Przyczyny w powstawaniu zaburzeń w rozwoju emocjonalno - społecznym dzieci

(1)

Emocje mają ogromny wpływ na życie dziecka i głównie zależą od środowiska, w jakim dziecko wzrasta i wychowuje się. Dzieciństwo jest okresem decydującym o kształtowaniu utrzymujących się przez całe życie skłonności emocjonalno społecznych.

Rozwój emocjonalny i społeczny dziecka jest procesem długotrwałym. Oba jego aspekty są wzajemnie powiązane. Wszelkie reakcje emocjonalne przebiegają na podłożu społecznym. Wraz z rozwojem poszerza się zakres doświadczeń dziecka. Doświadczenia te nie zawsze są przyjemne i pozytywne. Nie zawsze bezkonfliktowo odbywa się wrastanie dziecka w grupę społeczną. Znajomość prawidłowości rozwoju emocjonalno – społecznego pozwala lepiej zrozumieć zachowanie dziecka, pozwala zindywidualizować metody wychowawcze i ułatwiające dziecku przezwyciężanie trudności powodujących zaburzenia emocjonalne.

Ogólnie możemy wyodrębnić dwie kategorie emocji|

- emocje pierwotne / niższe – dotyczące sfery organizmu/;

- emocje wtórne / wyższe – dotyczące sfery wartości i wiedzy poznawczej/.

Niektórzy sądzą, że pierwotne, właściwe małemu dziecku emocje są wrodzone; inni uważają, że dziecko uczy się wyrażać swój emocjonalny stosunek do rzeczywistości w miarę nabywania doświadczenia i zaspokajania podstawowych potrzeb.

Jeśli rozwój emocjonalny we wczesnych stadiach ontogenezy przebiega pomyślnie, można oczekiwać dalszego prawidłowego kształtowania się uczuć. Natomiast wszelkie zakłócenia rozwoju emocjonalnego we wczesnym dzieciństwie utrudniają , a niekiedy uniemożliwiają osiągnięcie dojrzałości emocjonalno – społecznej.

Procesy emocjonalne odgrywają istotną rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka, w jego przystosowaniu się do środowiska i w regulacji jego stosunków z otoczeniem. Ich specyficzną funkcją jest wyodrębnienie tych własności przedmiotów i zdarzeń, które mają znaczenie dla człowieka i mobilizują organizm do odpowiedniego działania.

Bardzo ważne dla prawidłowego radzenia sobie z emocjami są przeżycia związane z reagowaniem rodziców na potrzeby dziecka oraz sytuacje, w których uczy cię ono kontrolować swój niepokój i przygnębienie, panować nad impulsami, okazywać empatię. Jeżeli dziecko nie nauczy się panować nad ekspresją swych emocji, mogą mu zagrażać różnorakie problemy społeczne, emocjonalne, a także kłopoty z nauką. Dzieci zachęcone przez swoich rodziców do wyrażania swoich emocji w sposób społecznie akceptowany są zazwyczaj dziećmi empatycznymi i ekspresywnymi emocjonalnie. W trzecim roku życia dziecko reaguje żywo na konflikty między rodzicami, czy na układ stosunków między rodzeństwem. Nie potrafi wprawdzie wyrazić jeszcze wielu spraw słownie, wpływają one jednak na całokształt jego postawy uczuciowej wobec ludzi i świata.

Wiek przedszkolny jest okresem bogacenia się i różnicowania życia uczuciowego, co na zewnątrz wyraża się na ogół w żywym, spontanicznym i łatwym do zauważenia zachowaniu. Dzieci nie potrafią maskować i tłumić swoich przeżyć emocjonalnych. Uczucia dziecka odbijają się natychmiast w jego zachowaniu, uzewnętrzniają się w ruchach i w gestach, w mimice, śmiechu i płaczu, a również – z wiekiem coraz częściej – w ekspresji werbalnej:

w słowach i wypowiedziach. W wieku przedszkolnym dziecko przeżywa takie uczucia jak: zazdrość, gniew, strach i lęk, radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie, ciekawość. Zaczynają też kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne. Zazdrość pojawia się wtedy, gdy grozi dziecku utrata miłości osób z

najbliższego otoczenia. Dziecko może demonstrować zazdrość w bardzo różny sposób: od gniewu do takich form zachowań, które mają na celu zwrócenie na siebie uwagi. Zazdrość wynika ze złości, która wzbudza postawę oburzenia skierowanego przeciw ludziom. Często przejawy zazdrości zawierają elementy strachu połączonego z gniewem. Uczucie zazdrości zawsze jest wywoływane sytuacją o charakterze społecznym. Różnorodne formy mogą również przybierać reakcje gniewu dziecka. Może ono wyrażać to uczucie poprzez milczenie i czasowe izolowanie się od tych, którzy wywołali gniew, bądź przesadną hałaśliwość i przekorę. Cechą charakterystyczną dla wszystkich bodźców wywołujących strach jest to, że pojawiają się one nagle i niespodziewanie, co daje dziecku małą szansę dostosowania się do zmieniającej się sytuacji. Sytuacje wywołujące strach to na przykład

(2)

pojawienie się osób obcych. Mogą to być także obawy przed brakiem akceptacji, odtrąceniem, drwiną, a zatem uwarunkowane sytuacjami społecznymi. Szereg zachowań emocjonalnych jest ściśle związany ze strachem, w tym sensie, że strach jest w nich elementem dominującym. Do ważniejszych zaliczamy: nieśmiałość, zakłopotanie, lęk.

W tym wieku towarzyszą dzieciom jeszcze inne emocje, takie jak: radość, przyjemność, zadowolenie. Radość jest uczuciem przyjemnym. Dziecko wyraża ją poprzez uśmiech, podskakiwanie czy klaskanie w dłonie. U dziecka prawidłowo rozwijającego się, pogoda i zadowolenie są dominującymi stanami emocjonalnymi. Wyrażają się one w sposób ekspresyjny. Cechą charakterystyczną dla emocji wieku przedszkolnego jest ich krótkotrwałość i labilność, łatwość przechodzenia z jednego stanu uczuciowego w inny, często diametralnie różniący się od poprzedniego.

Emocje, które uzyskały znaczenie dominujące, oddziałują na osobowość dziecka, a przez nią na jego przystosowanie społeczne. Decydują one, jaki jest „ogólny nastrój” dziecka. Emocje te zależą głównie od środowiska, w jakim dziecko wzrasta i wychowuje się. Dużą rolę do odegrania w tej dziedzinie mają również nauczyciele przedszkola. Muszą oni pokazać się jako bardzo dobrzy obserwatorzy codziennego życia w przedszkolu. Organizować sytuacje, zabawy w których dziecko będzie się uczyło samoświadomości, empatii i kontaktów społecznych. W dużej mierze sukces w tej kwestii zależny jest od właściwej współpracy rodziców z przedszkolem, do którego dziecko uczęszcza.

Interesujący i istotny dla rozwoju dziecka jest okres między 7, a 10 rokiem życia i mieści się w okresie nazwanym przez Marię Żebrowską, wiekiem szkolnym. W okresie tym następuje intensywny rozwój całego organizmu. Zachodzi proces dojrzewania i komórek mózgowych. Ruchy dziecka w pierwszych latach nauki są bardziej harmonijne i płynne niż przedszkolaka.

Początek nauki szkolnej stanowi dla dziecka ogromne obciążenie emocjonalne. W przypadku braku dojrzałości szkolnej zbyt duże wymagania szkolne mogą spowodować zaniżenie oceny własnej osoby, ciągłe poczucie zagrożenia i w efekcie lękową, wycofującą się lub agresywną postawę wobec świata. Dziecko nie mogąc sprostać wymaganiom szkolnym – zwłaszcza przy dość wysokich aspiracjach rodziców – może poczuć się gorsze od innych, niekochane, nieakceptowane, odrzucone, co w efekcie może przynieść negatywne skutki na całe życie.

Dzieci niedojrzałe do podjęcia obowiązków szkolnych, w obawie przed niepowodzeniem, mogą charakteryzować się zwiększonym infantylizmem, bagatelizowaniem obowiązków, ucieczką, np. z lekcji, z domu, wagary,

fałszerstwa, kłamstwa, itp.

Dzieci niedojrzałe społecznie do nauki szkolnej, źle funkcjonują w klasie i grupie rówieśniczej. Brak

akceptacji przez rówieśników i odrzucenie przez grupę, może spowodować zahamowanie rozwoju wyższych uczuć społecznych, a w efekcie izolowanie się, egoizm i postawy antyspołeczne.

Dzieci prawidłowo rozwinięte, w procesie nauki szkolnej dość szybko dojrzewają emocjonalnie. Utrwalają się u nich uczucia społecznie, wzrasta zdolność do empatii, rozwijają się i utrwalają uczucia poznawcze/ początek stałych zainteresowań/, pogłębia się pozytywny stosunek do obowiązków, wzrasta poczucie odpowiedzialności.

Pod koniec tego okresu, w związku z dojrzewaniem układu nerwowego i formowaniu się równowagi między procesami pobudzenia i hamowania, obserwujemy stabilizację stanów emocjonalnych. Dzieci zdolne już są do panowania nad uczuciami, kontrolują se, stają się mniej spontaniczne. Zanika labilność uczuć, stany emocjonalne pogłębiają się, wydłuża się czas ich trwania.

Przyczyny w powstawaniu zaburzeń w rozwoju emocjonalno – społecznym dzieci

Jaki człowiek wyrośnie z małego dziecka zależy często od tego, jacy są rodzice. Rodzice pewni siebie i znający swoją wartość, którzy zachęcą do wysiłku i dostrzegają sukcesy małego człowieka z dużym

prawdopodobieństwem pomogą swojemu dziecku stać się wartościowym członkiem społeczeństwa.

Nieprawidłowo funkcjonujące środowiska wychowawcze jest przyczyną poczucia zagrożenia, stresów i frustracji dziecka. Przykładem mogą być sytuacje pozbawienia dziecka miłości rodziców, uczucia niższości, brak wiary w

(3)

siebie. Pojawiają się problemy z nawiązywaniem bliskich więzi emocjonalnych. Wpływa to na niską aktywność i daje znać w codziennych kontaktach z najbliższymi. Niekorzystne bodźce stają się czynnikiem hamującym spontaniczność ekspresji i negatywnie wpływają na całokształt rozwoju osobowości dziecka.

Jednym z zaburzeń emocjonalno – społecznych dziecka jest zahamowanie emocjonalne. Dzieci określane mianem „trudne”, które sprawiają kłopoty wychowawcze oraz przejawiają trudności dydaktyczne, gdy pojawia się konflikt uczeń – nauczyciel lub rodzic – dziecko, są nazywane dziećmi „trudnymi”. Dla jednego nauczyciela dzieckiem „trudnym” będzie takie, które nie przejawia żadnej aktywności, jest zamknięte w sobie i kontakt z nim jest utrudniony. Są to dzieci spokojne i powolne, ich ekspresja ruchowa jest słaba, podobnie, jak ruchy

ekspresyjne, mimika i pantomimika. Mimo dobrego poziomu umysłowego, dzieci te wolno, lecz poprawnie kojarzą, rozumieją i wykonują polecenia. W sytuacjach napięcia emocjonalnego, np. w trakcie wypowiedzi peszą się i długo zastanawiają. Często w rozmowie odwracają się bokiem, czasem nawet tyłem unikając spojrzenia.

Wiele z nich nie odpowiada na pytania nawet gestem, są napięte, czerwienią się i pocą. Tendencja do reakcji hamujących na sytuacje, w których dzieci miały włączyć się w interakcje społeczne stanowią wspólną cechę całej grupy dzieci z zahamowaniem emocjonalno – społecznym. Jeżeli dziecko w swoich wczesnych doświadczeniach często spotyka się z krytyką i ośmieszeniem, a nawet karami fizycznymi, przeżywa groźbę utraty czy zerwania więzi emocjonalnej z rodzicami lub odrzucenia przez osoby najbliższe może w ich rozwoju nastąpić zahamowanie emocjonalno – społeczne.

Cechy osobowości dziecka, a przyczyny zaburzeń emocjonalno – społecznych:

- Lękliwość w nowych sytuacjach życiowych;

- Brak podejmowania samodzielnych zadań bądź rezygnacja w związku z wystąpieniem trudności;

- nieśmiałość w kontaktach z osobami dorosłymi;

- skrytość i powściągliwość w ujawnianiu przeżyć.

Rodzina może być źródłem negatywnych doświadczeń uczuciowych i społecznych. Dziecko, które wychowuje się w atmosferze kłótni, oziębłości uczuciowej ma zakłóconą równowagę emocjonalną, a uczuciem dominującym staje się niepewność i zagrożenie. W takiej rodzinie bardzo rzadko dochodzi do trwałych i głębokich związków emocjonalno – społecznych. Dzieci spragnione są bliskich kontaktów z dorosłymi. Potrzebę uczucia objawiają przez zwracanie na siebie uwagi, stałe szukanie pomocy czy nadmierne przytulanie się.

- Jeśli w rodzinie panuje niewłaściwa atmosfera w domu – dziecko w takiej rodzinie ogranicza kontakty z innymi.

- Dziecko wychowywane zbyt rygorystycznie – tzn. gdy rodzice ostro egzekwują wydane polecenia i zakazy – staje się bierne, brak w nim spontaniczności. Najczęściej takie dzieci oczekują, by ktoś inny nimi pokierował lub pomógł im w działaniu.

- Odrzucenie uczuciowe przez rodziców – wytwarza w dziecku lęk oraz brak umiejętności nawiązywania kontaktów.

- Nadmiernie opiekuńcza postawa rodziców przejawia się w zbytniej pobłażliwości. W tym wypadku dziecko jest od rodziców całkowicie zależne, tłumią oni u niego objawy jakiejkolwiek samodzielności. Prowadzi to do opóźnienia dojrzałości, braku inicjatywy i zaradności życiowej dziecka. W nowym środowisku czuje się zagubione i onieśmielone.

Środowiskiem społecznym, w którym istnieje bogactwo i rozmaitość kontaktów jest przedszkole. Dziecko w przedszkolu zapoznaje się z systemem norm, reguł postępowania, z czasem nabiera motywacji do uwzględniania ich we własnym życiu.

Źródłem zagrożenia dla wielu przedszkolaków jest przebywanie w zbyt licznych grupach. Hałas spowodowany dużą liczbą dzieci stanowi silne obciążeni układu nerwowego. Nauczyciel ma utrudnioną możliwość

indywidualnego traktowania dziecka, najbardziej cierpią na tym te dzieci, które mają problemy z przystosowaniem się do nowych warunków i wymagają szczególnej uwagi. Kontakty z rówieśnikami często wywołują u dzieci lęk.

Obawiają się one braku akceptacji, izolacji i odrzucenia ze strony rówieśników. Dzieci przeżywają kontakty

(4)

interpersonalne z rówieśnikami jako zagrażające, czują się często osamotnione. Niepokój wywołuje odpowiadanie przed całą grupą dzieci – boją się wówczas ośmieszenia, krytycznych uwag ze strony rówieśników.

Przyczyną zaburzeń rozwoju emocjonalno – społecznego dziecka może być nadpobudliwość

psychoruchowa. Dziecko, które przeszkadza na lekcji, nie wykonuje poleceń lub jest agresywne będzie także określane przez niektórych nauczycieli, jako dziecko „trudne”. Dzieci te wymagają dodatkowego wysiłku i zaangażowania ze strony nauczyciela. Nadpobudliwość psychoruchową trudno wskazać jest w sposób jednoznaczny. Istnieje wiele teorii na ten temat, a integrując je można powiedzieć, że:

- u małej grupy dzieci występują mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego w tych obszarach mózgu, które związane są czynnościowo z uwagą i kontrolą impulsywności;

- u niektórych dzieci przyczyną są czynniki biologiczne / czynniki płodowe i okołoporodowe, np. alkoholizm matki, narkomania, niewłaściwe odżywianie, choroby zakaźne/;

- kolejną przyczyną mogą być sytuacje traumatyczne, tj. choroba lub śmierć bliskiej dziecku osoby;

- źródłem powstawania zaburzeń nadpobudliwości jest też środowisko szkolne, na które dziecko jest skazane niezależnie od własnego wyboru / zwłaszcza, gdy wymagania stawiane przez nauczyciela przerastają możliwości dziecka/.

Dzieci te charakteryzuje nadmierna impulsywność, mała odporność na sytuacje trudne, nieprzewidywanie konsekwencji działania, trudności z zaplanowaniem pracy, labilność nastrojów / wybuchowość, płaczliwość, złość, nadmierna radość/. Co w konsekwencji powoduje, że dzieci te mają niepowodzenia w szkole, sprawiają wiele kłopotów rodzicom i nauczycielom, mają trudności w kontaktach z rówieśnikami i są przez nich nieakceptowane, mają niską samoocenę / bezradność wobec swojej sytuacji i izolacja od rówieśników może prowadzić do lęków, nerwic, depresji, zaburzeń snu, uzależnień/.

Obserwuje się także częste współwystępowanie specyficznych trudności / dysleksji, dysgrafii i dysortografii.

Przyczyną zaburzeń emocjonalno – społecznych może być strach, który towarzyszy dziecku od początku do końca jego dni. Wraz z wiekiem gromadzi ono wiedzę i te bodźce i sytuacje, które w dzieciństwie wzbudzały emocje, przestają je wywoływać. Pojawiają się jednak nowe czynniki, które wywołują w dzieciach napięcie emocjonalne. Zdobyta przez nie wiedza zmniejsza, a czasem zupełnie likwiduje uczucie strachu, jednak emocja ta nigdy tak całkowicie nie zanika. Strach jest więc reakcją na czynniki zewnętrzne i bodziec wewnętrzny, jakim jest ból. W toku rozwoju dziecka i w momencie wyobrażenia sobie ubiegłej sytuacji strachu, powstaje lęk. Lęk wiąże się z obrazem własnej osoby / pragnienia i oczekiwania, jakie osoba ma wobec siebie /, który kształtuje się pod wpływem informacji, ocen i ustosunkowań, jakie płyną ze strony innych ludzi. W dzieciństwie to głównie rodzice i nauczyciele kształtują nasze wyobrażenia o nas samych. Wpływają również na nie wyniki działań. Wraz z obrazem samego siebie kształtuje się samoocena i aspiracje. W dzieciństwie struktury te są niestałe i niestabilne,

szczególnie podatne na wpływy otoczenia. Obraz samego siebie najintensywniej rozwija się i krystalizuje między szóstym, a dwunastym rokiem życia. Dziecko ma wówczas silną potrzebę pozytywnego myślenia o sobie i swoich możliwościach, zaletach, osiągnięciach kieruje się kryteriami, jakie obowiązują w jego środowisku społecznym.

Oczekiwanie odrzucenia, ośmieszenia, czy niepowodzenia wyzwala poczucie mniejszej wartości, które powoduje powstanie szeregu reakcji lękowych. Zrodzenie się tych lęków ułatwia niska samoocena będąca wynikiem

uzyskania negatywnych informacji na swój temat/ bądź oczekiwania na nie/ oraz nieudanych efektów działań. Tak więc krytykowanie dziecka, odrzucanie i wyręczanie prowadzą do lęków, które wzmagają się w toku rozwoju emocjonalno – społecznym dziecka. Lęk jest niebezpieczny, gdy pochłania uwagę, nie pozwalając dziecku skoncentrować się na innym zadaniu lub zabawie. Należy go uznać za patologiczny, gdy cechuje się nieadekwatnością reakcji do bodźca, to znaczy wtedy, gdy całkiem zwyczajna sytuacja wzbudza gwałtowną reakcję i dezorganizuje życie dziecka. O tym, że lęku nie należy rozpatrywać wyłącznie w aspekcie negatywnym, niech świadczy fakt, iż umożliwia on uczenie się zachowań społecznych, uwrażliwia na to, co dzieje się z innymi ludźmi i jakie są ich przeżycia.

Dziecku z zaburzeniami emocjonalno – społecznymi przede wszystkim należy pozwolić uwierzyć w siebie i swoje możliwości. Pokazać, jak powinno radzić sobie z lękiem w trudnych sytuacjach. Nie można wykonywać czynności za dziecko, gdyż nie będzie ono mogło przekonać się, że daje sobie radę w różnych sytuacjach. Dziecku można pomóc dowartościowując je, podkreślając każdy sukces, chwaląc je za podejmowane próby i trafność decyzji.

Stwarzać dziecku okazje do samodzielnych działań. Nie wolno stawiać wymagań zbyt wysokich, albo porównywać

(5)

z rówieśnikami – przeciwnie trzeba dać dziecku prawo do błędu, mówiąc: „masz prawo tego nie umieć, bo się dopiero uczysz”. Zbyt wysokie wymagania mogą spowodować pogłębienie lęku oraz jeszcze większe

zahamowanie.

Procesy emocjonalne dziecka związane są także z cechami układu nerwowego, funkcjonowaniem układu endokrynologicznego i ogólnym stanem jego zdrowia. U dzieci chorowitych, słabych i męczliwych stwierdza się często brak równowagi emocjonalnej lub przewagę negatywnych emocji w codziennych reakcjach.

Podstawowymi parametrami układu nerwowego, które odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym, ale także poznawczym i społecznym dziecka są:

1. Siła układu nerwowego - czyli inaczej mówiąc, zdolność komórek nerwowych do pracy, do powstawania w nich, z określonym natężeniem, procesów pobudzania i hamowania.

2. Równowaga procesów nerwowych - to określony stosunek siły pobudzenia do siły hamowania (są one zrównoważone albo następuje przewaga jednej z nich).

3. Ruchliwość procesów nerwowych - to zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanu pobudzenia do hamowania i odwrotnie.

Za optymalny dla prawidłowego funkcjonowania człowieka uważa się taki zespół cech układu nerwowego, który odznacza się odpowiednią siłą procesu pobudzenia, zabezpieczającą zdolność komórek nerwowych do pracy, oraz siłą procesu hamowania równoważącą siłę pobudzenia, a także umiarkowanym stopniem ruchliwości tych procesów.

Zaburzenia w rozwoju emocjonalno – społecznym powodują, że dziecko:

1. Nie umie pogodzić się z porażką.

2. Nie potrafi spokojnie przyjmować niepowodzeń.

3. Ma problemy z rozwiązywaniem sytuacji konfliktowych.

4. Nie potrafi obiektywnie oceniać innych.

5. Ma nieadekwatną samoocenę, gdyż nie zna swoich możliwości i nie wie na co je stać.

6. Odczuwa lęk podejmując się trudnych i nowych działań.

7. Nie radzi sobie ze stresem.

8. Nie potrafi nazywać przeżywanych przez siebie uczuć i okazywać ich w sposób właściwy.

Dlatego bardzo istotnym warunkiem osiągnięcia pełnej gotowości do nauki, do życia ma dojrzałość emocjonalno – społeczna dziecka. Olbrzymią rolę do spełnienia mają więc nauczyciele – wychowawcy i rodzice dziecka, którzy powinni:

1. Motywować dziecko do uczenia się i do wysiłku intelektualnego.

2. Zainteresować treściami nauczania, zachęcić do poznawania czegoś nowego.

3. Pracować nad tym, aby dziecko posiadło umiejętność przyswajania nowych pojęć, logicznego myślenia, korzystania z posiadanych umiejętności.

4. Potrafiło koncentrować się, pracować przez dłuższy czas, być wytrwałym.

(6)

5. Radzić sobie z trudnościami, aby dziecko nie zniechęcało się, gdy coś mu się nie uda, by spontanicznie podejmowało kolejne próby poradzenia sobie z zadaniem.

6. Umiało współpracować w grupie, podporządkować się poleceniom, normom, a więc uczyć posłuszeństwa i współdziałania z innymi.

7. Bardzo szeroko rozumianej samodzielności.

8. Odporności na stres, na sytuacje problemowe, takie jak klasówka, wyrwanie do odpowiedzi, negatywna ocena, ale też konflikty z kolegami, przeciążenia obowiązkami.

Dlatego przyjmijmy rolę nauczycieli – wychowawców inteligentnych emocjonalnie i społecznie. Poświęćmy swój czas i skierujmy swoją uwagę na zrozumienie tego, co dzieje się z dzieckiem na opisanie wszystkich objawów i dotarcie do ich przyczyn. Niech nie zabraknie spokojnej obserwacji, czasu na stawianie pytań o potrzeby dziecka, o charakter jego indywidualnego stylu pracy, o jego obawy, uważnego, pozbawionego ocen, przyglądanie się dziecku, które byłoby potem podstawą do szukania rozwiązań.

2. Ogólne zasady rozwoju zaburzeń procesów emocjonalnych.

? prawo ciągłości zmian - przejście na wyższy poziom rozwoju zależy od wcześniejszych etapów, od tego co dziecko doświadczyło i przeżyło w okresie poprzedzającym,

? wpływ środowiska - przenoszenie zaburzeń emocjonalnych ze szkoły do domu i z domu do szkoły,

? wyrażanie emocji - naśladowanie zachowań dorosłych,

? język " emocjonalny" - zależy od kultury danego kraju

? związek emocji z procesami poznawczymi

? selektywne postrzeganie zjawisk pod wpływem przeżywanych emocji - np. dziecko pogryzione przez psa - każdy pies wzbudza lęk,

? związek procesu emocjonalnego z cechami układu nerwowego i stanami zdrowia - dziecko chorowite szybciej się męczy, łatwiej wtedy o wybuchy złości i agresji, napady złego humoru. U dzieci, u których występuje stan napięcia, można także obserwować takie objawy jak utrata apetytu, bóle brzucha, wymioty, nadmierne pocenie się, wzmożone napięcie mięśniowe. Symptomy te pojawiają się wtedy dziecko przeżywa trudną sytuację, z którą nie może sobie poradzić ( np. duże wymagania)