie isłonawo wodną. W jednym przy
padku obok Lingula określono rodzaj Sanguinolites, który jak w ynika z innych w ierceń w ystępuje często w raz z fauną słodkowodną lub lingu- lową.
Rodzaj Sanguinolites przy pełnym profilu sedym entacyjnym poziomu faunistycznego, tow arzyszy faunie lingulow ej stanow iąc wraz z nią sta
dium 'przejściowe do faulmy m orskiej. W paszezególlnych w ierceniach za
notow ano różną ilość w kładek faunistycznych, m aksym alnie pięć (fig. 2).
W rejonie kopalni Niwka-M odrzejów ta część profilu jest faunistycznie płonna. Małże słodkowodne reprezentowane są przez form y drobne, głów n ie z rodzaju C u w irim u la i Anthraconauta. Wkładki są faunistycznie ubo
gie, niekiedy zawierają w yłącznie nieoznaczalne bliżej szczątki. N ie stwierdzono gatunku Anthraconauta bugensis S z u 1 g a.
Spostrzeżenia te oparte są na w ynikach z kilkunastu otworów w iertn i
czych. Nie stoją one w zasadzie w sprzeczności z dotychczasow ym i bada
niam i. S. D o Ik t o r o w i c z - H r e b n i c k i (1935) pisze o w ystępow aniu
' o d p o w i e d n i k ó w horyzontu Gaebler i Roemer (poziom I). Pojedyncze okazy fauny zebrane b y ły przez w yżej w ym ienionego autora i przez S. C z a r n o c k i e g o na terenie kopalń w ystępujących na granicy om ówionych rejonów. Dane dotyczące odpowiednika poziomu Gaebler budzą jednak pewną w ątpliw ość z uw agi na ich niepew ną lokalizację.
Na archiwalnych profilach otworów w iertniczych z rejoniu kopalni K azim ierz-Juliusz zaznaczone są w kładki z fauną słodkowodną, słonaw o- wodiną, a wśród nich jedna wkładka z fauną morską, która w poszczegól
nych w ierceniach w ystępuje w różnej odległości od stropu w arstw po
rębskich. N iestety w dostępnych m ateriałach archiwalnych n ie znalazłam opisu zespołów faunistycznych. Spośród opracowanych przez K. K u c h - c i ń s k ą w 1964 r. w ierceń z rejonu tej kopalni w dw óch w ystępuje interesujący odcinek w arstw . W jednym z w ierceń n ie stwierdzono w kła
dek z fauną morską, w drugim natom iast w odległości około 65 m od stropu w arstw porębskich w ystępuje wkładka z dwoma okazam i fauny.
Jeden z nich to gatunek z rodzaju Sanguinolites, drugi określono ze zna
kiem zapytalnia jalko Edmondia sp.
Podsum owując, wydaje się prawdopodobne, że w kładki słodkowodne z rejoniu P stanowić mogą niekiedy w iekow y odpowiednik poziom ów z fauną morską rejonu -a (fig. 2) lub w kładek słodkowodnych zalegających w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Argum entem przem awiającym za takim ujęciem zagadnienia mogą być w tym przypadku jedynie danie dotyczące rozm ieszczenia w kładek z fauną w p rofilu pianowym , z uw zględnieniem redukcji w arstw i nawiązaniem do dwóch reperów stratygraficznych, ja
kim i w tym przypadku są pokład w ęgla 510 w stropie om awianej serii oraz w spągu, w obydwu omawianych rejonach, poziom faunistyczny III.
Brak jest natom iast dokładnego udokumentowania tej tezy, gdyż fauna słodkowodna n ie posiada zróżnicowania gatunkowego, które by upoważ
niało do w ysnuw ania tak daleko idących wniosków. Z drugiej strony przedstawione fakty mogą również przemawiać za zanikiem poziom ów
z fauną morską na omawiainym odcinku w arstw. W konsekw encji w ięc należałoby przyjąć być może częściow e wysładzamie się poziom ów z fauną morską górnych w arstw porębskich lub ich żarnik w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim Zagłębia. Dane te mogą sugerować w ystępow a
n ie tu peryferyoznej (rejiom fi) części Zagłębia, w której po transgresji morskiej zaznaczonej jako poziom III następow ała już sedym entacja typu
liminicznego z faiuiną słodkowodną i isłotnaiwowodiną.
Problem łączenia się poziomów morskich w kierunku z zachodu na wschód Zagłębia, na odcinku G liw ice—M ysłowice, w y su n ięty przez M. S c h w a r z b a c h a (1940) w św ietle przedstawionych dainych nie znajduje potwierdzenia. Poziom faunistyczny pierw szy, określany przez wym ienionego autora w rejonie M ysłowic j^ko połączony poziom fauni
styczny la, Ib, Ic, n ależy korelować z poziomem Ib. Natom iast poziom niżej w ystępujący w tym profilu odpowiada poziom owi faunistycznem u Id.
Nieregularność w ystępow ania poziom ów z fauną, jak zaznaczyłam w yżej, cechuje m. in. rejon kopalni M ysłowice, i to prawdopodobnie było przy
czyną niew łaściw ej interpretacji M. S c h w a r z b a c h a . Najdalszym w kierunku nia południow y wschód punktem stwierdzenia poziom u la jest w iercenie W la usytuowanie w południowo-zachodniej części kopalni Wieczorek. Poziom ten w ystępuje tutaj w odległości 2 m od stropu w arstw porębskich. Na terenie kopalni M ysłow ice położonej na wschód od tego w iercenia trudno byłoby isię dopatrywać poziom u faunistycznego la w tak znacznej odległości ( 1 0 m), od stropu w arstw porębskich, jak to znaczy M. S c h w a r z b a c h . Podkreślić natom iast należy, że wraz z redukcją m iąższości interesującego odcinka w arstw porębskich z zachodu na wschód Zagłębia, odległości m iędzy poszczególnym i poziom am i fauni
stycznym i znacznie isię zmniejszają, następnie w rejonie P poziom y z fauną morską ulegają częściowem u wysłodzelniru lub żarnikowi.
I n s t y t u t G e o lo g ic z n y O d d z ia ł G ó r n o ś lą s k i
W Y K A Z L IT E R A T U R Y REFER EN CES
D o k t o r o w i c z - H r e b n i c k i S. (1935), A rk u sz G rodziec — O b jaśnienia. P a ń s t w . I n st. G eol. z. 2, W arszaw a.
K u c h c i ń s k a G. (1960— 1964), O pracow ania m a k r o fa u n isty cz n e w ie r c e ń z ter e n ó w Z jed noczeń W ęglo w ych : b y to m sk iego, k a to w ic k ie g o , dąb ro w sk ieg o . A rc h . P r z e d s . Geol. w K a t o w i c a c h .
M a k o w s k i A. (1937), U e b e r d ie fa u n istisc h e n H orizonte und d ie O sc illa tio n se r - s c h e in u n g e n im R y b n ik er K arbon. C.-r. d u 2-e Congr. S tr a t. C arbon, p. 623— 640, H eerlen .
M u s i a ł Ł. (1963), O p racow an ie p o z io m ó w z fa u n ą w a r s tw p o ręb sk ich w cen tra ln ej części siod ła g łów n eg o. A rch. Inst. Geol. W arszaw a.
M u s i a ł Ł , T a b o r M. (1964), P o zio m y fa u n isty c z n e w a r s tw g ro d zieck ich i f lo - r o w s k ic h (nam ur A) w e w sc h o d n ie j części G ó rn oślą sk iego Z a głęb ia W ęglo w eg o.
K w a r t . geol. 8, z. 3, W arszaw a.
S c h i n d l e r K. (1935), N o w e odkrycia fa u n y m o rsk iej w k o p a ln ia c h w ę g la k a m ien n eg o K a to w ic k ie j S p ó łk i A kc. dla g ó r n ictw a i h u tn ic tw a . Prz. g ó rn .-h u tn . 27, K atow ice.
S c h w a r z b a c h M. (1940), E in ig e Z u sa m m en h a n g e z w isch en den m a rin en H o ri-
zo n ten und der P a la e o g eo g r a p h ie im o b e r sch le sisc h e n S tein k o h le n b ec k e n . Geol.
Rasch., nr 31, p. 365— 373, Stu ttgart.
T a b o r M. (1964), A n th ra co n a u ta b u g e n sis S zu lga z górnego k a rb on u w P o lsce . Piraoa w druku.
Q u i t z o w W. (1914), D ie T iefb oh ru n g C h ristn ach bei K attow itz, ein n eu er A u f- sc h lu ss m arin er F a u n a im o b e r sch le sisc h e n Carbon. Preuss. geol. L a n d e s a n s t . 25.
p. 575— 594.
SUMMARY
Fauna-bearing horizons in the Upper Poruba 1 Beds (Upper Nam u
rian A) are described from 35 bore-holes drilled in the north-east part of the Upper Silesia Coal Basin. Marine fossils occur in these horizons in the w estern part of the described region, w h ile fresh-w ater aind brackish faunas are present iin the eastern part. The boundary b etw een the sub
r e g io n w ith marine faunas and the one w ith fresh-w ater and rare brackish faunas runs north-south across the collieries Jowisz, Czerwona Gwardia, M ilowice, aind Niwka-M odrzejów.
In the sub-region w ith m arine faunas the fossiliferous horizons tend to occur more regularly iin the low er part of the investigated stratigraphic interval, aind the number of species present also increases in the lower horizoinis. These contain nearly all faunistic groups occurring in the M arginal Series of the Upper Silesia Coal Basin.
The sub-region w ith fresh-w ater faunas is characterized by a great reduction of thickness o f the investigated stratigraphic interval. The fresh-w ater fauna is represented by rare Lamellibramchs of the genera Curvilim ula and Anthraconauta, w h ile the „Lingula” fauna is represented b y the species Lingula m ytiloides S o w.
The «differences iin th e faunas of the Upper Poruba Beds in the described region suggest, that the fossiliferous horizons w ith m arine fauna are passing into horizons w ith fresh-water fauna or w edge out towards the east and south-east. This w ould im ply, that the marginal part of the sedim entary basin was coinciding w ith the sub-region w ith the fresh- -w ater faunas. A fter th e m arine transgression indicated b y th e widespread fossiliferous horizon III, lim nic sedimentatiOm continued in th is sub-region.
1 Poręba, after the P o lish denom in ation.
