UKŁAD AUTOMATYCZNEGO STEROWANIA SPEKTROMETRU NEUTRONOWEGO KD SOG-1

IMP No 836/E/PS

•M 4

REPORT No 836/E/PS

UKŁAD AUTOMATYCZNEGO STEROWANIA SPEKTROMETRU NEUTRONOWEGO KD SOG-1

A. BAJOREK . J. BRANKOWSKI . W. OLEJARCZYK. A. OSTROWICZ J. SOKOtOWSKI , J. STARZEWSKI , J. SCIESINSKI , T. ZALESKI

Tnie report Ьаз been reproduced directly froa the beat available oopy

Распространяет:

ИНФОРМАЦИОННЫЙ ЦЕНТР ПО ЯДЕРНОЙ ЭНЕРГИИ при Уполномоченном Правительства ПНР

по Использованию Ядерной Энергии Дворец Культуры и Науки

Варшава, ПОЛЬША

Available from*

NUCLEAR ENERGY INFORMATION CENTER

of the Polish Government Commissioner for Use of Nuclear Energy-

Palace of Culture and Science Warsaw, POLAHD

Drukuje i roaprowadaa:

OŚRODEK ШЯОЭДкАСЛ O ENERGII JĄDROWEJ

Pełnomocnika Rządu d/s Wykorzystania Energii Jądrowej Warszawa, Pałac Kultury i Na«jki

Wydaje Instytut Fizyki jądrowej

Nakład 5AO egz. , Objętość ark. wyd. 2,3, Ark. druk. 3,5. Data zło- żenia maszynopisu przez «lutont 28. V. 1973 r. Oddano do druku 4.VI.

1973 r. Druk ukończono w lipcu 1973 r. ,SP-O9/25O/66,Zam. 157/73

UKŁAD AUTOMATYCZNEGO STEROWANIA SPEKTROMETRU NEUTRONOWEGO KD SOG-i

AN AUTOMATIC UNIT FOR KD SOG-i NEUTRON SPECTROMETER CONTROL

СИСТЕМА АВТОМАТИЧЕСКОГО УПРАВЛЕНИЯ НЕЙТРОННОГО СПЕКТРОМЕТРА КД СОГ-1

Antoni BAJOREK, Jerzy BRANKOWSKI⁸ Wiktor OLSJARCZY&, Andrzej OSTROWIGSS, Janusz SOKOŁOWSKI, Jerzy STARZEWSKI,

Jan SciESINSKI, Tadeusz ZALESKI

. Instytut Fizyki Jądrowej, 31-342 Kraków-, Poland

К R А.К G

II

W artykule opisano urządzenia do sterowania spek- trometru neutronowego Kli SOG-1 ze szczególnym uwzglgd- nioniGia urządzę ii układu sterowania kineiaatyką spektro- uetru,, Opisano struktury logiczna i współdziałanie po- szczególnych bloków oraz nożliwe warianty pracy całości układu.

Control devices of the KD SOG-1 neutron spectrome- ter arj described in this paper, with special regard to the unit controlling its kinematics. The logical struc-

ture czvd tUe cooperatioi, of the iiidividual blocks, as well OJ the possible variants of operation of the whole unit are presented. { ('/; i fj \ -. f

Описана система управления нейтронного спектромет-

ра 1СД СОГ-I, в частности управления кинематической систе-

мой спектрометра. Объяснена логическая структура, взаимо-

связь отдельных блоков и возможные варианты работы системы

в целом.

- i

W artykule podano opis układu sterowania epektro- metru neutronowego czasu przelotu KD SOG-1 ), zainsta-

lowanego obecnie na kanale 1A reaktora impulsowego IBR-3O Laboratorium Fizyki" Neutronowej Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych w Dubnej (ZSRR).

Spektrometr KD SOG-1, którego parametry technicz- ne i fizyczne są opisane w pracach /i,2/, jest spek- trometrem typu hybrydowego, działającym na za&adzie jednoczesnego wykorssystania dla monochroraatyzaejl neu-

tronów, techniki csasu przelotu i metody dyfrakcji na monokryształach,

Z uwagi na to w układzie sterowania można wyróżnić

•iia bloki t

a) blok sterowania kinematyką spektrometru, t,j^# położeniami kątowymi^t

b) blok sterowania pomiarami prowadzonymi techniką czasu przelotu.

Schemat ogólny spektrometru, ukazujący zasadnicze podzespoły, przedstawiają rysunki 1 i 2.

Parametrami zmiennymi kinematyki spektrometru pod- legającymi sterowaniu ваг

У Krakowsko-Dubieński Spektronetr Odwrotnej Geometrii

ram»ę A ramie; В

11 i Ж

У/

У/У777

8

1. - ramię spektrometru.

2. - detektor.

3. - monokryształ".

4. - przetworniki kątów położenia monokryształu i detektora.

5. - zespóT napędowy monokryształu i detektora 6. - kolumna spektrometru..

7. - zespor napędowy ramienia spektrometru.

8. - szyny.

Rys.1 Przekrój pionowy spektrometru.

ramię В

1. - ramię spektrometru.

2.-detektor

3. - monokryształ

A.-przetworniki kątów potożenia monokryształu i detektora.

5.- szyny.

Rys. 2 Przekrój poziomy spektrometru

1. Położenia kątowe ramion spektrometru (A i B ) , określające jednocześnie wartości ośmiu kątów rozpraszania, dla ktjSryoh prowadzona jest anali- za energii neutronów^f

2. Położenia kątowe ośmiu monokryształów i o&niu de- tektorów, tworzących układy analisey energii neu- tronów rozproszonych na próbce,

3. Położenia kątowe próbki.

Układ sterowania wyżej wymienionymi parametrami aostał całkowicie opracowany i wykonany w Instytucie Fizyki Jądrowej w Krakowie,

- б -

Schemat blokowy układu sterowania położeniami ką- towymi elementów spektrometru, które wyszczególniono we wstępie, przedstawiono na rys* 3.

Układ sterowania umożliwia automatyczne lub ręczne ustawianie wymienionych elementów, wyposażonych w prze- tworniki kąta położenia eras w zespoły napędowe składa- jące się z silników elektrycanyoh i odpowiednich prze- kładni.

Bamionom spektrometru, monokryształom, detektorom i próbce przyporządkowano numery kolejne od 1 do 19*

Numer 20 jest" numerem rezerwowym, przeznaczonym dla. je- szcze jednego obiektu sterowania» Urządzenia współpra- cujące wyłącznie z danym ©leraentem sterowanym - i,;}, prze- tworniki kąta położenia, zespoły napędowe oraz zfsspoły wprowadzania współrzędnych kątowych - oznaczono jedna- kowysi numerami (np, Pi, Mi, iŁl),

Standardowa praca układu sterowania połoćeniaisi kątowymi prsebiega nastętująooi

Po wprowadzeniu do prograisu kątów nyiaagimycSi współ- rsędnych kątowych włącza &tą sterotrani© aatoaatycsn© ze- społami napędowymi oraz atitmsaiyе;шв, kolejno wybieranie regtólowaaych elementów spektrometru* 2 ohullą wybrania jednego г tych elementów następuje

SPEKTROMETR LABORATORIUM 1 LABORATORIUM 2

Do komputera

1 - Blok sterowania wyborem numeru z iab.1 2 - Blok sterowania wyborem numeru z Sah.2 3 - Blok komutatora przetworników kąta 4 - Blok konwertora odczytu к ąia

5~ Blok subtraktors

6 - Blok programu kątaw pofoźenia 7 - Btejk sterowania silnikami z lab. 2

8-Blok sterowania silnikami z !ab. 1 9 - Blok pamięci komutatora silników 10 ~ Blok zasilania silników

I

Rys.3 Schemat blokowy sterowania kinematyką spektrometru

- т

system odpowiedniego przetwornika kąta, odpowiadającego era zespołu napędowego oraz zespołu uprowadzania współ- rzędnych kątowych s programu kątów» W operacji tej po-

średniczą i komutator przetworników kąta położenia, ко»

mutator silników oraz blok programu kątów położenia*

W subtraktorze następuje porównanie rzeczywistych i ssa- danyoh współrzędnych kątowych; w przypadku wystąpienia różnicy między tymi wielkościami sub traktor powocisije uruchomienie zespołu napędowego„ Wybór poszczególnych numerów przebiega cyklicznie a podzespół pamięci w blo- ku komutatora silników umożliwia jednoczesną korekcję położeń wszystkich elementów regulowanych^s aż do raomen- tu osiągnięcia położeń zbliżonych do zaprogramowanych.

Po ustawieniu w tych piłcKŚeniacfo wszystkich elementów następuje automatyczne przejście do pracy w programie

"automatyczny wybór z oczekiwainiem" t,j« do kolejnego ustawiania wszystkich elementów regulowanych w zaprogra- mowanych położeniach. Kąt położenia, wybranego elementu

jest wyświetlany w systemie dziesiętnym na wskaźnikach oyfrowyofe kea^eytora odczytu kąta.

Możliwe są równieś następujące wsrianty prasy ukła- du s tor awania po łożeni arsi kitowymi j

aatO3utyo2«© usteiplai&ie w sa&anym

и. 8 «•

3, Hęozny wybór elementu spektrometru, ręczne usta- wianie położenia*

4, Autornatyozn©, oykliozae sprawdzanie ustawienia poszczególnych elementów.

5, Ręczne sprawdzanie ustawienia elementów.

^uwagi na wymagania eksploatacyjne sterowanie ze- społami napędowymi oraz wyborem elementu spektrometru może być przełąozane miejscowo lub sdalnie z Laborato- rium 1 do Laboratorium 2 i odwrotnie, przy czym stercwa- nie ręozne można prowadzić z obu Laboratoriów^s natomiast

automatyczne tylko z Laboratorium 2«

Schemat blokowy aparatury związanej z pomiarami prowadzonymi techniką czasu przelotu przedstawiono na rys^# 4^Q

Impulsy ж oćmiu detektorów i z monitorów po wzmoc- nieniu i uformowaniu zestawami detekcyjnymi /3/ są prze- kazywane poprzez blok sterująoo-monltorujący na wieloka- nałowy analizator czasu, wchodzący w skład wyposażenia centrum obliczeniowego Laboratorium Fizyki Neutronowej ZIBJ«

Blok sterująco-ffionitoł-ująoy umogsliwlas

i, bramkowanie impulsów podawanych na analizator ozasu i. impulsów z monitorów,

SPEKTROMETR LAB0RAT0RIUM1 LABORATORIUM 2 fPEt7HPRZEPWZM.H»*~{ZEST.

« *

}DĘT.j4P^EPWZM>^-iZEST PET. 8

ZEST. PET. >

pKJ-jPRZEPWZM.H»- 4 ZESL_PĘT Г }

INTEGR.

REJESTR.

tPRZEUCZNIK h - » -

INTEGR.

REJESTR.

INTEGR REJESTR.

PRZELMON.1 TAJMER

-IPRZEL.IMRST.}—»- ос

or o

.4. Schemat blokony «par, Uny, do pomiarów techniką C/M-I ^B '^{o k}

su przelotu. monitorujący

-fPRZEL.MQN.2i

Ь _<

t T f t

PROGRAM

STOP ANALIZATORA STEROWANIE

ANALIZATOREM RĘCZNIE / AUTOMAT

-U

- 10 -

2. wybór parametru określającego czas trwania pomia- ru (zliczenia impulsów z monitorów, zliczenia impulsów startowych reaktorn^s impulsy zegarowe), 3, wybór rodzaju pracy blolcu monitorującego i ana-

lizatora (cykliczny, pojedynczy), *

4, automatyczne wyłączanie analizatora w wypadku przekroczenia stanów awaryjnych wielkości dyskry- minowanych (poziom mocy reaktora, impulsy starto- we, impulsy z detektorów, parametry określające

вtan próbki) lub na sygnał określający zakończe- nie czasu trwania pomiaru,

5. automatyczne lub ręczne sterowanie analizatorem czasu.

Ilość zliczeń przeliczników bloku monitorującego jest drukowana po zakończeniu cyklu pomiarowego a aJitu- alny stan jest przekazywany na integratory i urządzenia bamopiszące.

Zawartość pamięci wielokanałowego analizatora czasu :uoże być rocznic wyprowadzona na standardow'e urządzenia centrum obliczeniowego LFN (szybka drukarka, plotter), bąilź zapisana w pamięci lub urządzeniach peryferyjnych uaszyny cyfrowej typu BESM-4 współpracującej "off line"

z an al i z at or em,

Urządzenia układu sterowania są zlokalizowane

- li -

^ po rn i es zez e ni Uj

w trzech pomieszczeniach^spektrometru, w Laboratorium i - sąsiadującym bezpośrednio ze spektrometrem oraz w La- boratorium 2 - położonym w odległości okuło i km. Z u- wagi na to układ wyposażono w system sygnalizacji optycz- nej informującej w obu Laboratoriach o operacjach wy-

konywanych w którymkolwiek z nich, jak również w układ zdalnego, jednoczesnego włączania i wyłączania napięć zasilających we wszystkich wyżej wymienionych pomiesz- сżeniach. Prócz tego pomieszczenia te zostały objęte

systemem dwustronnej łączności akustycznej, konstruk- cji własnej.

Pulpit sterowniczy spektrometru zlokalizowano w Laboratorium 2.

3 • 22is_b 1 oKóm^uk^d u^ją t e r owąni aja o ł o żeni am^kg t owy^mi Poniżej podano opisy rozwiązań i współdziałania poszczególnych bloków schematu przedstawionego na rys* 3, Całość układu pracuje w logice negatywowej ( i Ж -12V, 0 SB OV).

3«i^e Przetv*orniki_kg.ta j>ołożenia

Do kontroli przesunięć kątowych zastosofiauo prse»

twornikiz kodowanieę przestrzennym i fotoeletetrycsnym sposobem odczytywania kodu, których rozwiązanie raecha»

- 12 -

niczne jest opisane w pracy /i/. Przetworniki kątów położenia monokryształu i detektora, wchodzących w skład danego ukła&u analizy energii neutronów rozproszonych na próbce, są złożone ze sobą współosiowo, stanowiąc dzieloną głowicę pomiarową położeń kątowych tych ele- mentów.

Zasadniczymi elementami przetwornika (rys. 5) są dwie tarcze szklane i

1. tarcza kodowa - ruchoma (rys. 6 ) ,

2. tarcza ze szczelinami optycznymi - nieruchoma (rys»7).

Nad ścieżkami tarczy kodowej umieszczono żarówki a opor- niki fotoelektryczne rozlokowano pod tarczą szczelinową w miejscach szczelin optycznych. Tarcza kodowa jest po-

łączona bezluzowo z elementem spektrometru, którego po- łożenie kątowe jest regulowane. Obracając się wraz z nim przysłania ona lub odsłania szczeliny, powodując zadziałanie fotooporników. Sekwencja sygnałów z foto- oporników określa kąt położenia elementu regulowanego.

Matryce tarczy kodowej oraz tarczy szczelinowej wykonano metodą fotochemiczną na kl i ezaoh szklanych,

za pomocą urządzenia przedstawionego na rys. 8 i 9.

Rysunek kodu oraz szczelin optycznych przeniesiono

z matryc na klisze tarcz netodą stykową, stosując odpo- wiednią obróbkę fotochemiczną*

I

1 - Żarówka

2 - Tarcza kodowa (ruchoma) 3 - Tarcza szczelinowa

A - Foto opornik

Rys. 5 Przekrój przetwornika kata porażenia

riys.G. Tarcza kodowa przetwornika kąta położenia.

~ 15 -

Rys. 7. Tarcza szczelinowa

kata poSfeżenia.

- 16 -

3. Urządzenie do naświetlania matryc tarcz prze- tworników kąta położenia.

- 17 -

iłys. 9. Urządzenie do naświetlania matryc tarcz przetworników kritn położenia.

- 18 -

Rodzaj kodu - refleksyjny Grey»a

Podstawa podziału - e ж ^Д'^а" ** 2,6*

Ilość ścieżek - 13

Szerokość najdrobniejszej podziałki - ^ Średnica zewnętrznej ścieżki - 160 mm

Kątowa dokładność krawędzi ścieżek - у 10ⁿ Rozmycie krawędzi - < i /i

Ilość szczelin - 13

Szerokość szczelin - 30 ^д

Długość szczelin (szerokość ścieżki) - 1,6 mm Odległość międ-zy tarczami - ok. 80 p.

Błąd ustawienia centryczności tarcz ~<30^i ,

Sekwencja sygnałów z danego przetwornika jest po- dawana równolegle na układy formujące komutatora prze- tworników kąta, sterowanego przez układ kolejnego wybie- rania regulowanych elementów spektrometru, zwany dalej blokiem sterowania wyborem numeru,

3,2. Blok_sterowania wyborem numeru

Blok sterowania wyborem numeru (rys. 10) służy do automatycznego lub ręcznego wybierania jednego z re- gulowanych elementów spektrometru i włączania go w układ sterowania za pośrednictwem bloku komutatora przetwórni-»

Freq - sygnał" blokady generatora HNr 20 -sygnały wyboru numeru

ręczny

wybór numeru

Generator

к

Przelicznik (pojernnj«20)

Nr 1

Nr 20

Freq

kasowanie gdy

ręczny wybór numeru

i

Rys. 10 Blok wyboru numeru

- 20 -

ków kąta, bloku koteutfttora eUników огав bloku progra- mu kątów położenia. S&£«Dile to reallsowene jeet przez jeda©©$esiie podaai® a»pi«ola ok* -12V (sygnały Nr i £ i Nr 20) na odpowiednia wej£oi» (Nr i 4 Nr 20) wyżej wyisitnlonych bloków* Przy wyborze гескпуга napięcie

jest podawane prBełąosnlklem, ь przy wyboree autometyoE- nym rolę tę prsejmuje praeiiozaik o pojemnośoi

2 0

. Na wejśoie przelicznika podawane są impulsy E z gene- ratora, którego cząatośó może być regulowana v zakreśla O,i Ą i Hz* Przy pracy w programie "automatyczny wy- bór z oczekiwaniem" generator jest blokowany sygnałem

M

Preq," na, czas potrzebny dc ustawienia wybranego ele- mentu w zaprogramowanym położeniu. Sygnał "Freq.

po- ddawany jestłbloku komutatora silników w przypadku, gdy wszystkie regulowane elenientу spektrometru osiągną po-

łożenia zbliżone do zaprogramowanych.

Podzespół automatycznego zerowania powoduje zero- wanie przelicznika przy przejściu na ręczny wybór ele- mentu lub po włączeniu napięcia zasilającego.

Ze względu na konieczność umożliwienia sterowania

elementami spektrometru z dwu oddzielnych

odległych

od siebie pomieszczeń, felok sterowania wyborem numeru

składa się z dwóch paneli, które.spełniają na przemian

rolę jednostki sterującej lub jedynie rolę indykatora.

- 21 -

Indykowane oą; rodzaj pracy (wybór ręczny lub automa- tyczny) oraz numer aktualnie wybrane50 elementu. Jeden z paneli (w Lab. i) umożliwia jedynie ręczny wybór, dru- gi natomiast (и Lab. 2 ) , oprócz możliwości wyboru ręcz- nego, wyposażony jest w układ wyboru automatycznego.

Objaśnienie symboli logicznych, użytych na ry-, 10 i и dalszych schematach podano na rys, 11.

3.3, Blokjkmautatora przetworników

Zadaniem komutatora przetworników kąt г* (rys. 12) jest przekazywanie do konwertora odczytu kąta stanów przetworników Pi ~ P20, wybieranych sygnałami Nr i f

•£ Nr 20 podawanymi z bloku sterowania wyborem numeru na wejścia Nr i 4 Nr 20 komutatora.

Zadanie to realizowane jest prsez włączenie napięć zasilających na fotooporniki i żarówki wybranego aktu- alnie przetwornika. Fotooporniki odpowiadających sobie ścieżek wszystkich przetworników są połączone równole- gle i przyłączone do układów formujących. Sekwencja sygnałów G^ -j G^{i 3} występująca na wyjściach tych układów jest przekazywana na bramki wejściowe kousertora odcsy- tu kąta.

Komutator jest wyposażony w indykację kąta w kodsie Grey*a, indykację napięcia zasilonia fotooporników

prądu żarówek»

- 22 -

Funktor

A r - ч

В ~^^~

LJ —\

A i—\

—<\ J—

i=E>

= O

с

II.HIIlMli-

С

с

• 1 II IM

_c с

НММИ

с

Funkcja А-В-С А-В-С

А-В-С А+В-С

А. В-С

А + В-С

АТВ.С

Rys. 11 Objaśnienie użytych symboli

logicznych

Nri o

Nri о

Nr i f Nr 20-Sygnaf wyboru numeru Zp -Zasilanie

przetworników O] -г- G13- Wyjścia 13~to bitowego kodu Grey'a

со l

; kąta potoźenia .

Rys. 12 Blok komutatora przetworników kąta

- 24 -

3.4. Blok ^kp.**wertora odozjtu kąta*.

Zastosowany konwertor, którego schemat blokowy przedstawia rys, 13, jest układem pracującym cyklicz- nie, W każdym cyklu wykonywany jest oiąg kolejnych

czynności zgodnie z rozkazami podawanym z układu steru- jącego. Konwertor może pracować automatycznie, powta- rzając cykle z częstością 10 Hz, lub raoże być sterowa- ny ręcznie, W tyo przypadku, przez ręczne wybieranie kolejnych rozkazów, można prześledzić wszystkie czyn- ności w cyklu, co jest istotne zarówno dla specjalnych zastosowań jak i dlu kontroli pracy układu.

W ramach jednego cyklu wykonywanych jest dziesięć czynności sterowanych ośmioma rozkazami CH1 ,.* CRO (rys. 14).

Na początku cyklu następuje zerowanie rejestrów i przelicznika dziesiętnego. Następnie, na okres 5^isec, zostają otwarte bramki wejściowe 1 sekwencja sygnałów G¹ -J G^{l 3} z wybranego aktualnie przetwornika kąta zostaje wpisana równolegle do rejestru pamiętają- cego. Zawartość tego rejestru, reprezentująca wartość kąta w kodzie Grcy»a, jest indykówana oraz podawana na równoległy deszyfrator z kodu Grey¹a na kod dwójkowy.

Czas deszyfracji zależy od wartości liczby i wynosi ma- ksymalnie 50/isec. Po dokonaniu deszyfracji zostają

O'RD t

Wy $cie

Indykcja dziesiętna

10

-1.

10

10

со

Rozkazy u

с^тГ—"о

~

tree ос — -? U

г

•1

CR-(2*3)r^

CR3

Ukhid sterujący

CR 1

CR2

Rejestr dwójkowy

3*5 ul

- э

5

Bramki

Deszyfrator

kodu Grey*ą na dwĄjk.

Rejestr pamiętający

O**

Bramki wejściowe

t

Rys, 13 Blok konwertora odczytu kąta

to

- 26 -

8

1- Kasowa nie cafośei

2-Wpis na rejestr pamiętający

3-Oszyfracja kodu Grey'a na dwójkowy A-Blokada Uczenia dwójkowego

5-Wpis na rejestr dwójkowy 6-Ustawienie sub traktora

7- Wpis na rej.pom.w subfr&ktorze 8- Wprowadzenie danych na EMC

9 - Oeszyfracja dziesiętna

10-Wyświetlanie ficzby dziesiętne)

10

Rys. U Wykres czasowy pracy konwertora

odczytu kąta

- 2T -

otwarte bramki wyjsolowe 1 następuje «pis równoległy na rejestr dwójkowy, który jest przelicznikiem odejmują-

cym z blokadą możliwości zliczania, powodowaną sygna- łem Cfi(2+3) na czas trwania rozkazów CR2 1 CR3. Zawar- tość rejestru dwójkowego, reprezentująca wartość kąta w kodzie dwójkowym ,jest indykowana oraz wyprowadzona na wejścia A subtraktora, opisanego w p

3,6. Istnie- je również możliwość przekazania tej informacji do EMC w systemie "on line". Wyprowadzenie informacji 2 re-

jestru dwójkowego do subtraktora odbywa się w czasie rozkazu CR3

Rozkaz ten jest wykorzystany również do synchronizacji pracy subtraktora z cyklem konwertora.

Wyprowadzenie danych na EMC może byó przeprowadzo- ne dwoma sposobami:

i« "W biegu" - odczyt kąta na BMC następuje w czasie trwania rozkazu CE4 bez zatrzymania cyklu. Wymaga

to synchronizacji praoy ВДС z cyklem konwertora, 2» Z przerwaniem cyklu -

в ШС sygnału "stop CR3" następuje satrzymanle cyklu na rozkazie CR3, a po cofnięciu tego sygnału uk&ad wchodzi ponownie w cykl rozkaeem CB4,

Kolejny rozkaz CB5 powoduje

dwójkowej na d^i©@iętsią

Besgyirmaja t a сйЪуъ^ s i ę

sstiregowo, ргаеш przeliczanie» % układa

- 28 *

jest podawany ciąg impulsów równocześnie na rejestr dwójkowy (odejmowanie) i na prselioznik dziesiętny (dodawanie). W chwili wystąpienia na rejestrzefSora ciąg impulsów z układu sterującego zostaje przerwany sygnałem

0" RD« Wartość kąta z przelicznika dziesięt- nego jest wyświetlana na cyfrowych wskaźnikach neono- wych w czasie trwania rozkazów CR6, CR7 i CRO (dwa

władność wskaźników neonowych czas wyświetlania wynosi

ok. iOO msec*

Układ sterujący składa się z rejestru rozkazów oraz niezależnych układów czasowych oddzielnych dla każdego rozkazu. Umożliwia to dowolne, zależnie od po- trzeb, ustalanie czasu trwania poszczególnych rozkazów z wyjątkiem rozkazu CR5, którego czas jest uzależniony bezpośrednio od czasu trwania destzyfracji dziesiętnej.

Podczas standardowej, automatycznej pracy konwertora koniec każdego rozkazu powoduje zmianę stanu rejestru rozkazów o +1, toteż dla zapoczątkowania pracy wystar-

cza w tym przypadku jednorazowe oprowadzenie sygnału

"start". Przy ręcznym wybieraniu kolejnych rozkazów

sygnał "start

należy podawać każdorazowo, zmieniając

w ten sposób o 1 stan rejestru rozkazów^

- 29 „

3.5. Blok programu kątów położenia

Blok ten umożliwia zaprogramowanie położeń kąto- wych dla wszystkich regulowanych elementów spektrome-

tru.

W wyniku podzielenia kąta pełnego na 2 , tj, 819213 jednostki umowne, uzyskano podział binarny kątów, umo- żliwiający reprezentowanie ich wartości w naturalnym kodzie dwójkowym. Programowanie odbywa się przez za- danie, w tym kodzie, żądanych wartości kątów na zespo-

łach składających się z 13 przycisków klawiszowych.

Ogólna ilość tych zespołów wynosi 20, tzn. tyle, ile przewidziano elementów regulowanych. Wybór poszcze- gólnych zespołów (tj, zaprogramowanych wartości kątów dla poszczególnych elementów spektrometru) zadawany jest z bloku sterowania wyborem numeru przez podanie napięcia -12 V na jedno z wejść Nr 1 f Nr 20 bloku pro- gramu kątów. Wartośó kąta na 13 wyjściach tego bloku reprezentowana jest odpowiednią sekwencją stanów na- pięciowych, która jest podawana na wejścia В subtrak-

tora, stanowiąc odjemną«

Ponieważ na czas wyboru nPmeru załączony jest tyl- ko jeden zespół zadawania kąta, poszczególne zespoły połączono w układ?.le logicznej bramki ^wł u b % stosując bramki diodowe.

- 30 -

Schemat logiczny bloku programu kątów przedstawio- no na rys, 15»

Dła ułatwienia obsługi bloku indykowane są nastę- pujące parametrys

i» numer wybranego w danej chwili elementu spektrometru, 2„ wartość wybranego aktualnie kąta zadanego, tj. od-

powiednia liczba w układzie dwójkowym.

3.6. Blok^subtraktora

Zadaniem subtraktora jest obliczenie różnicy mię"

dzy aktualnie mierzonym kątem położenia danego elemen- tu spektrometru a wartością zadaną tego kąta oraz prze- kazanie odpowiednich sygnałów powodujących ^redukowanie tej różnicy, tzn. ustawienie elementu w położeniu za- programowanym.

Ponieważ można założyć",że wartości wyżej wymienio- nych kątów są zawsze dodatnie, wolno odejmowanie zastą- pić dodawaniem:

A + (-B) a R gdzie; A - wartość kąta mierzonego

В - wartość kąta zadanego В - różnica

Obliczenie różnicy R można więc przeprowadzić na «suma- torze , przyjmując stale na A wartości dodatnie, a na В

Nri

ODJEMNA DO SUBTRAKTORA

Rys*15 Schemat logiczny bloku programu kątów pofożenia

- за-

ujemne. Znak tej różnicy decyduje o kierunku, w któ- rym należy dokonać korekcji położenia, aby najkrótszą drogą uzyskać H a 0.

Zastosowany sumator jest sumatorem równoległym z cyklicznym przeniesieniem, pracującym na liczbach w kodzie binarnym odwrotnym.

Przejście na kod odwrotny uzyskano przez podanie liczby A (wartość kąta, podawana z rejestru dwójkowego konwertora odczytu kąta), jako zawsze dodatniej, bez- pośrednio na 13 wejść sumatora, uzupełniając pozycję

znaku przez " 0 " (co odpowiada znakowi "+") na wejściu

Si4* L i o z l }C . В (wartość kąta, podawana z bloku progra-

mu kątów położenia), która ma być zawsze ujemna, poda- no na drugie wejścia sumatora, zaprzeczając wszystkie

^prze^f

pozycje oraz uzupełniając pozycję znakul"lⁿ (co odpo- wiada znakowi "-") na drugim wejściu S ⁴ (por. rys.16).

Na wyjściu sumatora otrzymuje się różnicę R wraz ze znakiem, w kodzie odwrotnym. Powrót do kodu binar- nego realizują układy Q. Jeżeli znakiem podanym na układy Q jest " 0 % to liczba R przechodzi przez nie bez zmian» Jeżeli znakiem tym jest "i", to przy przejściu wszystkie pozycje liczby ulegają zaprzecze- niu.

Wyjścia układów Q eą bramkowanie sygnałem "Wpis"^e

да >

Rejestr pamiętający

- 34 -

Po otwaroiu tych wyjść różnica R zostaje «pisana do uprsednlo wyxerowanego rejestru pamiętającego. Ponie- waż sub trale tor musi pracować synchronicznie z konwerto- rem odczytu kąta, podającym licgbę A, to sygnały «Wpis"

i "Kasowanie" są podawane z układu sterującego togo konwertora, taktującego pracę całości (por. rys, 11).

Zawartość rejestru pamiętającego różnicę R jest wyprowadzona nas

1. wyjście różnicy i3-tc bitowe, 2. układ indykacjl różnicy,

3. układ logiki anaku.

Układ logiki znaku wykonuje operacje przedstawio- ne w Tabeli i.

Tabela 1,

R > 0 R m 0 E< 0

Wyjście

1 0 0

Wyjście

0 0 i

Wyjście

"cienkie 0"

i 0 1

Wyjśći©

tt

grube 0

1

0 1

Wyjście *+* i wyjście " - " służą do sterowania kierun- kiem o!- «)tów silników napędowych. Sygnały tych wyjść są intykowane. Na wyjściu "grube 0ⁿ sygnał logiczny

- 33 "

"O" występuje wówczas gdy -2 Ą E £ *2 . natomiast na wyjściu "cienkie O" sygnał ten pojawia się gdy R » O.

Sygnały z obu tych wyjść są przekazywane do podzespo- łu pamięci w bloku komutatora silników. Wyjście

"cienkie 0" jest przewidziane ponadto do współpracy z EMC w systemie "on line".

W celu uniknięcia przechodzenia na logiczne "0"

sygnałów wyjść, ujętych w powyższej tabelce, w raomen- cle kasowania rejestru pamiętającego, sygnały te są podtrzymywane w układzie logiki znaku na czas nieco dłuższy od sumarycznego czasu trwania rozkazów Clii, CR2 i CH3,

3,7. Bloki sterowania^silnikami.

Bloki sterowania silnika! zespołów napędowych, zainstalowane po jednym w każdym ss Laboratoriów, słu- żą «So wyboru miejsca i rodzaju sterowania oraz do pro- wadzenia sterowania automatycznego lub ręcznego.

Możliwe są następujące warianty sterowania:

1« sterowanie automatyczne z Laboratorium 2»

2« sterowanie ręczne z Laboratorium 2, - 3„ sterowanie ręczne z Laboratorlun 1«

Schemat logiczny opisywa®y©h bl@lsd® prs©tistassi©si©

na rye» 17,

i ł *

2 о

I 3

N

LABORATORIUM 2 LABORATORIUM 1

О)

Rys. 17. Schemat logiczny bloków sterowania silnikami.

- 3? -

Sygnały sterujące silnikami napędowymi są podawa- ne do bloku komutatora silników torem sygnałów steru- jących, który w zależności od żądanego rodzaju (ręcz- nie lub automatycznie) i miejsca sterowania (Lab. i lub

Lab, 2) jest odpowiednio przełączany (por. Tabela 2 ) . 21e względów eksploatacyjnych możliwe jest miejscowe lub zdalne przełączanie sterowania z jednego Labora- torium do drugiego, przy czym miejsce i rodzaj stero- wania oraz kierunki obrotów silników są sygnalizowane w obu Laboratoriach,

Tabela 2.

Rodzaj i || Miejsce miejsce stąrw у konanie rowania i operacji

ааааяааяяаажгяавдааааг

S t e r . automj ^{L a b}* ^X z Lab. 2 u """"

jj Lab. 2

Sterowanie u Lab, 1

L a b

-

jj^ab. 2

bl i

=SS=3S

1 0

0 1 0 i

bi 2

Bass

i 0 1 0 i 0

b2i

ЕЗЯ

0 i

0 1 0 1

b22

1=333

0 1

1 0 0 i

bl 1

i

0

b2

asssaass

1 0

i

Prsy sterowaniu automatycznym sygnały "-" lub

"+" są podawane z bloku subtraktora. Przy sterowaniu

- 38 -

sygnał napięciowy -i2V podawany jest na odpowiednie wejście •?", zależnie od miejsca A wyma-.

ganego kierunku sterowania. Sygnały ręcznego sterowa- nia zestawiono w Tabeli 3.

Tabela 3.

Sterowanie roczne z Lah. i

al i

i

0

a1 2 0

i

Sterowanie ręczne

z Lab. 2

i a

21 j

22

1 j 0

0 | ^t

Sygnały wyjściowe

U

0

i

M'

i

j — я —

0

Zrealizowany układ zabezpiecza przed jednoczes- nym podaniem sygnałów wyjściowych U i <M*.

3.8.

Blok pamięci i komutatora silników służy do wy- bierania i sterowania poszczególnych silników elemen- tów regulowuaych spektrometru. Umożliwia on ponadto

równoczesne sterowanie, w odpowiednich kierunkach, ru- chem wszystkich elementów regulowanych, aż do momentu osiągnięcia położeń zbliżonych do zaprogramowanych.

Wybieranie poszczególnych silników odbywa się

39

w podzespole bloku zwanym komutatorem silników, a rea- lizacja równoczesnego sterowania wszystkimi silnikami jsst tacżl1яа dzięki połączeniu komutatora silników z podzespołem zwanym pamięcią.

Schemat logiczny bloku przedstawiono na rys. 16.

Sygnałami wejściowymi dla opisywanego bloku są:

a) Nr 1 i Nr 20 » sygnały wyboru elementu regulowanego spektometru ,

b) К - Impuls sterujący blokiem wyboru nu- meru,

o) M, M ' - sygnały kierunku ruchu elementu re- gulowanego, ustalane indywidualnie dla każdego aktualnie wybranego ele- mentu,

d) GO - sygnał zależny od wielkości różnicy pomiędzy zaprogramowanym a aktual- nym położeniem, ustalany indywidual- nie dla każdego elementu,

e) R,, R» - sygnały blokowania pamięci, podawane w przypadku ręcznego sterowania sil- nikami z jednego lub drugiego Labo- ratorium,

f) Bl - sygnał blokowania pamięci, włączany przy ustalaniu programu kątów lub na żądanie operatora.

Sygnałami myjśei owymi są;

*)

l *

i "*

20*

20 ™

У&

^у załączające styczniki

- 40 -

3 ms

ł

"'f — .

Nri

Freq

Rys. 18 Schemat logice, bloku pamięci i komutat silników

b) "Freq" - sygnał służący do zatrzymywania generatora częstotliwości wybierania numerów*

W Tabeli 4 zestawiono odpowiednie przyporządko- wanie logiczne dla wymienionych powyżej sygnałów,

gdzie umownie nazwano "realizacją" te wartości sygna- łów binarnych, które wywołują sygnał sterujący na odpo- wiednim wyjściu bloku.

Tabela 4.

Sygnały wejściowe

Sygnały wyjściowe

Sygnał Nr,

К

M, M'

Si» ^R2 Bl

Si Preq.

Realizacja i

0 i i 0 0 i

realizacjiBrak 0

i 0 0 1 1 0

gdzie i • 1,2,... 20 Sygnał GO a i odpowiada takim położeniom elementu regulowanego, prssy których różnica pomiędzy kątem

położenia aktualnie zajmowanym, a kątem asadanym jest większa od 2 „ Sygnał 00 я 0 odpowiada różnicy mniej- szej lub równej 2 ^Ф Wartość" 2 jednostek kątowych wy-

nlka z właściwości dynamicznych elementów regulowanych spektrometru.

W warunkach pracy standardowej sygnały K, Nr

, GO są podawane cyklicznie na odpowiednie wejścia blo- ku. Jeżeli GO « i

to na wyjściu wybranej bramki B

wystąpi ^ » i, który to stan trwa przez czas

gdzie: T

- okres komutacji numerów

T

UVl uniwibratora UVi.

Wprowadzenie opóźnienia umożliwia ustalenie się sygna- łów wejściowych, co zmniejsza prawdopodobieństwo zakłó- ceń pracy bloku. Synchronicznie z sygnałami K, Nr^, GO są wybierane dla odpowiednich komórek bloku sygnały M lub M*, reprezentujące zadany kierunek rueku. Ola każ- dej komórki układu zachodził

S + И P + S*N ш s Po przekształceniu otrzymujemy

(N + M) (P + S> в S Z dyskusji (2) wynika, te

(i)

(2)

bp i 2 3

N i 0 1

U

t

1 0

p I X 0 0

1

s

0

X

z

(3)

gdzie z я O lub 1

- 43 -

Lp 4 5 6 7

N 0 0 i 0

м

0

(-»•

0 0

р "

oil 1 §

4 IIII

1 II . II 1 ii

Identyczne należności jak (2) i (3) zacbodzą dla м' i S*j przy czym nie może być równocześnie Ы = M = i oraz S я s's 0^e Zgodnie z (3,1) dla ^ =* 1 oraz M. =a i będzie S. s O, co odpowiada włączeniu na czas

t i-tego elementu regulowanego. Na przerzutniku PF^A wystąpi staa Р. = О po upływie czasu T^{U V 9 S} gdyż na wyjściu bramki Y. pojawi się L s Q na czas

Zajdzie to jeszcze przed upływem czasu t , wobec czego zgodnie z (3.2 i 3.4) S = 0^s jeżeli było uprzednio M я i i N я i. Odpowiada to "włączeniu pamięci"

w sytuacji, kiedy wybierany jest już inny element i dla niego określane są GO, M lub U*• Jeżeli w którymś ko- lejnym cyklu komutacji zaistnieje GO = 0 dla np, N r^{i t} to impuls z uniwibratora UV2 przeniesiony poprzez bram- kę Z spowoduje przerzucenie przerzutnika PF, w stan P^A m i. Zgodnie z (3.5 i 3.7) stanowi to warunek,aby S. = i, czyli aby sterowany.silnik zatrzymał się. Gdy dla wszystkich numerów Nr 1 I Nr 20 zaistnieje GO = O^f wówczas na wyjściu bramki X pojawi się sygnał koincy-

- 4 4 -

dencyjny X - 1| który zgodnie z 2 • GO + X + UV2 spo- woduje Z • i. Przy ponownym wyborze elementu Nr^ na wyjściu bramki B^ pojawi się sygnał Nj » 1, co przy M + bij 0 wywoła ponownie S^ ш o. Jednocześnie na wyjściu bramki "Freq," będzie Freq. » i, który to sy-

gnał spowoduje zablokowanie impulsów К sterujących blokiem wyboru numeru. Regulowany element spektrome- tru dochodzi do zadanego położenia, a z chwilą jego osiągnięcia nastąpi 11 + li'*» 0, co Jeet rozkazem do za-

trzymania silnika napędzająoego, S^ • i. Warsm^k

li + M*« 0 jest również sygnałem dającym F

eq, = 0, tzn*

odblokowanie impulsów К, а zatem ponowne uruchomienie bloku wyboru numeru* W ten sposób wszystkie regulowa- ne elementy spektrometru zostają kolejno ustawione w zaprogramowanych położeniach w reżimie "automatycz- ny wybór г oczekiwaniem"«

Celem ułatwienia obsługi opisywanego bloku indy- ków ane są następujące sygnały: GO, Blokada, X.

3.9. Blok_ząsilanla_silników

Do napędu regulowanych elementów spektrometru

zastosowano silniki elektryczne z odpowiednimi prze-

kładniami mechanicznymi, w skład zespołów napędowych

ramion spektrometru wchodzą silniki trójfazowe o mocy

- 45 -

90 W, a zespołów monokryształów i detektorów - silniki dwufazowe o mocy 10 W.

Poszczególne silniki współpracują z zespołami styczników bloku zasilania silników* Każdy z zespołów składa się z dwóch styczników połączonych w układzie zmiany kierunku obrotów, załączanych sygnałami S lub s' podawanymi z komutatora silników» Styczniki każdego

zespołu są wzajemnie blokowane stykami pomocniczymi w celu zabezpieczenia przed jednoczesnym włączeniem.

W obwodach sterowania styczników zamontowano wyłącz- niki krańcowe, ograniczające ruch elementów sterowa- nych,

Napięcie trójfazowe zasilające blok jest dopro- wadzone % Laboratorium i poprzez zespół zasilania, o- pisany w następnym punkcie.

W bloku zasilania silników sygnalizowane są;

1. Obecność napięcia zasilania na trzech fazach.

2» Praca poszczególnych silników z wyróżnieniem kie- runku obrotów.

4. Zespoły zasilania spektrometru

Dwa zespoły zasilania, zainstalowane po jednym w każdym Laboratorium⁹ służą do doprowadzenia energii elektryoznej o napięciu 3 x 380/220 V do stojaków

- 46 -

z aparaturą oraz do rozdzielenia jej na poszczególne układy (rys. 19).

Zespój zasilania o mocy ok. 7 kW, zainstalowany w Laboratorium i, zasila: układy elektroniczne auto- matyki kinematyki spektrometru, układy napędowe oraz

zespół ogrzewania i oświetlenia icomór spektrometru, opisany w punkoie 5,

Zespół zasilania o mocy ok. 1 ktf, zainstalowany w Laboratorium 2, zasila aparaturę elektroniczną auto- matyki kinematyki, zlokalizowaną w tym Laboratorium,

Wbudowany układ sterujący realizuje następujące możliwości załączania zasilania podyktowane wymogami

eksploatacyjnymi s

i* Zdalne załączanie i wyłączanie zasilania jednocześ- nie w obu Laboratoriach, realizowane w obu Labora- toriach.

2. Miejscowe załączanie i wyłączanie zasilania w danyis Laboratorium, bez naruszenia stanu załączenia w dru- gim Laboratorium.

W obydwu zespołach sygnalizowane są:

1. Obecność napięcia zasilania na trzech fazach.

2. Sposób (zdalnie lub miejscowo) i miejsce włączenia

(z Lab

1 lub Lab« 2) napięcia zasilania.

3x3eO/22OV LABORATORIUM 1 LABORATORIUM 2

I T - *

3x380/ 220V

Rys. 19 Zespofy zasilania spektrometru

- 48 -

5. Zespół ogrzewania i oświetlania komór spektrometru Komory spektrometru, mieszczące poszczególne ukła- dy analizy energii neutronów (monokryształ, detektor), wyposażono w następujące urządzenia pomocnicze.

Zastosowano ogrzewanie komór grzejnikami elektrycz- nymi o mocy 400 W w celu polepszenia warunków pracy

detektorów. Grzejniki te zasilane są -napięciem regulo- wanym przez autotransformatory. Prócz tego komory są oświetlane żarówkami o mocy 25 W dla ułtawionia pro- wadzenia prac konserwacyjnych oraz przygotowania spek- trometru do pomiarów (np. wstawianie kolimatorów⁹ zmia- na kolimacji, wymiana liab ustawianie monokryształów

itd.).

Opisywany zespół służy do zasilania obwodów o- grzewanib i oświetlania poszczególnych komór.

Obwody te rozdzielono w następujący sposób!

a) obwód ogrzewania komór ramienia A b) obwód oświetlenia komór ramienia A

c) obwód ogrzewania komór ramienia В d) obwód oświetlenia komór ramienia В

Każdy z wymienionych powyżej obwodów jeet załą- czany oddzielnym wyłącznikiem. Załączenie obwodu jest sygnalizowane w Laboratorium i odpowiednią lampką sy- gnalizacyjną»

- 49 -

6. 2

Całość układu sterowania kinematyką spektrometru została opraeowana i wykonana w Instytucie Fizyki Ją- drowej w Krakowie.

6,1. Rozwiązanie elektroniczne

Układ sterowani'' kinematyką spektrometru wykona- no techniką tranzystorową pnp w logice negatywowej ( i S -12V | 0 S 0V) przy zastosowaniu elementów wy- łącznie produkcji krajowej. Część obwodów zrealizowa- no wykorzystując standardowe elementy logiczne opraco-

wane w IFJ, zmontowane na standardowych płytkach zbior- czych* Pozostałą część obwodów wykonano na specjalnie zaprojektowanych płytkach drukowanych»

6,2, Rozwiązanie mechaniczne

Poszczególne bloki układu zmontowano w standardo- wych panelach z otwieraną płytą oisołową i wsuwanymi płytkami z elementami elektroniki, Na płyty czołowe wyprowadzono wsaystkie indykacje i elementy operacyjne

a na płytach tylnych zamontowano wielokontaktowę złą- cza wyjściowe. Panele zgrupowano w dwóch standardo- wych stojakach, ustawionych w Laboratorium i oraz w Laboratorium 2.

50 -

Stojak Laboratorium l zawiera;

1. Blok komutatora przetworników kąta.

2. Blok sterowania wyborem elementu regulowanego, 3. Blok sterowania klinikami,,

4. Blok komutatora silników,

5* Sespół ogrzewania i oświetlenia komór.

6, Zespół zasilania.

w stojaku Laboratorium 2 zamontowano:

1, Blok konwertora odczytu kąta.

2, Blok subtraktora.

3, Blok sterowania wyborem elementu regulowanego, 4, Blok sterowania silnikami.

5, Blok programu kątów położenia*

6, Zespół zasilania.

Podzespoły bloku zasilania silników zostały zmontowane w szafce wolnostojącej, zlokalizowanej w pomieszczeniu spektrometru.

W dolnej ozęśoi osłon tylnych stojaków 1 szafki

zamontowano wielokontaktowe złącza wyjściowe, służące

do połączenia całości układu 1 do dorpowadzeaia zasi-

lania.

Podziękowanie

OKa • I h W I W i liii lllll HMrtHHIH — IMIWI

Autorzy składają podziękowania pracownikom Działu Elektroniki oraz Warsztatów Mechanicznych, a w szcze- gólności Mgr inż. Danucie Brelok i Łigr inż. Andrzejowi Miolnieklemu nadzorującym wykonanie podzespołów elek- tronicznych огаж Inż^e Stanisławowi Chmielowi, kierują- семи przebiegiem prac шеchanieгнуch»

Osobne podziękowania га cenne roswią^snia problemów konstrukcyjnycli i owocną współpracę autorzy składają praeotml&oie Bsiału Konstrukcyjnego a w szczególności

Xn£« Henrykowi Eapackiemu огаз Inż. Janowi Pawełozyko^i.

- 52 -

Literatura

1. Bajorek, A., Pawełczyk, J. ^f Rapacki, II. : "Krakowsko- Dubieński spektrometr neutronowy czasu przelotu

odwrotnej geometrii KD 30G-1. Rozwiązanie konstruk- cyjne", w przygotowaniu.

2. Bajorek, A., Soiesiński, J., Sokołowski, J. :"Kra- kowsko-Dubieński spektrometr neutronowy czasu prze- lotu odwrotnej geometrii KD SOG-i. Parametry fi- zyczne", w przygotowaniu*

3. Zaleski, T,, Olejarczyk, W., Sokołowski, J, ^"Tran- zystorowy zesta\i detekcyjny dla potrzeb spektro- metrii neutronów termicznych", Report IFJ No 680/E/

PS, Kraków 19G9.

4. Zaleski, Т., Sokołowski, J. :"Automatyka i elektro- nika Krakowsko-Dubieńskiego spektrometru neutrono- wego odwrotnej geometrii KD SOG-1 (Projekt)", Re- port IFJ No 727/E, Kraków 1970.

5. Brańkowski, J., Olejarezyk, W., Sarga, Т., §cie- siński, J^#, Zaleski, Т., :"Vinca Nova - an auto- matic unit for neutron spectrometer control", Nu-

kleonika, t. XV, Nr 11-12/70.

6- Малов, B.C., Дмитрев В.Ф.': "Кодо-импульсные теле- измерительные системы", Энергия, Москва 1969.

!SŚSS3SS5Sv£siS^Mń^^