mgr Jacek Karakulski Uniwersytet Jagielloński jacek_karakulski@onet.eu
USTROJOWY OBOWIĄZEK ZAPEWNIENIA BEZPIECZEŃSTWA OBYWATELI – ANALIZA ART. 5 MEDIA PARTE KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ
POLSKIEJ1
Streszczenie: Prezentowany tekst stanowi wprowadzenie do problematyki ustrojowego obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa przez państwo. Szczególnym punktem zainteresowania pracy jest statuowane w art. 5 KRP bezpieczeństwo obywateli jako zadanie Rzeczypospolitej Polskiej oraz jego relacja do praw i wolności. Istotnie – wobec podnoszonego w dyskusjach prymarnego znaczenia bezpieczeństwa, o którym świadczyć miałaby sekwencja wymienionych w analizowanym przepisie wartości – należy szczegółowo wyjaśnić zasady na jakich treść analizowanego przepisu Konstytucji RP oddziałuje na zasady ograniczania praw i wolności konstytucyjnych. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzią na ten dylemat oraz wyrazem szeregu istotnych spostrzeżeń w zakresie znaczenia zadania państwa do zapewnienia bezpieczeństwa każdej istoty ludzkiej, a w omawianym kontekście przede wszystkim jego obywateli.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, bezpieczeństwo obywateli, państwo, zasady ustrojowe, prawa i wolności, konstytucja, prawo konstytucyjne.
1. Wstęp
Bezpieczeństwo publiczne – rozumiane jako pozytywnie istniejący stan, który można określić mianem rzeczywistości, w której członkowie wspólnoty państwowej mają uzasadnione poczucie bezpieczeństwa – jest z pewnością wartością samą w sobie w każdej społeczności. Jako szczególnie istotne jawi się w tym miejscu bezpieczeństwo obywateli.
Ludzie potrzebują do swojego rozwoju (a przy tym do korzystania z posiadanych praw i wolności) bezpieczeństwa, bowiem w sytuacji jego braku, utrudnione – a w niektórych sytuacjach wręcz uniemożliwione – zostaje budowanie silnej, rozwiniętej wspólnoty
1 Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2018-2022, jako projekt badawczy w ramach programu „Diamentowy Grant”.
135
i wszechstronny samorozwój każdej jednostki z osobna. Nie ulega wątpliwości, że jednym z fundamentalnych zadań państwa jest zapewnianie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego w celu utrzymania ładu i wspomnianych już warunków rozwoju2. Aktem prawnym mającym za zadanie szersze lub węższe (zależnie od praktyki konstytucyjnej danego państwa) ujęcie głównych zadań i zasad działania podmiotu państwowego jest ustawa zasadnicza. To właśnie wola poszukiwania (w Konstytucji RP z 1997 roku3 – dalej KRP lub Konstytucja RP) normatywnych podstaw obowiązku wypełniania funkcji porządkowej przez Rzeczpospolitą Polską oraz poszczególnych elementów ustrojowej zasady ochrony obywateli i ich charakteryzacja, stanowią asumpt do podejmowanych w niniejszej pracy rozważań.
2. Potrzeba opiekuńczego bytu państwowego
W pierwszej kolejności muszę zaznaczyć, że abstrahuję tu od rozważań nad paternalizmem państwowym oraz dopuszczalnym jego zakresem. W tej części ukazana zostanie wyłącznie rola państwa jako formy zapewnienia ochrony tworzącemu je społeczeństwu. Poza zakresem zainteresowań tej pracy znajduje się także ocena idei państwowości i związanego z nią pewnego rodzaju statusu quo państwa (jako konieczności) oraz z drugiej strony państwa jako upragnionego stanu organizacyjnego funkcjonowania narodu.
Problem potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa istocie ludzkiej jako czynnika stanowiącego pobudkę do zrzeszania się w organizm posiadający władztwo państwowe w interesujący sposób opisał J. J. Rousseau, przyjmując, że „ludzie doszli do tego punktu, w którym przeszkody zagrażające ich utrzymaniu się przy życiu w stanie natury, przewyższają […] te siły, jakie jednostka może obrócić na to, by pozostać w tym stanie. […]
Otóż skoro ludzie […] mogą jedynie siły już istniejące zjednoczyć i nimi kierować, przeto nie mają innego środka, by zachować się przy życiu, jak tylko utworzyć przez zrzeszenie sumę sił, która by […] broniła i chroniła osobę i dobra każdego stowarzyszonego za pomocą całej wspólnej siły […]”4. Potrzeba zapewnienia ochrony obywatelom stanowi w tym ujęciu fundamentalne zadanie bytu państwowego. Należy pamiętać, że zagrożenia dla społeczeństwa i każdej jednostki z osobna je tworzącej, nie płyną jedynie z zewnątrz, ale i mogą mieć za przyczynę działania innych członków wspólnoty. Mimo, że przykładowo W. Makowski wychodzi z zupełnie innego założenia, że „[p]owstanie państwa przypada […] na okres,
2 Mowa o tak zwanej funkcji porządkowej państwa – zob. B. Pytlik, Cele i funkcje państwa, [w:] J. Oniszczuk (red.), Współczesne państwo w teorii i praktyce, Warszawa 2011, s. 131-132.
3 Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483 z późn. zm.
4 J.J. Rousseau, O umowie społecznej, przeł. Maciej Starzewski, Warszawa 2002, s. 23-24.
136
w którym życie społeczne doszło już do utrwalenia szeregu reguł postępowania i uznania ich za obiektywne wiążące”5, to i tak dochodzi do wniosku, że potrzeba bytu państwowego wynika z „potrzeby wzmożonej ochrony i doskonalenia tych reguł”6. Choć bardziej przekonująca wydaje mi się percepcja problemu J. J. Rousseau (choć uabstrakcyjniona i nie odnosząca się do historycznej rzeczywistości), to spostrzeżenia choćby przywołanego polskiego narodowego konserwatysty (w tym przeto różnego od XVIII-wiecznego myśliciela) prowadzą do jednakowych wniosków – o zasadniczej potrzebie obronnego wymiaru wspólnoty państwowej.
3. Konstytucyjna zasada ochrony bezpieczeństwa obywateli
Poddając analizie treść Konstytucji RP, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny w pierwszej kolejności kojarzy się z dwoma z sześciu wartości należących do materialnych przesłanek wprowadzania ograniczeń praw i wolności, które to opisane są w art. 31 ust. 3 KRP znajdującym się w jej rozdziale II. Fakt, możliwości rozwiązania kolizji konstytucyjnych praw i wolności jednostki na rzecz wymienionych dewiz stanowi silny argument o przyjęciu tychże za istotne wartości konstytucyjne. Niemniej jednak, rangę wartości konstytucyjnych oceniać należy przez pryzmat całokształtu postanowień ustawy zasadniczej oraz jej aksjologię. Przyjęcie aksjomatu wyższości bezpieczeństwa państwa nad prawami i wolnościami jednostki z pewnością nie byłoby poprawne i wątpliwie służyło by samej wartości bezpieczeństwa obywateli (ze względu na szerszy – służebny – kontekst tego ostatniego). Szerszego pryzmatu dostarcza także art. 1 KRP, zgodnie z którym, Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Z nim też właśnie należy wiązać to, iż Konstytucja RP „u podstaw państwa statuuje człowieka, żyjącego we wspólnocie, z jego prawami”7.
Prymarne zasady ustroju państwa zapisane zostały w rozdziale I Konstytucji RP.
Systematyka konstytucji ma niebagatelne znaczenie dla procesu jej wykładni – możliwości stosowania wykładni historycznej, czy szczególnie wykładni systemowej8. Drugim aspektem stworzenia przez ustrojodawcę konkretnej systematyki konstytucji jest przejawienie znaczenia przyznawanego konkretnym jej częściom. Jak pisał P. Sarnecki (jeszcze w trakcie debaty o kształcie obecnie obowiązującej ustawy zasadniczej): „regulacja praw i wolności
5 W. Makowski, Nauka o państwie. Część pierwsza. Teoria państwa, Warszawa 2014, s. 68.
6 Ibidem.
7 M. Piechowiak, Służebność państwa wobec człowieka i jego praw jako naczelna idea Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku – osiągnięcie czy zadanie?, „Przegląd Sejmowy”, 2007, nr 4(81), s. 88.
8 Zob. P. Sarnecki, Systematyka konstytucji, [w:] J. Trzciński (red.), Charakter i struktura norm konstytucji, Warszawa 1997, s. 26-27.
137
obywatelskich w pierwszych partiach konstytucji […] bardzo dobitnie manifestuje […]
znaczenie przyznawane współcześnie tej problematyce”9. Fakt uregulowania celu zapewnienia bezpieczeństwa obywateli jeszcze przed rozdziałem II, w początkowych (otwierających) Konstytucję RP przepisach z pewnością świadczy o niebagatelnym znaczeniu omawianej zasady dla ustrojodawcy. Powyższe nie musi oczywiście bezrefleksyjnie świadczyć o szczególnej wyższości normy prawnej wynikającej z przyjętego konceptu, według którego „Rzeczpospolita Polska […] zapewnia […] bezpieczeństwo obywateli”.
Problem ten (w kluczowym w moim mniemaniu kontekście) wymaga – co najmniej – peryferycznej refleksji poszerzającej optykę. Skoro – jak we wstępie wspomniano – ochrona bezpieczeństwa obywateli stanowi w założeniu rzecz służebną wobec potrzeby troski o utrzymanie ładu sprzyjającego rozwojowi wszystkich podmiotów poddanych władztwu państwowemu, należy zachować szczególną ostrożność przy ograniczaniu praw i wolności na rzecz omawianej wartości. Wydaje się zasadnym poddanie przez doktrynę rozwadze również dalej idącej konstatacji10, iż owe wprowadzane restrykcje muszą być zawsze zbieżne z pierwotnym celem11 jakim jest zapewnienie rozwoju wspólnoty, w tym wszystkich ją tworzących i zagwarantowanie tymże swobodnego korzystania z przysługujących im praw i wolności w miarę predyspozycji.
Dokonując wykładni art. 5 KRP w zakresie będącym punktem zainteresowań niniejszych rozważań konieczne jest prawidłowe (jednoznaczne) określenie przedmiotu analiz. Przedmiotowy przepis mówi o „bezpieczeństwie obywateli”. Z uwagi na występowanie w Konstytucji RP wielu pojęć odnoszących się do bezpieczeństwa jako takiego należy primo facie uznać autonomiczność sformułowania „bezpieczeństwo obywateli” i nie utożsamiać go12 z szeregiem innych – przywołanych już także w tej pracy – pojęć. Powyższa uwaga, w żadnej mierze nie oznacza nonsensowności przeprowadzonych już wywodów. Nie ulega bowiem wątpliwości, że jakkolwiek definiowane: bezpieczeństwo państwa, obronność i porządek publiczny, mają istotne znaczenie dla bezpieczeństwa obywateli. Stan zagrożenia państwa wpływa każdorazowo na bezpieczeństwo jego obywateli. Niemniej, jak słusznie zauważa M. Florczak-Wątor, to drugie pojęcie może odnosić szerszy refleks i nie zawsze
9 Ibidem, s. 34.
10 Użytecznym byłoby wzięcie przy tym pod uwagę treści art. 1 KRP i tym samym znaczenia pojęcia dobra wspólnego – tak też zdaje się twierdzić za P. Sarneckim W. Wołpiuk, Bezpieczeństwo państwa a prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, [w:] Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki we współczesnym świecie, J. Jaskiernia (red.), Kielce 2012, s. 88.
11 Analiza tegoż zachodziłaby na etapie badania celowości ograniczenia.
12 Krytyce należałoby poddać stanowisko B. Banaszaka utożsamiającego bezpieczeństwo państwa z bezpieczeństwem obywateli (B. Banaszak Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 220).
138
zagrożenie dla bezpieczeństwa obywateli będzie wiązało się ze stanem zagrożenia dla państwa13 . Należy dostrzegać horyzontalne ujęcie potencjalnego pola niebezpieczeństw.
Mowa o zagrożeniu płynącym ze strony innych obywateli, których to działania, mimo że nienakierowane na państwo in se, mogą powodować powstanie niebezpieczeństwa dla społeczeństwa to państwo tworzącego14. Kongenialnie w przywołany problem wpasowuje się spostrzeżenie J. J. Rousseau odnoszące się do analizy istoty ludzkiej w kontekście stanu społecznego. „Wówczas to dopiero – gdy głos obowiązku wstępuje w miejsce fizycznego popędu, prawo zaś w miejsce żądzy – wówczas dopiero człowiek, dotychczas zważający tylko na siebie samego, widzi się zmuszonym do działania według innych zasad […]”15.
„Umowa” zatwierdzona w drodze referendum o przymiocie ustawy zasadniczej dąży do regulacji i utrzymania ładu życia społecznego, gospodarczego i politycznego (jak prawo in genere spełniające funkcję stabilizacyjną); właśnie w tym kontekście należy postrzegać także cel zapewnienia bezpieczeństwa obywateli.
W rzeczywistości skala zagrożeń dla dóbr prawnie chronionych jest olbrzymia.
Jednostka jest zagrożona nie tylko ze strony własnego państwa (vide arbitralnością ingerencji w prawa i wolności), innych podmiotów państwowych i zagranicznych grup militarnych (vide zagrożenie napaścią zbrojną oraz wszelkimi rodzajami agresji ze strony zorganizowanych grup jak Państwo Islamskie), lecz także ze strony wszelkich osób fizycznych i prawnych (przed którymi ustawa zasadnicza również chroni – chociażby poprzez horyzontalny wymiar konkretnych praw i wolności16). Jedynie takie – wszechstronne – pojmowanie skali niebezpieczeństw dla obywateli, może skutkować odpowiedniością reakcji państwa i tym samym prawidłowego rozumienia sensu bytu państwowego w zakresie celu jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa obywateli (o którym mowa w art. 5 media parte KRP).
Pierwszym przywołanym zagrożeniem dla jednostki jest arbitralne traktowanie jej przez władze publiczną. W tym miejscu jawi się najpełniej idea konstytucji jako aktu ograniczającego państwo w jego działaniach władczych (jurysdykcji) – i tu należy dostrzegać jej istotną rolę jako całości. Mający prymarne znaczenie zakaz przedmiotowego traktowania istoty ludzkiej jest zasadą przewodnią prawa, a jej konstytucyjne umocowanie stanowi art. 30 KRP – traktujący o przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka. Szereg innych,
13 Zob. M. Florczak-Wątor, Art. 5, [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–
86, Warszawa 2016, s. 288.
14 Zob. ibidem.
15 J.J. Rousseau, O umowie…, s. 35.
16 Zob. kompleksowe opracowanie tej problematyki M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar praw konstytucyjnych, Kraków 2014.
139
szczególnych przepisów chroniących wolności i prawa także kształtuje przeciwingerencyjny płaszcz normatywny. Bezpieczeństwo obywateli należy postrzegać nie jedynie w perspektywie bezpośredniej ochrony takich wartości jak życie i zdrowie ludzkie, prywatność, czy własność, lecz także jako konieczność zapewnienia bezpieczeństwa prawnego. Zasada zaufania obywatela do państwa i prawa wywodzona z art. 2 KRP zawiera w sobie szereg szczegółowych klauzul imitujących dopuszczalne działania prawodawcy (jak choćby zasada ochrony praw słusznie nabytych). Konstytucja RP nakazuje w analizowanym art. 5 KRP zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom ze wszystkich możliwych stron – tak aby warunki rozwoju jednostki mogły być jak najpełniej zagwarantowane. Chodzi przy tym, nie tylko o potrzebę zabezpieczenia przed nielegalną działalnością władzy wykonawczej (tu olbrzymia rola prawa do sądu), lecz także poprzez wspomniane szczegółowe normy imitacyjne przed niewłaściwą praktyką prawodawczą (w tym zakresie najistotniejsza zdaje się być sprawna, kompetentna i autorytatywna kontrola konstytucyjności prawa). Nie bez znaczenia pozostaje także instancyjna kontrola orzecznictwa sądowego oraz prawo do obrony w kontekście zagrożeń ze strony władzy sądowniczej (która co ciekawe – jak wspomniano – sama stanowi istotny element kontroli i równoważenia władz w perspektywie ochrony fundamentalnych praw i wolności człowieka).
Jeśli nawet, takie – szerokie17 – ujęcie „bezpieczeństwa obywateli” spotka się z krytyką w kwestii objęcia zakresem jego normowania również zagrożeń ze strony samej Rzeczypospolitej Polskiej, to zaznaczyć należy, że ochrona obywateli ze strony ustawy zasadniczej przed arbitralną ingerencją państwa wynika z szeregu jej konkretnych przepisów (vide prawo do sądu, klauzula ograniczania praw i wolności, normy o charakterze absolutnym ect.) i pozostaje uzasadnionym przeświadczenie o tym, iż jednym z generalnych celów konstytucji jest zabezpieczenie wolności, a powyższe uwagi dotyczące zagrożeń ze strony władzy państwowej mogą być odnoszone odpowiednio do owej ogólnej zasady ochrony wolności człowieka w znaczeniu dyrektywalnym (wywodzonej choćby z Preambuły do Konstytucji RP18).
Kolejne źródło zagrożeń stanowią zewnętrzne zorganizowane podmioty takie jak między innymi wrogie państwa. Zgodnie z dyspozycją art. 5 in principio KRP,
„Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium […]” – co stanowi istotny element dbałości o tę część bezpieczeństwa. Państwo realizuje wskazane
17 Zob. jednakowe M. Florczak-Wątor, Art. 5 op. cit., s. 288.
18 Zob. L. Bosek, Art. 31. II. Kontekst interpretacyjny, [w:] op. cit., M. Safjan, L. Bosek (red.), s. 757.
140
zadanie (oraz przejawia szerzej ujętą troskę o bezpieczeństwo państwa19) na wielu polach – w tym za pomocą Sił Zbrojnych i Obrony Cywilnej. W sferze bezpieczeństwa zewnętrznego mamy do czynienia ze szczególnym udziałem Rady Ministrów (art. 146 ust.4 pkt 8 KRP) oraz Prezydenta RP (art. 126 ust. 2 KRP).
Trzecim podłożem niebezpieczeństw jest działalność innych jednostek. Przed nią także państwo ma obowiązek chronić. Wypełnia ono swoje zadanie nie tylko poprzez stanowienie i egzekwowanie prawa karnego (co zdaje się być najbardziej zjawiskowe), czy cywilnego, ale także szereg mających bardziej prewencyjny charakter czynności . Możliwość skutecznego wyegzekwowania respektowania swoich praw przez inne równe podmioty prawa na drodze cywilnej, czy karnej stanowi istotny element oceny prawidłowej diagnozy zachowań potencjalnie niebezpiecznych dla dóbr człowieka ze strony innych podmiotów.
Omawiany problem jest częścią szerszego pojęcia bezpieczeństwa wewnętrznego. Przyjmując owy uproszczony (nieco anachroniczny) dychotomiczny podział na bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne, można przyjąć, że w zakresie tego ostatniego mieści się wszystko, co związane jest z zapewnieniem równowagi i porządku wewnątrz państwa, a co „przejawia się ochroną porządku konstytucyjnego, życia i zdrowia obywateli oraz zaspokajaniem potrzeb społecznych związanych z istnieniem i rozwojem narodu, w warunkach rzeczywistych lub potencjalnych zagrożeń niemających źródła w klasycznej wojnie”20.
Wszystkie wspomniane czynniki, powodujące zagrożenie dla obywateli wzajemnie na siebie oddziaływają. Służby policyjne strzegące bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku publicznego same w sobie mogą stwarzać zagrożenie dla bezpieczeństwa obywateli w innym wymiarze. Prowadzenie określonej polityki państwowej (choćby zagranicznej) nawet w sposób obiektywnie sprzyjający bezpieczeństwu, może spowodować niezadowolenie społeczne, które eskalując także wpłynie na stan bezpieczeństwa obywateli, a jednie sprawnie działające organy wykonawcze i służby porządkowe będą mogły utrzymać stan harmonii.
Problematyka zagrożeń jest wielopłaszczyznowa. Również sama dyferencjacja zagrożenia wewnętrznego i zewnętrznego jest utrudniona, czego przykład stanowią ataki terrorystyczne mogące powodować oba powyższe21. Szereg działań władzy państwowej może wpływać na powstanie innych (jakościowo i rodzajowo) zagrożeń (nawet w sytuacji prawidłowego wykonywania działań z zakresu przeciwdziałania konkretnym zagrożeniom) lub powodować
19 Mające – jak już podkreślono – wpływ na „bezpieczeństwo obywateli”.
20 Z. Skwarek, Zarys teorii systemów bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, [w:] J. Gryz (red.), Zarys teorii bezpieczeństwa państwa, Warszawa 2016, s. 143.
21 A. Bień-Kacała, Bezpieczeństwo w Konstytucji RP z 1997 r. – wstępna diagnoza, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2015, nr 2(24), s. 18.
141
przekształcenia tychże. Państwo obarczone jest fundamentalnym zadaniem godzenia swojej roli strażnika wolności i praw istoty ludzkiej w celu zagwarantowania jej korzystnych warunków egzystencji oraz sprawowania pieczy nad bezpieczeństwem obywateli, bez którego korzystanie z wolności lub przyznanych uprawnień staje się co najmniej iluzoryczne – a racją bytu społeczeństwa obywatelskiego jest ocena wywiązywania się przez ojczyznę z tych obowiązków. Trzeba przeto zrozumieć, że wyłącznie wspólna dbałość o prawidłowy stan rzeczy w państwie (zarówno ze strony rządzących jak i rządzonych) może spowodować stworzenie względnie zgodnej z wolą ustrojodawcy homeostazy życia społecznego.
Omawiana w niniejszej pracy naczelna zasada ustrojowa zobowiązuje w sposób szczególny władze publiczną do misternego wykonywania jednego z licznych zadań służebnego wobec człowieka bytu państwowego. Idea i funkcje państwa przemawiają za koniecznością rygorystycznego egzekwowania wywiązywania się państwa ze swojego celu jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa istocie ludzkiej.
4. Podsumowanie
We współczesnym świecie zagrożenia dla bezpieczeństwa obywateli mają wielowymiarowy charakter. Stąd też, należy popierać postulat otwartego definiowania bezpieczeństwa RP, które stanowi stan możliwego rozwoju państwa i jego obywateli22 – przy czym omawiane w niniejszej pracy pojęcie tyczy się bezpośrednio bezpieczeństwa tych ostatnich.
W drodze podsumowania konieczne zdaje się podkreślenie tego, że jakkolwiek potencjalne, realne, hipotetyczne, czy rzeczywiste jest dane zagrożenie, zawsze chęci zapobiegania mu lub zwalczania go, towarzyszy (uzasadniana przezeń) represja w sferze fundamentalnych praw i wolności człowieka. Istotną konkluzję stanowi stwierdzenie, iż o ile obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa obywateli będziemy rozumieć wyłącznie jako naczelną zasadę ustrojową o charakterze służebnym wobec tworzenia korzystnych warunków egzystencji człowieka, to uznać należy, że sama wola poprawy abstrakcyjnie ujętego bezpieczeństwa w państwie jest niewystarczająca dla szczególnego ograniczania praw i wolności jednostki. Problematyczna jest kwestia zbiegu stanu zagrożenia dla bezpieczeństwa obywateli w rozumieniu art. 5 KRP i zagrożenia dla praw i wolności jednostki. Wtedy jednakże, to wzgląd na konkretne prawo lub wolność23, które jest w stanie
22 A. Bień-Kacała, op. cit., s. 27.
23 Art. 31 ust. 3 KRP: „Ograniczenia […] mogą być ustanawiane […] tylko gdy są konieczne […] dla ochrony […] wolności i praw innych osób”.
142
zagrożenia będzie mógł przemawiać za proporcjonalnym24 ograniczeniem danych praw lub wolności człowieka. W polskim porządku konstytucyjnym25 brak jest podstaw do uznania, że art. 5 KRP jest samoistną podstawą wyznaczenia prawa podmiotowego jednostki do zapewnienia jej przez państwo bezpieczeństwa w ramach pewnego – nazwijmy go –
„kolektywnego” prawa obywateli do zapewnienia im bezpieczeństwa przez państwo. Zarazem zaznaczyć należy, że inaczej trzeba postrzegać niekiedy ten problem na gruncie prawa międzynarodowego (w tym także aktów obowiązujących w porządku normatywnym RP) – gdzie bezpieczeństwo (osobiste) niejednokrotnie stanowi wprost wyrażone prawo jednostki26.
Wobec całokształtu podjętych deliberacji – biorąc pod uwagę także silnie wcześniej podkreślaną służebną funkcję państwa wobec narodu oraz zapewnianej przezeń ochrony dla możliwości egzystencji i rozwoju istoty ludzkiej – należy uznać, że art. 5 media parte KRP ma charakter normy programowej o następującym znaczeniu. Wyznacza on wobec państwa zasadniczy cel, niemniej nie odnosi on w porządku normatywnym takiego skutku, iż potrzeba dbałości o bezpieczeństwo obywateli (które jest częścią – pozostającego zeń w relacji krzyżowania się27 – pojęcia bezpieczeństwa państwa) stanowić miałaby wartość arbitralnie wyższą od wspomnianych przed nim w tej samej jednostce redakcyjnej Konstytucji RP wolności i praw człowieka. Na krytykę zasługuje pogląd o rzekomym wynikaniu z art. 5 KRP zasady prymatu interesu państwa nad interesem jednostki28. Co prawda w doktrynie zaznacza się, że sekwencja z art. 5 KRP może mieć znaczenie dla relacji jakie zachodzą między poszczególnymi wartościami w nim wymienionymi29, jednakże – w mojej opinii – zasadza się to wyłącznie w możliwości ograniczania dalej opisanych na korzyść tych nadmienionych w pierwszej kolejności, bądź co bądź na warunkach ogólnych. Powyższe tym samym, nie przemawia za ustaleniem definitywnej hierarchii wartości konstytucyjnych. Każdorazowe ograniczenie praw lub wolności konstytucyjnych musi podlegać zasadom z art. 31 ust. 3 KRP, co oznacza, że proste stwierdzenie o wyróżniającej się na tym polu daleko idącej możliwości
24 W tym miejscu najistotniejsza jest przesłanka proporcjonalności sensu stricto.
25 Można powziąć istotne wątpliwości co do charakteru obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa przykładowo w porządku konstytucyjnym Republiki Francuskiej, gdzie normy go statuującej poszukiwał bym najściślej w art.
2 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku (tworzącej katalog fundamentalnych praw i wolności).
26 Zob. H. Zięba-Załucka, Konstytucyjne aspekty bezpieczeństwa, „Studia Iuridica Lublinensia”, 2014, nr 22, s. 417-418.
27 W szczególnym ujęciu można by mówić nawet o relacji nadrzędności, twierdząc, że zagrożenie państwa zawsze niesie za sobą zagrożenie dla obywateli, lecz nie odwrotnie; niemniej zdaje się to być zbyt pochopne w odniesieniu do samych nazw „bezpieczeństwo obywateli” oraz „bezpieczeństwo państwa”.
28 Takie (negowane) rozumowanie – zob. przykładowo T. Miłkowski, Bezpieczeństwo wewnętrzne – uwagi wstępne na tle rozważań normatywnych, [w:] Bezpieczeństwo – powinność czy gwarancja? Aspekty prawne i prawnoustrojowe, T. Miłkowski, A. Wentkowska (red.), Sosnowiec 2014, s. 14.
29 Zob. między innymi M. Florczak-Wątor, Art. 5…, s. 287.
143
ograniczania wykonywania zadań określonych w dalszej kolejności ze względu na potrzebę realizacji wymienionych najpierw – jest nieuzasadnione. Odnieść się przy tym należy także do ujętej w art. 1 KRP klauzuli dobra wspólnego – mającej niebagatelne znaczenie dla wykładni Konstytucji RP – i zaznaczyć, że „zasada ta na pierwszym miejscu stawia obowiązki państwa wobec obywatela […]; zatem zasada dobra wspólnego raczej jest podstawą ograniczania interesu państwa w imię praw człowieka (wolności i praw jednostki), a nie praw człowieka w imię interesu państwa”30. Jak trafnie pisał J. Rawls, „[o]graniczenie wolności jest usprawiedliwione jedynie wtedy, gdy jest konieczne ze względu na samą wolność, by zapobiec jakiemuś jeszcze gorszemu zamachowi na wolność”31. Wyłącznie taki stan zagrożenia dla bezpieczeństwa obywateli, który uniemożliwiałby korzystanie z podstawowych wolności, mógłby w myśl tej koncepcji uzasadniać ograniczenie praw i wolności. Wyinterpretowanie tak postrzeganej relacji wartości na gruncie polskiej ustawy zasadniczej powoduje powstanie refleksji, iż Konstytucja RP sprawdza się charakterystycznie jako konstytucja ustroju liberalno-demokratycznego32.
SUMMARY
The presented text is an introduction to the problem of the systemic obligation to ensure security by the state. A particular point of interest in this work is the citizens' safety (which is set out in the article 5 of the Constitution of the Republic of Poland as a task of the Republic of Poland) and its relation to rights and freedoms. Indeed – in relation to the primary importance of security raised in the discussions, which is to be demonstrated by the sequence of values listed in the analyzed provision – it is necessary to explain in detail the manner in which the content of the analyzed provision of the Constitution of the Republic of Poland affects the principles of limiting constitutional rights and freedoms. This article is an attempt to respond to this dilemma and an expression of a number of important insights about the importance of tasks of the state to ensure the safety of every human being, and in this context, first of all its citizens.
30 Tak za J. Trzcińskim M. Piechowiak, op. cit., s. 89.
31 J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, przeł. M. Panufnik, J. Pasek, A .Romaniuk, Warszawa 2013, s. 316.
32 Użyta formuła nie powinna być postrzegana przez czytelnika jako wyraz z góry powziętych spekulacji i oczekiwań co do takiego charakteru Konstytucji RP, lecz raczej za uzasadniony predykat, stanowiący reasumpcję podjętych rozważań.
144
Keywords: security, security of the citizens, state, constitutional principles, rights and freedoms, constitution, constitutional law.
