Widok „CHRYSTUS JEST AQUA” – METAFORY CHRYSTOLOGICZNE W POEZJI SYMEONA Z POŁOCKA

ISSN 1509-1619

Barbara Kozak

Instytut SáowiaĔszczyzny Wschodniej

Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski w Olsztynie

„CHRYSTUS JEST AQUA” – METAFORY CHRYSTOLOGICZNE W POEZJI SYMEONA

Z PO àOCKA

Key words: Symeon of Polotsk, baroque, metaphysical poetry, metaphor, metaphorization

Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub teĪ przeniesienie nazwy z jakiejĞ rzeczy na inną na zasadzie analogii.

Arystoteles¹

Od tej klasycznej, pochodzącej od Arystotelesa definicji metafory wspóáczes- na nauka odeszáa juĪ doĞü daleko. DziĞ, mówiąc o metaforze, znacznie czĊĞciej odwoáujemy siĊ do ksiąĪki Metafory w naszym Īyciu², w której autorzy, George Lakoff wraz z Markiem Johnsonem, stawiają metaforĊ w centrum miĊdzyludzkiej komunikacji, bądĨ teĪ rozwaĪamy pojĊcie „domen pojĊciowych”.

W koĔcu XX wieku i na początku wieku XXI metafora staáa siĊ zjawiskiem waĪniejszym i bardziej záoĪonym, niĪ sądzono wczeĞniej. Przenika ona jĊzyk, kul- turĊ, naukĊ, Īycie, caáy Ğwiat. Nie powinno to dziwiü, jako Īe zmetaforyzowane widzenie Ğwiata áączone jest juĪ z początkiem ludzkoĞci. Jedna z rosyjskich bada- czek, Walentyna Maslowa, zauwaĪa:

ɦɟɬɚɮɨɪɵ ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɭɧɢɜɟɪɫɚɥɢɹɦɢ ɫɨɡɧɚɧɢɹ, ɦɟɬɚɮɨɪɢɱɟɫɤɨɟ ɜɢɞɟɧɢɟ ɦɢɪɚ ɫɨɜ- ɪɟɦɟɧɧɵɟ ɩɫɢɯɨɥɨɝɢ ɫɤɥɨɧɧɵ ɫɜɹɡɵɜɚɬɶ ɫ ɝɟɧɟɡɢɫɨɦ ɱɟɥɨɜɟɤɚ ɢ, ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ,

1 Arystoteles, Poetyka, 1457 b, cyt. za: Arystoteles, Poetyka, táum. H. Podbielski, Wrocáaw, Ossoli- neum 1989, s. 352.

2 G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym Īyciu, Warszawa, PIW 2010.

ɱɟɥɨɜɟɱɟɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɵ. ȼɟɪɨɹɬɧɟɟ ɜɫɟɝɨ, ɩɪɨɬɨɹɡɵɤ ɛɵɥ ɦɟɬɚɮɨɪɢɱɟɫɤɢɦ, ɚ ɫɚɦɚ ɩɪɨɬɨɤɨɦɦɭɧɢɤɚɰɢɹ ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɹɥɚɫɶ ɢɦɟɧɧɨ ɧɚ ɦɟɬɚɮɨɪɢɱɟɫɤɨɦ ɭɪɨɜɧɟ³.

Metafora jest zatem zjawiskiem uniwersalnym, obecnym we wszystkich jĊzy- kach, objawiającym siĊ we wszelkich przestrzeniach i czasach. Warto podkreĞliü, Īe jeĪeli w naszej ĞwiadomoĞci informacja koduje siĊ w konceptach, to w jĊzyku jest ona zakodowana za pomocą metafor:

Ɉɩɢɫɚɧɢɟ ɩɪɨɲɥɨɝɨ, ɬɨɝɨ, ɱɬɨ ɛɟɡɜɨɡɜɪɚɬɧɨ ɭɲɥɨ ɢɡ ɧɚɲɟɝɨ ɨɳɭɳɟɧɢɹ, – ɩɪɨɲɥɵɟ ɩɪɟɞɫɬɚɜɟɧɢɹ ɨ ɦɢɪɟ, í ɦɟɬɚɮɨɪɢɱɧɵ⁴.

Rozwijając i przetwarzając idee G. Lakoffa i M. Johnsona, rosyjscy uczeni Ⱥnatolij Baranow i Wiktor Sergejew w pracy Ƚɟɪɦɟɧɟɜɬɢɤɚ ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɦɨɞɟ- ɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɧɢɦɚɧɢɹ ɬɟɤɫɬɚ⁵ twierdzą, Īe metafora jest niejako wbudowana w system pojĊciowy czáowieka i kieruje jego dziaáaniami w procesie oswajania i poznawania Ğwiata. Zdaniem wiĊc wielu badaczy, w metaforze zawiera siĊ wie- dza o Ğwiecie. Mark Makowskij konstatuje:

ɂɦɟɧɧɨ ɦɟɬɚɮɨɪɚ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɫɜɨɟɨɛɪɚɡɧɨɣ ɄɆ, ɧɟɨɞɢɧɚɤɨɜɨɣ ɭ ɧɨɫɢɬɟɥɟɣ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɤɭɥɶɬɭɪ ɢɥɢ ɨɞɧɨɣ ɢ ɬɨɣ ɠɟ ɤɭɥɶɬɭɪɵ, ɜ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɟ ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɟ ɩɟɪɢɨɞɵ⁶. Gáówny nacisk w pracach wspóáczesnych badaczy jest poáoĪony wáaĞnie na proces tworzenia metafory oraz na uĞwiadomienie, jaka jest rola metafor w two- rzeniu sensów, nowych sensów.

Narodziny metafory są ĞciĞle związane z konceptosferą uĪytkowników jĊzyka, z ich wiedzą o Ğwiecie, wyobraĪeniami na temat Ğwiata, z wyznawanym systemem wartoĞci. Charles Bally pisaá, Īe upodabniamy abstrakcyjne pojĊcia do przedmio- tów Ğwiata namacalnego, bo jest to dla nas jedyny sposób na ich poznanie⁷. I w ten wáaĞnie sposób tworzy siĊ metafora í to nic innego jak porównanie, w którym umysá pod wpáywem tendencji do zbliĪania abstrakcyjnego pojĊcia i konkretnego przedmiotu áączy je w jednym sáowie.

Zgodnie z teorią Lakoffa i Johnsona, ludzie poszukują metafor, posiákują siĊ nimi po to, by uporaü siĊ z „abstrakcyjnymi” konceptami, aby je zrozumieü.

W ten sposób metafora staje siĊ Ğrodkiem poznania nowego za pomocą starego, juĪ znanego, jest takim sposobem myĞlenia o Ğwiecie, który wykorzystuje wczeĞ- niejszą wiedzĊ i doĞwiadczenie do zrozumienia czegoĞ nowego, bardziej záoĪone- go, abstrakcyjnego.

3 ȼ.Ⱥ. Ɇɚɫɥɨɜɚ, Ʌɢɧɝɜɨɤɭɥɶɬɭɪɨɥɨɝɢɹ, Ɇɨɫɤɜɚ, ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɤɢɣ ɰɟɧɬɪ «Ⱥɤɚɞɟɦɢɹ» 2001, s. 89.

4 Ⱥ.Ɇ. Ʉɭɡɧɟɰɨɜ, Ʉɨɝɧɢɬɨɥɨɝɢɹ, „ɚɧɬɪɨɩɨɰɟɧɬɪɢɡɦ”, „ɹɡɵɤɨɜɚɹ ɤɚɪɬɢɧɚ Ɇɢɪɚ” ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɥɟɤɫɢɱɟɫɤɨɣ ɫɟɦɚɧɬɢɤɢ, w: ɗɬɧɨɤɭɥɶɬɭɪɧɚɹ ɫɩɟɰɢɮɢɤɚ ɪɟɱɟɜɨɣ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ, Ɇɨɫ- ɤɜɚ, ɂɇɂɈɇ ɊȺɇ 2000, s. 20.

5 Ⱥ.ɇ. Ȼɚɪɚɧɨɜ, ȼ.Ɇ. ɋɟɪɝɟɟɜ, Ƚɟɪɦɟɧɟɜɬɢɤɚ ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɧɢɦɚɧɢɹ ɬɟɤɫɬɚ, w: ɉɪɚɝɦɚɬɢɤɚ ɢ ɫɟɦɚɧɬɢɤɚ: ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɨ-ɚɧɚɥɢɬɢɱɟɫɤɢɯ ɨɛɡɨɪɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ, Ⱥɤɚɞɟɦɢɹ ɧɚɭɤ ɋɋɋɊ, ɂɧ-ɬ ɧɚɭɱ. ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɩɨ ɨɛɳɟɫɬɜɟɧɧɵɦ ɧɚɭɤɚɦ 1991.

6 Ɇ.Ɇ. Ɇɚɤɨɜɫɤɢɣ, Ɉɛɪɚɡ ɦɢɪɚ ɢ ɦɢɪɵ ɨɛɪɚɡɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ, Ƚɭɦɚɧɢɬ. ɢɡɞ. ɰɟɧɬɪ ȼɅȺȾɈɋ 1996, s. 16.

7 ɒ. Ȼɚɥɥɢ, Ɏɪɚɧɰɭɡɫɤɚɹ ɫɬɢɥɢɫɬɢɤɚ, Ɇɨɫɤɜɚ, ɂɡɞ-ɜɨ ɂɧɨɫɬɪ. ɥɢɬ. 1961, s. 394.

Jest ona interesująca jeszcze dlatego, Īe zestawia ze sobą róĪne porządki, fil- truje je przez ĞwiadomoĞü czáowieka, niejako przykrawa Ğwiat do ludzkich rozmia- rów, do jego wiedzy o Ğwiecie, do jego horyzontów myĞlowych. W pewnym sen- sie czáowiek dziĊki metaforze staje siĊ miarą wszystkiego, znajduje siĊ w centrum, nazywa Ğwiat po swojemu: strumieĔ zaczyna szeptaü, sumienie gryzie, nadzieja budzi siĊ albo umiera ostatnia. Jak widaü, metafora jest gáĊboko antropocentrycz- na, a umiejĊtnoĞü myĞlenia metaforycznego to unikatowa cecha Homo sapiens.

Powtórzmy wiĊc – metafora jest narzĊdziem myĞlenia i poznawania Ğwiata, wyraĪa ona fundamentalne wartoĞci kulturowe, gdyĪ jest osadzona w Ğwiatopo- glądzie danej spoáecznoĞci, jest pryzmatem, przez który czáowiek postrzega Ğwiat.

Metafora jest potrzebna, gdyĪ nadaje abstrakcyjnym ideom, znajdującym siĊ poza naszymi moĪliwoĞciami logicznego poznania, konkretną formĊ, tym samym po- zwalając je zrozumieü.

NaleĪy zaznaczyü, Īe do obszaru myĞlenia abstrakcyjnego naleĪą przy tym nie tylko teoretyczne konstrukty naukowe oraz metafizyczne idee, ale równieĪ ta- kie pojĊcia, jak miáoĞü lub czas. Nie powinno wiĊc dziwiü, Īe równieĪ Chrystus zostaá poddany procesowi metaforyzacji, podobnie Jego mĊka. Szczególnie zrozu- miaáe jest to w przypadku baroku, który, jak chyba Īadna inna epoka, lubowaá siĊ w olĞniewających konceptach i wyszukanych metaforach. Niniejsza praca jest próbą pokazania, jak ten proces przebiega w twórczoĞci barokowego polsko-rosyjskiego poety – Symeona z Poáocka. Wykorzystane zostaáy utwory z pierwszego rĊkopisu poety⁸, w którym znajdują siĊ gáównie teksty polskojĊzyczne lub zapisane lite- rami alfabetu áaciĔskiego, a konkretnie wiersze zatytuáowane: Chrystus Aq[u]a, KamieĔ, Chleb, Kwiat, Dweri, Król, ĩywot, MĊka, ĝmierü⁹. Teksty te nie są jedy- nymi, w których poeta obficie korzysta z bogactwa metafor, ale zostaáy one wy- brane ze wzglĊdu na to, Īe tworzą interesujący cykl, w caáoĞci zbudowany wokóá metafor; to one podporządkowują sobie caáe teksty, organizują caáe wypowiedzi poetyckie.

8 Zbiór ten znajduje siĊ obecnie w kolekcji rĊkopisów Moskiewskiej Drukarni Synodalnej w Ro- syjskim PaĔstwowym Archiwum Akt Dawnych w Moskwie: RPADD, F. 381, op. 1, RĊkopisy Biblioteki Drukarni Synodalnej, nr 1800. Wiersze i notatki Symeona Poáockiego. Autograf. 2q (| 18,25 x 30,75 cm).

Wedáug oryginalnej foliacji kart 165, aktualnie í 147. Karty 18í19 oraz 36í44 usuniĊto jeszcze przed oprawieniem rĊkopisu, natomiast karty 54í59 wyciĊto póĨniej. RĊkopis zawiera 153 numerowane karty, do numeru 147, z niektórymi kartami z numeracją literową 43 ɚ–ɞ. Jest to zbiór rĊkopiĞmienny o bardzo róĪnorodnej treĞci. MoĪna przypuszczaü, Īe záoĪyáy siĊ na niego czĊĞci zapisywane w róĪnym czasie, do- piero póĨniej poáączone w jedną caáoĞü, nie zawsze zgodnie z chronologią powstawania. RĊkopis posiada cechy brudnopisu-notatnika, o czym Ğwiadczą miĊdzy innymi zamazane i przekreĞlone wiersze, liczne karty wydarte i notatki „przeprawiono”. Zbiór zawiera notatki z lektury, üwiczenia jĊzykowe oraz róĪne- go rodzaju informacje praktyczne. Są to wypisy miĊdzy innymi z Pisma ĝwiĊtego, Ojców KoĞcioáa, auto- rów staroĪytnych i Ĩródeá polskich, na przykáad z kronik Kromera i Bielskiego. Omawiany zbiór obejmu- je okres od 1648 do 1663 roku, i byá uzupeániany równieĪ póĨniej, w czasie pobytu pisarza w Moskwie.

9 Ta deklamacja w omawianym rĊkopisie znajduje siĊ na kartach 25(27)v – 28(30)v, natomiast zo- staáa po raz pierwszy opublikowana w: L.A. Jankowska, K. SzczeĞniak, WáaĞciwoĞci jĊzykowo-stylistycz- ne wczesnej poezji Symeona z Poáocka (deklamacja „Wiersze o MĊce Panskiej w cerkwi mowione”), w: Czterechsetlecie unii brzeskiej. Zagadnienia jĊzyka religijnego, red. Z. LeszczyĔski, Lublin, Towa- rzystwo Naukowe KUL 1998, s. 71í81.

Cykl otwiera wiersz zatytuáowany Chrystus Aq[u]a. Początkowo tytuá ten wy- daje siĊ mylący, gdyĪ w tradycji biblijnej Chrystus porównany jest do wina czy winoroĞli. Ale niewątpliwie poeta tworzy pewną ramĊ, posáuguje siĊ celowym chwytem, zestawia dwie, pozornie niezestawialne, domeny pojĊciowe: Chrystus i woda. Metaforze tej jest podporządkowany caáy wiersz. Oto Chrystus leĪy nagi na ziemi, jak winoroĞl przygotowana do zimy, jego sáowa są sáodkie jak winne grono. Konsekwencją przyjĊcia takiego sposobu obrazowania jest równieĪ meta- fora umĊczonego Chrystusa jako grona wyciĞniĊtego przez prasĊ i juĪ zbĊdnego, odrzuconego:

iako grono, prasom wytisneno, Zczerwoniáoie lezyt i iuz otkineno

a takĪe wzbogacenie tej metafory poprzez wprowadzenie do niej elementu smako- wania:

Christiianski czáowiecze, prydi tylo blizko Prykáoni usta, oczy, do ran Jeho nizko, Pusti umysá po Jazwach i poznaiesz, Īe to Hrozd Isus, bys piá i zyá, wytáoczenny preto.

ChrzeĞcijanin powinien piü ten napój, aby zyskaü Īycie, co jest wyraĨnym na- wiązaniem do Eucharystii.

Woda jest w tym wierszu wspomniana tylko raz, w nawiązaniu do wydarzeĔ z Kany Galilejskiej, gdzie „áoza urodiáa // wino dobro, gdy wody w ono pretwory- áa”. Dopiero w ostatnich wersach poeta powraca do motywu wody, ale nie wprost, tylko wspominając „napoy takowy”, który moĪe byü lekarstwem na „jad uzowy”.

Sáowa „pijmy od Neho wsi” to przecieĪ sáowa samego Chrystusa, wypowiedziane podczas Ostatniej Wieczerzy. Tytuáowa woda staje siĊ zatem wodą Īycia, winem, które zamienia siĊ w krew Zbawiciela podczas Przeistoczenia.

Metafora winoroĞli wywodzi siĊ ze sáów Chrystusa, który powiedziaá swo- im uczniom: „Ja jestem prawdziwym krzewem winnym […] wy – latoroĞlami”

(Ewangelia Ğw. Jana 15, 1í11)¹⁰. Dorothea Forstner cytuje wypowiedĨ Ğw. Justy- na, którą moĪna by wykorzystaü jako komentarz do omawianego wiersza Symeona z Poáocka:

W Królestwie BoĪym przyszáego Īycia bĊdzie podawane wino o zupeánie nowej wáaĞ- ciwoĞci i w zupeánie inny sposób niĪ na ziemi: bĊdzie ono wiecznym, nowym winem uszczĊĞliwiającej miáoĞci, zawsze ĞwieĪym napojem radoĞci BoĪej, której ani oko nie widziaáo, ani ucho nie sáyszaáo, ani serce czáowiecze nie jest w stanie pojąü¹¹.

10 Cytaty biblijne za: Pismo ĝwiĊte Starego i Nowego Testamentu w przekáadzie polskim W.O. Jakuba Wujka S. J., tekst poprawili oraz wstĊpami i krótkim komentarzem opatrzyli: Stary Testament ks. S. StyĞ S. J., Nowy Testament ks. W. Lohn S. J., Kraków 1962.

11 Dialog z ĩydem Tryfonem 54, 1, w: ĝwiĊty Justyn, filozof i mĊczennik, Apologia, Dialog z ĩy- dem Tryfonem. WstĊp, táumaczenie z greckiego, objaĞnienia, skorowidze napisaá ks. Arkadjusz Lisiecki, PoznaĔ 1926, s. 167, cyt. za: D. Forstner, OSB, ĝwiat symboliki chrzeĞcijaĔskiej, táum. i oprac. W. Za- krzewska, P. Pachciarek, R. TurzyĔski, Warszawa, PAX 1990, s. 182.

Podobne znaczenie ma dla chrzeĞcijanina woda, do której nawiązywaá Chry- stus, gdy woáaá: „jeĞli ktoĞ jest spragniony, a wierzy we Mnie – niech przyjdzie do Mnie i pije!” (Ewangelia Ğw. Jana 7, 37í39), a takĪe „Kto zaĞ bĊdzie piá wodĊ, którą Ja mu dam, nie bĊdzie pragnąá na wieki, lecz woda, którą Ja mu dam, sta- nie siĊ w nim Ĩródáem wody wytryskującej ku Īyciu wiecznemu” (Ewangelia Ğw.

Jana 4, 14). W ten sposób wszystkie páyny wymienione w omawianym wierszu ĞciĞle áączą siĊ, tworząc swoisty ciąg metaforyczny: w Kanie Galilejskiej woda za sprawą Jezusa zostaáa zamieniona w wino, które nastĊpnie podczas Przeistoczenia zamienia siĊ w Krew Zbawiciela, która to Krew ma lecznicze wáaĞciwoĞci, tak jak woda w legendzie o jeleniu.

Warto zauwaĪyü, Īe ta metafora odwoáuje siĊ, z jednej strony, do pracy rol- nika, zrozumiaáej dla przeciĊtnego odbiorcy, ale na innym poziomie do wiedzy ksiąĪkowej, wymagającej pewnej erudycji, wyrobienia kulturowego, znajomoĞci legend i symboli.

Kolejny wiersz, KamieĔ, równieĪ jest rozbudowaną i wielopoziomową meta- forą. Po pierwsze, odnosi siĊ ona do kamiennych tablic, na których zostaáy za- pisane przykazania BoĪe dane MojĪeszowi na górze Synaj. Do nich wáaĞnie Symeon porównuje umĊczone ciaáo Zbawiciela, na którym „zawiet” zostaá w ok- rutny sposób wyrysowany „pizstiami // záoĞliwych zydowinow, biczmi i rozhami”.

W tak okrutny sposób naznaczone „skryĪali” nie zostaáy jednak záoĪone w Arce, lecz w kamiennym grobie. W ten sposób Symeon odkrywa kolejne, lecz nie ostat- nie poziomy tytuáowej metafory C^HRYSTUS – ^KAMIEē, mówiącej o Synu BoĪym, który dziĊki swojej mocy zdoáa pokonaü Ğmierü i piekáo. Jako kamieĔ wĊgielny moĪe On poáoĪyü podwaliny pod nową Cerkiew, na Nim áamie siĊ kosa Ğmierci.

Zbawiciel jest teĪ metaforycznie zestawiony z kamieniem, za pomocą którego Dawid zabiá Goliata – moĪe On unicestwiü piekáo. Warto przypomnieü teĪ sáo- wa: „kamieĔ odrzucony przez budujących staá siĊ kamieniem wĊgielnym” (KsiĊ- ga Psalmów 118, 22), które co prawda nie znalazáy siĊ w analizowanym tekĞcie, ale wyraĨnie narzucają siĊ w kontekĞcie caáego cyklu, choüby w Ğwietle metafory CHRYSTUSA – WINNEGO GRONA, wyciĞniĊtego i odrzuconego. KamieĔ wystĊpuje takĪe w nastĊpnym wierszu, zatytuáowanym Chleb, gdzie kamienne Īarna sáuĪą do zadawania Chrystusowi cierpieĔ.

Wiersz Chleb w naturalny sposób wiąĪe siĊ równieĪ z wierszem Aqua. Wino i chleb to dwie substancje, które w Eucharystii ulegają przemienieniu w Ciaáo i Krew Chrystusa. Mamy wiĊc metaforĊ C^HRYSTUSA – CHLEBA KOMUNIJNEGO, co podkreĞlają sáowa odnoszące siĊ do sakramentu Komunii ĝwiĊtej: „ot Neho ja- dite”. Poeta nawiązuje do tradycji starotestamentowej, wprowadzając metaforĊ CHRYSTUSA – MANNY NIEBIESKIEJ. Warto zauwaĪyü, Īe Symeon dostosowuje ma- teriaá z KsiĊgi WyjĞcia do swoich potrzeb. Izraelici w trakcie wĊdrówki do Ziemi Obiecanej Īywili siĊ manną przez 40 lat, natomiast poeta, aby podkreĞliü cier- pienia i odrzucenie Chrystusa, stwierdza, Īe manną tą „w puszczy Zydowie wzhordili”. Natomiast ziarna rozrzucone

po báotach, na twerdi dorozi, mezy ostryie terni pokidali mnozi, Aby ne urastaáa, lecz by pozobana od ptakow lub zhnetena, lub tez podeptana

to parafraza ewangelicznej opowieĞci o siewcy (por. Ewangelia Ğw. Mateusza 13, 1;

Ewangelia Ğw. Marka 4, 3; Ewangelia Ğw. àukasza 8, 4).

Kolejna rozbudowana tytuáowa metafora to C^HRYSTUS – KWIAT. W pierwszych wersach pojawia siĊ wizerunek Chrystusa, jako lilii „biaáej i rumianej”, czyli sym- bolu czystoĞci, wziĊtej z „doliny […] rayskoy”. W dalszej czĊĞci utworu lilia za- mienia siĊ w róĪĊ, bĊdącą symbolem mĊczeĔstwa i jednoczeĞnie mądroĞci wiecz- nej¹². Jednak roĞliny te uscháy i sczerniaáy „od kosy smertnoj”.

Poeta buduje wiĊc zaskakujący ciąg metaforyczny: biaáa, niewinna lilia za- mienia siĊ w czerwoną i krwawą róĪĊ, a ta w siano, czarne i uschniĊte. Pojawia siĊ jednak postulat odwrócenia tego ciągu, to znaczy ponownego oĪywienia tego czarnego, suchego siana w jaĞniejącą, Īywą liliĊ. Przemiana ta jest metaforą zmar- twychwstania, które wyzwoli ludzi z pĊt grzechu.

Wiersz Dweri rozpoczyna Symeon od parafrazy cytatu biblijnego: „Ja jestem bramą. JeĪeli ktoĞ wejdzie przeze Mnie, bĊdzie zbawiony” (Ewangelia Ğw. Jana 10, 9). Forstner uwaĪa, Īe „w znaczeniu eschatologicznym drzwi otwarte oznacza- ją dostĊp do wiecznej szczĊĞliwoĞci, zamkniĊte – wyáączenie z królestwa niebie- skiego”¹³. Podobnie sądzi Symeon, kiedy pisze, Īe symboliczne otwarcie drzwi dokonaáo siĊ poprzez „otwarcie” boku Chrystusa. ĝmierü jest jednoczeĞnie ot- warciem drzwi do raju. Dopiero od tego momentu „do neba wsim woána doro- ha”. Poeta podkreĞla, Īe otwarcie to dokonaáo siĊ gwaátem, poprzez bicie i rany, a drzwi zostaáy „z zawiesow wystawleny”. Ten akt przemocy jest konieczny, aby ludzie przez te drzwi mogli przejĞü. Chrystus przez swoją Ğmierü otworzyá drzwi do Nieba, ale wáaĞciwsze od przemocy jest – zdaniem poety – koáatanie „czoáom i sercem”, a takĪe „ustami w Jazwy” i otwieranie drzwi miáoĞcią. Droga przez rany jest jednak wąska, czáowiek chcący podąĪaü tą drogą musi byü przygotowany na trudy i cierpienie.

W wierszu Król poeta na początku kreuje scenĊ odpoczynku:

Car neba i car zemli s pokolenia Judy Spoczywaiet na áoĪu […]

Pozorny spokój zostaje tu jednak naruszony: oto „czertoh z Kedrow utoczen- ny” ma ksztaát krzyĪa, korona na gáowie cara uwita jest z cierni, on sam natomiast

„rospáatany // kresta byá obrezno”. Autor wyjaĞnia, Īe w tym miejscu „Isus Naza- ranin, car Judski spoczywaiet”, uĪywa wiĊc tytuáu wypisanego na tabliczce przy- mocowanej nad krzyĪem, bĊdącego szyderstwem zawiedzionych w swych nadzie- jach mieszkaĔców Jerozolimy. To nie zmienia jednak sposobu widzenia „cara”

12 RóĪa z Jerycha, inaczej zwana „zmartwychwstanką”, pojawia siĊ w Biblii (KsiĊga Syracha 24, 18).

13 D. Forstner, op. cit., s. 384.

przez Symeona, gdyĪ trzykrotnie wzywa on ludzi do oddania naleĪnej czci Chry- stusowi sáowami: „prydite pokáonim sia”.

Warto zauwaĪyü, Īe w rozumieniu poety stwierdzenie „Chrystus jest Królem”

nie jest wáaĞciwie metaforą, tylko naleĪnym Mu tytuáem. Procesowi metaforyza- cji poddane są raczej atrybuty wáadzy: tron, korona i miecz, a wáaĞciwie atrybuty mĊki: grób, wieniec cierniowy i krzyĪ. Grób, áoĪe Ğmierci, staje siĊ tronem chwaáy i triumfu, korona cierniowa – koroną królewską, a krzyĪ – mieczem, za pomocą którego „Car Boh” pokonuje diabáa i piekáo.

Kolejny wiersz, oparty na metaforze CHRYSTUS TOĩYCIE, jest chyba jednym z ciekawszych w omawianym cyklu. Wbrew tytuáowi, Symeon buduje ciąg obra- zów Ğmierci:

Zywotodawca miru, smertyiu umorenny

W puti pomoszcz chodiaszczym, sam omdleá bez siáy Bez swieta oczu, wes mir iasno preswietywyi.

Bez sáucha, bez iazyka, kotory háuchomu Sáuch dotknieniem daá paácow i mowu nemomu.

Z podobnych obrazów zbudowany jest caáy wiersz. Metafory opisujące Chry- stusa zostaáy niejako zanegowane: ħródáo uscháo z pragnienia, Chleb, którym kar- miáy siĊ tysiące, sam cierpi gáód, Ten, który zerwaá wiĊzy niemocy, teraz jest zwią- zany, Ten, który wyprowadziá ludzi z piekáa – sam znosi ciemnicĊ. Szczególnie podkreĞla poeta paradoksalnoĞü Ğmierci Zbawiciela, dawcy Īycia, sáowami: „WiĊc zywot w Hrobie tielom, wo Adie duszeiu”.

JeĞli natura Chrystusa jest trudna do pojĊcia i wymaga posáuĪenia siĊ meta- forami (przypomnijmy: CHRYSTUSTOWODA, KAMIEē, CHLEB, KWIAT, DRZWI, KRÓL,

ĩYWOT), to tym bardziej wymaga tego Jego mĊka. Dla chrzeĞcijanina cierpienia Chrystusa są niewyobraĪalne, dlatego poeta siĊga po bogate i róĪnorodne moĪli- woĞci konceptualizacji abstrakcyjnej domeny docelowej. Przedstawiona jest wiĊc mĊka jako malowanie obrazu, a ciaáo Chrystusa í jako páótno, na którym ten obraz powstaje:

Poszli Abahare dnes aby zmalowano Páot Christa prekrasnoho, jako zrysowano, Czy podobny obrazu, kotryi otrymaáes Bez farby zmolowany: gdy toho Īeáaáes, Malarskimi rukami negdys zmalowati, Lecz malar dla odmeny nie mohá dokazati.

Dnes bolszuiu odmieniu tyranskiie ruki Uczynili na tiele neznosnymi muki, Chto iednu ranu a w ney desiat zrozumieti Mozet bolszych, ach, bol niesáychana w swietie.

Kiedy i te Ğrodki wydają siĊ poecie zbyt maáo wyraziste, siĊga po kolejne do- meny pojĊciowe. Metaforą cierpienia stają siĊ: zorana ziemia, lutnia z naciągniĊty- mi do granic wytrzymaáoĞci strunami, droga zryta kopytami koni i koáami wozów:

Nest w páoti ceáby, zbita, iak zemla zorana.

ĩyáy iako na lutni struny natiahneny,

Z skury niby z skorupy, ach, <Christos> záupleny.

Kosti w tiele iak w miechu, z bolesti odstaáy, AĨ zliczyti podobna tak powytiahali.

A tieáo iak doroha konmi i wozami Zbita kiymi, kopiiem, biczmi, áancuchami.

Na tle tych nasyconych metaforami obrazów ostatni wiersz, Smert, musi zwracaü uwagĊ prostotą opisów i brakiem wyszukanych Ğrodków stylistycznych, tak jakby poeta juĪ wyjaĞniá naturĊ Chrystusa, uczyniá ją przystĊpną i teraz moĪe wyáącznie relacjonowaü swój ból, a takĪe cierpienie Matki po stracie Syna:

Nechay ia s Toboiu umru, nechay siáy Wo mnie ustawaiut, bo iuĪ omdlewaiu, Nechay ran Twoich bolsz ne oháadaiu.

Mowit do Tebe Matka Īaáobliwa, Od bolu Lamentow, iuĪ zaledwo Īywa Mdleiet, o sáowo jedyno Īeáaiet, […]

Bol niesáychany terpisz, BoĪe w tiele, Ne mnieyszy Matka znosit, reknu smiele, Bo Twoim konec iuz iest uczyneny, Onoy do bolu bol iest pryáozenny.

Gdy Tebe w hrobie mertwa ohladaiet, Radaby smerti, lecz ne umieraiet.

JuĪ by swoy zywot na zmert zamieniáa, Byle s Toboiu w iednym hrobie byáa.

Wbrew pozorom, taka poezja nie ma odwoáywaü siĊ do emocji odbiorcy, ale wpáywaü na intelektualne zrozumienie. Jest wiĊc poezją metafizyczną, tak jak ją rozumiaá Thomas S. Eliot w eseju Poeci metafizyczni¹⁴, i to wáaĞnie warunkuje wybór záoĪonej metafory jako gáównego Ğrodka poetyckiego. Wymaga to aktyw- nego i Ğwiadomego udziaáu czytelnika w procesie odkodowywania znaczeĔ i po- szukiwania tej wspólnej nici, która pozwoliáa poecie poáączyü obie domeny pojĊ- ciowe tworzące metaforĊ. Z tego teĪ powodu poezja Symeona z Poáocka ciągle jest w sferze zainteresowania badaczy i nie przestaje odsáaniaü przed czytelnikami nowych, zaskakujących sensów.

14 T.S. Eliot, Poeci metafizyczni, táum. M. ĩurowski, w: idem, Szkice literackie, redakcja, wybór, przedmowa i przypisy W. Chwalewik, Warszawa, PAX 1963, s. 40–41.

BibliograÞ a

Arystoteles (1989). Poetyka. Táum. H. Podbielski. Wrocáaw, Ossolineum.

Eliot, T.S. (1963). Poeci metafizyczni. Táum. M. ĩurowski. W: T.S. Eliot. Szkice literackie.

Redakcja, wybór, przedmowa i przypisy W. Chwalewik. Warszawa, PAX.

Forstner, D. (1990). ĝwiat symboliki chrzeĞcijaĔskiej. Táum. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pach- ciarek, R. TurzyĔski. Warszawa, PAX.

Jankowska, L.A., SzczeĞniak, K. (1998). WáaĞciwoĞci jĊzykowo-stylistyczne wczesnej poe- zji Symeona z Poáocka (deklamacja „Wiersze o MĊce Panskiej w cerkwi mowione”).

W: Z. LeszczyĔski (red.). Czterechsetlecie unii brzeskiej. Zagadnienia jĊzyka religijnego.

Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL.

Lakoff, G., Johnson, M. (2010). Metafory w naszym Īyciu. Warszawa, PIW.

Ȼɚɥɥɢ, ɒ. (1961). Ɏɪɚɧɰɭɡɫɤɚɹ ɫɬɢɥɢɫɬɢɤɚ. Ɇɨɫɤɜɚ, ɂɡɞ-ɜɨ ɂɧɨɫɬɪ. ɥɢɬ.

Ȼɚɪɚɧɨɜ, Ⱥ.ɇ., ɋɟɪɝɟɟɜ, ȼ.Ɇ. (1991). Ƚɟɪɦɟɧɟɜɬɢɤɚ ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɧɢɦɚ- ɧɢɹ ɬɟɤɫɬɚ. W: ɉɪɚɝɦɚɬɢɤɚ ɢ ɫɟɦɚɧɬɢɤɚ: ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɨ-ɚɧɚɥɢɬɢɱɟɫɤɢɯ ɨɛɡɨɪɨɜ.

Ɇɨɫɤɜɚ, Ⱥɤɚɞɟɦɢɹ ɧɚɭɤ ɋɋɋɊ, ɂɧ-ɬ ɧɚɭɱ. ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɩɨ ɨɛɳɟɫɬɜɟɧɧɵɦ ɧɚɭɤɚɦ.

Ɂɜɨɧɚɪɟɜɚ, Ʌ. (2013). ɀɢɜɵɟ ɤɪɢɫɬɚɥɥɵ ɫɬɚɪɨɝɨ ɝɨɪɨɞɚ. Ɉ ɩɢɫɚɬɟɥɟ-ɩɪɨɫɜɟɬɢɬɟɥɟ ɋɢɦɟɨɧɟ ɉɨɥɨɰɤɨɦ. ȼɵɲɝɨɪɨɞ, nr 4í5, s. 165í170.

Ʉɭɡɧɟɰɨɜ, Ⱥ.Ɇ. (2000). Ʉɨɝɧɢɬɨɥɨɝɢɹ, „ɚɧɬɪɨɩɨɰɟɧɬɪɢɡɦ”, „ɹɡɵɤɨɜɚɹ ɤɚɪɬɢɧɚ ɦɢɪɚ”

ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɥɟɤɫɢɱɟɫɤɨɣ ɫɟɦɚɧɬɢɤɢ. W: ɗɬɧɨɤɭɥɶɬɭɪɧɚɹ ɫɩɟɰɢɮɢɤɚ ɪɟ- ɱɟɜɨɣ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ. Ɇɨɫɤɜɚ, ɂɇɂɈɇ ɊȺɇ.

Ɇɚɤɨɜɫɤɢɣ, Ɇ.Ɇ. (1996). Ɉɛɪɚɡ ɦɢɪɚ ɢ ɦɢɪɵ ɨɛɪɚɡɨɜ. Ɇɨɫɤɜɚ, Ƚɭɦɚɧɢɬ. ɢɡɞ. ɰɟɧɬɪ ȼɅȺȾɈɋ.

Ɇɚɫɥɨɜɚ, ȼ.Ⱥ. (2001). Ʌɢɧɝɜɨɤɭɥɶɬɭɪɨɥɨɝɢɹ. Ɇɨɫɤɜɚ, ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɤɢɣ ɰɟɧɬɪ «Ⱥɤɚɞɟɦɢɹ».

ɋɢɦɟɨɧ ɉɨɥɨɰɤɢɣ (1990). ȼɢɪɲɢ. Cɨɫɬɚɜɥɟɧɢɟ, ɩɪɟɞɢɫɥɨɜɢɟ, ɧɚɭɱɧɵɣ ɤɨɦɦɟɧɬɚɪɢɣ ȼ. Ȼɵɥɢɧɢɧ, Ʌ. Ɂɜɨɧɚɪɟɜɚ. Ɇɢɧɫɤ, Ɇɚɫɬɚɰɤɚɹ ɥɿɬɚɪɚɬɭɪɚ.

Summary

„Christ is the Aqua” – The Figure of Christ in the Metaphorical World of the Poetry of Symeon of Polotsk

Metaphor is universally manifest in every language past and present and conspicuously embedded in the system of human cognition. We can assert that it plays the central role in the process of exploration and familiarization of the world. As such, metaphor is also one of the most interesting and complex means of poetic expression.

Metaphor confronts concepts and objects belonging to different orders to bring a com- plex reality to the human dimensions, filtering and conditioning the world to his or her mind- set and mental capacities. As a tool of exploration and habituation of the world metaphor is deeply rooted in human imagination and reflects the values of a community. It transforms incomprehensible ideas – including scientific or metaphysical abstracts but also such con- cepts as time or love – into familiar shapes and formulas.

This paper presents and reviews the process of metaphorization of Christ in the poetry of Symeon of Polotsk. That Polish-Russian poet took profusely from the riches of the Baroque to create such masterpieces as poems Chrystus Aqua, KamieĔ, Chleb, Kwiat, Dweri, Król, ĩywot, MĊka, ĝmierü – to name only those discussed in this paper. The poems selected by the author form a particularly interesting continuum of visions entirely built around metaphors which constitute and organize poetic expressions.