Krzysztof Zaleski
"Wybór studiów i rozpraw", t. 1: "O
literaturze polskiej"; t. 2: "Optymizm i
pesymizm polski. Studia z historii
kultury", Ignacy Chrzanowski,
wyboru dokonał Andrzej Biernacki,
Warszawa 1971... : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 63/2, 343-348
I g n a c y C h r z a n o w s k i , W Y B Ó R S T U D IÓ W I R O Z P R A W . ( W y b o ru d o k o n a ł A n d r z e j B i e r n a c k i ) . [T.] 1: O L I T E R A T U R Z E P O L S K I E J ; [t.] 2 : O P T Y M I Z M I P E S Y M I Z M P O L S K I . S T U D I A Z H I S T O R I I K U L T U R Y . W a r s z a w a 1971. P a ń s t w o w e W y d a w n i c tw o N a u k o w e , ss. 534, 2 n lb . + 1 w k l e j k a i lu s tr . o r a z e r r a t a n a w k l e j c e ; ss. 482, 2 n lb . + 1 w k l e j k a i lu s tr . o r a z e r r a t a n a l u ź n e j k a r tc e . R o z p r a w y z a w a r t e w w y d a n y c h o s t a tn i o t o m a c h p is m I g n a c e g o C h r z a n o w s k ie g o g r u p u j ą s ię w o k ó ł f o r m u ło w a n e j k a te g o r y c z n i e t e z y o s p e c y fic e n a r o d o w e g o k s z t a ł t u r o d z im e g o p i ś m ie n n i c t w a . J a k i o b r a z l i t e r a t u r y k r y j e s ię z a z d a n ie m , „ ż e l i t e r a t u r a p o l s k a b y ła i j e s t n a d e w s z y s tk o ś r o d k i e m i o b j a w e m w a l k i o b y t n a r o d o w y ” (t. 1, s. 4 1 )? O tó ż l i t e r a t u r a b y ł a d l a C h r z a n o w s k i e g o f a k t e m ję z y k o w y m d la te g o , iż s t a n o w i ł a z b ió r u t r w a l o n y c h w t w o r z y w i e ję z y k a p o t w i e r d z e ń w ię z i n a r o d o w e j . R o d o w ó d t a k i e g o p o g l ą d u o d n a j d u j e m y j u ż w f ilo z o f ii F ic h te g o , k t ó r y w s k a z y w a ł n a j ę z y k ja k o n a p o d s t a w o w y e l e m e n t s o l i d a r n o ś c i n a r o d u . F ic h te g o R e d e n an d ie d e u ts c h e N a tio n z e s ta w i ł z r e s z t ą C h r z a n o w s k i z m o w ą O n a r o d o w o ś c i P o l a k ó w B r o d z iń s k ie g o . O w o z e s ta w i e n i e — c o p r a w d a — r o z g r a n i c z a ł o p o r ó w n y w a n e m o d e le w ię z i n a r o d o w e j . O t y le t y lk o j e d n a k , o ile z r ó ż n ic o w a n ie s y t u a c j i h is t o r y c z n y c h P o l s k i i N ie m ie c s p r a w iło , ż e j e d n a k i e w o b u o r a c j a c h f ilo z o f ic z n e p r z e s ł a n k i o t r z y m a ł y t a k o d m ie n n e a r t y k u l a c j e n a p ła s z c z y ź n ie p r a k t y k i h i s t o r io t w ó r c z e j . C h r z a n o w s k i z a te m , c h o ć w d e w iz ie „gęsta D ei p e r Francos'’ w i d z ia ł n a j p e ł n i e j s z y w y r a z ś w ia d o m o ś c i n a r o d u s z c z ę ś liw e g o , n i e u f r a n c u s k i c h filo z o f ó w d o b y z w y c i ę s t w a R o z u m u — D i d e r o ta c z y d ’A l e m b e r t a — s z u k a ł w z o r c a n a r o d o w e j s a m o - w ie d z y . D o s tr z e g a ł z a s łu g i O ś w ie c e n ia , a z a r a z e m d o d a w a ł : „ w y p a d k i Х У Н Г w . m o ż n a u j ą ć i o k r e ś lić k r ó t k o : p o g w a łc o n o , z b u r z o n o , z n is z c z o n o p r a w o n a r o d ó w ,
ius g e n tiu m , a n a je g o r u i n a c h s t a n ę ł o p r a w o s i l n e j p ię ś c i. T a k , w i e k X V I I I to w i e k o k r o p n y c h z b r o d n i, p o p e łn i o n y c h p r z e z p a ń s t w a i n a r o d y s i l n ie j s z e n a d s ła b s z y m i, w i e k r o z b io r ó w , n i e t y lk o z a m ie r z o n y c h , a le i d o k o n a n y c h ” (t. 1. s. 138— 139). N ic d z iw n e g o , ż e p o lity c z n y o b r a z w i e k u X V I I I , w ie k u , k t ó r y p r z y n ió s ł R z e c z y p o s p o lite j m r o k i n ie w o li, o d m a l o w a ł C h r z a n o w s k i w p o s ę p n y c h k o lo r a c h . Z d u ż ą d o z ą k r y t y c y z m u o d n o s ił s ię t a k ż e d o o ś w ie c e n io w e j a p o lo g ii b r a t e r s t w a lu d z k o ś c i. F ilo z o f ia O ś w ie c e n ia — z d a n i e m C h r z a n o w s k i e g o — p o m ij a ła i s to tę n a r o d o w y c h u w a r u n k o w a ń je d n o s tk i , l e k c e w a ż y ł a t r a d y c j ę e p o k m in io n y c h , n a r ó d z a ś s k ł o n n a b y ła u z n a ć z a p r z e jś c io w y s z c z e b e l f o r m ż y c ia z b io r o w e g o : „ I w o g ó le l u d z i e o ś w ie c e n ia n ie z d a w a l i s o b ie j a s n o s p r a w y a n i z is t o ty d u c h o w e j, a n i z p o tę g i p i e r w i a s t k ó w n a r o d o w y c h w ż y c iu p o s z c z e g ó ln y c h n a r o d ó w , a n i e r a z j a k b y s ię ic h w y p i e r a l i — n a r z e c z p i e r w i a s t k ó w o g ó l n o lu d z k i c h ” (t. 2, s. 280). N a w e t n a d o g łę b i p a t r i o t y c z n y m d z ie le S t a s z ic a o ś w ie c e n io w y k o s m o p o lity z m o d c is n ą ł s w o je p ię tn o . N ie p r z y j m o w a ł w ię c C h r z a n o w s k i d o w ia d o m o ś c i c z te r e c h w e r s ó w z R o d u lu dzkiego, w k t ó r y c h a u t o r d e k l a r o w a ł z a p o m n i e n i e „ r o d u ” , „ s t a n u ” i „ o jc z y z n y ” : „ p r z e c iw k o t a k i e m u d o k t r y n e r s t w u z a p r o t e s to w a ł r o m a n t y z m — w ł a ś n ie d la te g o , ż e b y ł p o s łu s z n y g ło s o w i s e r c a . A ż e n ie t y lk o p r a g n ą ł , a le i ś m i a ł u z g o d n ić t e n g ło s s e r c a z g ło s e m r o z u m u , ż e id e ę o d r ę b n o ś c i n a r o d o w y c h g o d z ił z id e a ł e m lu d z k o ś c i, to [...] je s z c z e w i ę k s z ą c z y n i t ę n i e ś m i e r t e l n ą z a s łu g ę r o m a n ty z m u , ż e p o d n ió s ł b u n t p r z e c iw k o k o s m o p o lity z m o w i o ś w ie c e n ia ” (t. 2, s. 281). O s tr o w r o z p r a w a c h C h r z a n o w s k i e g o z a r y s o w a n a o p o z y c ja p o m ię d z y w i e k ie m X V I I I a X I X s p r o w a d z a s ię d o p r z y w o ł a n i a p r z e c iw s t a w n y c h m o d e li w ię z i n a r o d o w e j. B lis k a b y ła C h r z a n o w s k i e m u H e r d e r o w s k a f ilo z o f ia j e d n o s t k i w b u d o w a n e j w lu d z k o ś ć p o p r z e z s w e u c z e s t n ic t w o w n a r o d z ie . F ilo z o f ia , w k t ó r e j n ie i s t n ia ł o
p o ję c ie p a r t y k u l a r n y c h r a c j i n a r o d o w y c h , p r z e c iw n e p o j ę c i u p o w s z e c h n e g o c e lu lu d z k o ś c i. Z p e r s p e k t y w y t e j filo z o f ii n a r ó d b y ł w a r t o ś c i ą u n i w e r s a l n ą , b o w ie m d a n ą o d B o g a , z a k o tw ic z o n ą w B o s k im d z ie le ś w i a t a i s u m u j ą c ą i n d y w i d u a l n e g e s ty p o s z c z e g ó ln y c h n a c j i w z ie m s k i o d p o w i e d n ik d z ie ła B o ż e g o : k o ś c ió ł w s p ó ln o t y lu d ó w . R o m a n ty z m w p r o w a d z ił n a m ie js c e u t o p i j n e j w i a r y O ś w ie c e n ia w p o n a d n a r o d o w ą w ię ź lu d z k ic h j e d n o s te k k a te g o r ię j e d y n e j w ię z i r z e c z y w is te j, k t ó r a w c h ł a n i a , z a - p o ś r e d n ic z a i u s t a l a z w i ą z e k j e d n o s tk i z o g ó łe m lu d z k im . W e d le C h r z a n o w s k ie g o p r z e ł o m r o m a n t y c z n y w y p e ł n ia p o w s ta ł ą n a s t y k u w . X V I I I i X I X ś w ia t o p o g lą d o w ą p ró ż n ię . R o m a n ty z m l i k w i d u j e k r y z y s p a ń s t w o w e g o p a tr i o t y z m u , k t ó r y z n a c z y ł d z ie je l i t e r a t u r y p o ls k ie j o d j e j p o c z ą tk ó w , p o p r z e z c z a s y R z e c z y p o s p o lite j s z la c h e c k ie j, a ż d o k r ó t k o t r w a ł e j o d n o w y p i ś m ie n n i c t w a z a S t a n i s ł a w a A u g u s ta : „ I t e w ł a ś n i e s iły r o m a n t y c z n e p r z e b u d z ił y n a r o d o w o ś ć p o l s k ą z u ś p i e n ia — n a p o c z ą tk u X I X w i e k u ” (t. 2, s. 282). N ie m o c , j a k a o g a r n ę ł a l i t e r a t u r ę s t a n is ła w o w s k ą z c h w i lą u t r a t y n ie p o d le g ło ś c i, b r a ł a s ię s tą d , ż e „ n ie r o z u m i a n o je s z c z e n a le ż y c ie , co to j e s t n a r ó d , b o n ie w y z b y to s ię d a w n e g o p o g lą d u , ż e n a r ó d a p a ń s t w o to j e d n o i to s a m o ; n ie w ie r z o n o z r a z u [...] w o c a le n ie n a r o d o w o ś c i ” (t. 2, s. 282). Z a m y k a j ą c a w i e k X V I I I k a t a s t r o f a p o l it y c z n a R z e c z y p o s p o lite j j e s t d e t o n a t o r e m w ie lk o ś c i l i t e r a t u r y p o r o z b io r o w e j. D o tą d k u l t u r a p o l s k a s y t u o w a ł a s ię n a o b r z e ż a c h m a p y k u l t u r y e u r o p e j s k i e j . Z ja w i s k o p e r m a n e n t n e g o z a p ó ź n ie n i a k u l t u r y R z e c z y p o s p o lite j tłu m a c z y ł C h r z a n o w s k i — p o d o b n ie j a k S z u js k i — c y w i li z a c y jn ą m ło d o ś c ią P o ls k i. Ż y w o tn o ś ć p o ls k ie j l i t e r a t u r y u z a l e ż n i a ł o d o k c y d e n t a l n e j o r i e n t a c j i r o d z im y c h p r ą d ó w k u l tu r o w y c h . M o m e n t r o m a n t y c z n e g o p r z e ło m u , m im o że „ P o l s k a j a k z e w s z y s tk i m t a k i z r o m a n t y z m e m s p ó ź n iła s ię n ie c o ” (t. 2, s. 282), p r z e r y w a ó w c ią g k u l tu r o w y c h z a p ó ź n ie ń , p o n a d k t ó r y w z n o s z ą s ię n ie lic z n e d o k o n a n i a l it e r a c k i e c z a s ó w p r z e d r o z b io r o w y c h . K u l t u r a p o l s k a z a te m w y d a j e l i t e r a t u r ę , k t ó r e j c e n t r u m w ie lk o ś c i — w n i k l iw a p e n e t r a c j a g e n e r a li ó w b y t u n a r o d o w e g o — z d o ln e j e s t p r o m ie n i o w a ć n a E u r o p ę c a łą . O to s e n s r o m a n t y c z n e g o p r z e ł o m u : n a d a n i e e u r o p e j s k i e j r a n g i p o ls k ie j l i t e r a t u r z e , w s z c z e p ie n ie r d z e n i a n o w o c z e s n e j ś w ia d o m o ś c i d z ie jó w w o r g a n iz m n a r o d o w y . R o m a n t y z m s c a la ł n a j c e n n i e j s z e h a s ł a i t e n d e n c j e p a t r o n u j ą c e r o z w o jo w i l i t e r a t u r y p o ls k ie j d o c z a s ó w u t r a t y n ie p o d - ie g ło ś c i, o d n a jd y w a ł w z a s ta n y m w i z e r u n k u k u l t u r y l i t e r a c k i e j s w ą w ł a s n ą „V o r g e sc h ic h te” . N ie i n n e r o z u m i e n i e r o l i l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j p r z e b i j a w k o ń c o w y m f r a g m e n c i e w y k ł a d u h i s t o r ii l i t e r a t u r y p o ls k ie j, k t ó r y t o w y k ł a d o p a t r z y ł C h r z a n o w s k i t y t u ł e m Historia l i te r a tu r y n i e p o d l e g ł e j P o lsk i : „ A k i e d y z a t o n ą ł o k r ę t, w z b i ła s ię l i t e r a t u r a n a s z a n a t a k i e w y ż y n y , j a k i c h n ig d y z a c z a s ó w n ie p o d le g ło ś c i n ie d o s ię g ła [...]” 1. R o z p r a w y R o m a n t y z m ja k o c z y n n i k r o z w o j u id e i n a ro d o w o śc i w Polsce i R o m a n t y z m w o b e c K o n s t y t u c j i 3 m a j a s ą d o b i tn y m i p r z y k ła d a m i p r ó b u c h w y c e n i a d z ie jo w e j c a ło ś c i l i t e r a t u r y p o p r z e z p r y z m a t w y r ó ż n io n e g o o d c in k a j e j h i s t o r ii . R z u to w a n i e s y lw e ty p r z e d r o z b io r o w e g o p i ś m ie n n i c t w a n a ó w o d c in e k c z y n i z r o m a n t y z m u s y s te m s y s te m ó w lit e r a c k ic h , k lu c z d o s y n te z y m a t e r i a ł u h i s t o r y c z n o lite r a c k ie g o . S k o r o „ l i t e r a t u r a p o ls k a b y ła i j e s t n a d e w s z y s tk o ś r o d k i e m i o b j a w e m w a l k i o b y t n a r o d o w y ”, s k o r o l in i ę e w o l u c y j n ą p o ls k ie j l i t e r a t u r y d a s ię o g r a n i c z y ć k l a m r a m i s y n te ty c z n e g o o k r e ś l e n i a — r o m a n t y z m u m ie s z c z a s ię p o n a d t ą l i n i ą ; j e s t o n j a k b y k a n o n ic z n ą p o s t a c i ą n i e z m ie n n y c h c e c h , k t ó r e l i t e r a t u r ę p o l s k ą w y c z e r p u j ą c o d e f in i u j ą . J e d n a k ż e k r y t y c y z m w o b e c O ś w ie c e n ia i ś c is ły , „ m e t o d o lo g ic z n y ” a li a n s z r o m a n t y z m e m n ie p r z e s ł o n i ł y C h r z a n o w s k i e m u n ie b e z p ie c z e ń s tw , 1 I. C h r z a n o w s k i , Historia lite r a tu r y n ie p o d l e g łe j Polski. W a r s z a w a 1971, s. 837.
j a k i e lę g ły s ię w e k s p lo z ji l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j. R o m a n ty z m o t w i e r a ł d r o g ę t r z e m p o s t a w o m : e g o c e n tr y c z n e m u n ih iliz m o w i, p o s t a w i e z g o d n e j z h i s t o r io z o f i ą k ł a d ą c ą n a c i s k n a a k ty w iz m j e d n o s tk i i n a r o d u o r a z p o s ta w ie , k t ó r a s łu s z n o ś ć b i e r n e j k o n t e m p l a c j i p r o c e s u h i s to r y c z n e g o u z a s a d n i a ł a s ło w e m p r o f e c ji. N ih iliz m — s iln ie w l i t e r a t u r z e p o ls k ie j n i e u o b e c n io n y — C h r z a n o w s k i o d r z u c a ł z d e c y d o w a n ie . P r z e s t r z e g a ł j e d n a k z a r ó w n o p r z e d c a ł k o w i t y m p o t ę p i e n ie m j a k i p r z e d a k c e p t a c j ą id e o lo g ii p o s ł a n n i c t w a n a r o d u w y b r a n e g o :
„[...] m e s ja n i z m , k t ó r y p r z e z d łu g i c z a s b y ł d l a n a r o d u s i ł ą o d ż y w c z ą , z w y r o d n i a ł : z a m i a s t b y ć e w a n g e l ią w i a r y w e w ł a s n e s iły i w a l k i z p r z e m o c ą , s t a ł się e w a n g e l ią s ła b o ś c i i b i e r n e j o f ia r y . P o u p a d k u p o w s ta n i a s ty c z n io w e g o n a s t ą p i ł a r e a k c j a p r z e c iw m e s ja n iz m o w i, a le — r z e c z b a r d z o z n a m i e n n a — z w a lc z a n o w n im g łó w n ie to , co b y ło je g o m o r a l n y m z d r o w ie m , m ia n o w ic ie w i a r ę w o d z y s k a n ie n ie p o d le g ło ś c i i p o w o ła n ie n a r o d u , p o ls k ie g o d o o d e g r a n i a ś w ia t o w e j r o l i [...]” (t. 2, s. 472). W p o d z ie lo n y m n a d w i e f a z y r o z w o jo w e , w s t ę p u j ą c ą i z s t ę p u j ą c ą , m e s ja n i z m ie c e n ił C h r z a n o w s k i to , co b y ło i s p i r a c j ą d l a p o s t a w y a k ty w iz m u , p o d y k t o w a n y m k o n ie c z n o ś c ią p o l it y c z n ą u t a j e n i e m w e z w a n i a d o h is to r y c z n e g o c z y n u n i e p o d le g ło ś c i. W ie k X I X , w i e k n a r o d z i n ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j , w i e k r o z p o z n a n ia m e c h a n iz m ó w h is t o r ii , n ie b y ł w o l n y o d w y n a t u r z e ń . D o w o d z i te g o n ie t y lk o r e g r e s id e o lo g ii m e s ja n i s t y c z n e j . P r o d u k t e m w i e k u X I X b y ły „ tr z y u p i o r y m y ś li h i s t o r y c z n e j ” . „ T r z e m a u p i o r a m i ” n a z w a ł C h r z a n o w s k i „ d o k tr y n ę a u to m a ty z m u h i s t o r y c z n e g o ” , n e g a c ję z d o ln o ś c i j e d n o s t k i d o k i e r o w a n i a b ie g ie m h i s t o r ii i „ r e l a t y w i z m h i s t o r y c z n y ” (t. 2, s. 448— 455). D o k t r y n ę a u to m a ty z m u h is to r y c z n e g o — d o w o d z ił C h r z a n o w s k i — s k o n s t r u o w a n o z o d ła m k ó w o ś w ie c e n io w e g o z a d u f a n i a w p o s tę p , z u p r o s z c z o n y c h i n t e r p r e t a c j i filo z o f ii H e g la , k t ó r e j s k o m p l ik o w a n ą a r c h i t e k t u r ę k o j a r z o n o z a f o r y z m e m „es d e n k t e t w a s in m i r” . P r e f i g u r a c j ą t e j d o k t r y n y b y ł a t a k ż e r e g r e s y w n a o d m ia n a m e s ja n iz m u . A u t o m a t y z m h is t o r y c z n y r u g o w a ł j e d n o s tk ę i n a r ó d z p o la h i s t o r y c z n e j a k ty w n o ś c i. K u t e m u z m i e r z a ła r ó w n i e ż f ilo z o f ia p o z y ty w is ty c z n a , o d m a w i a ją c je d n o s tc e m o c y k s z t a ł t o w a n i a p r o c e s u d z ie jo w e g o . P o z y ty w iz m z d j ą ł z j e d n o s tk i b r z e m ię o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a lo s y n a r o d u i ś w ia t a . K u l t r z ą d z ą c e g o b e z w o ln y m c z ło w ie k ie m „ d u c h a c z a s u ” b y ł p s e u d o n i m e m a k c e p ta c ji b i e r n e j p o s t a w y je d n o s tk i. R o m a n ty c z n y k u l t b o h a te r ó w — o d w r o t n i e — p o b u d z a ł ś w ia d o m o ś ć w o ln e j w o li je d n o s tk i , z w ią z y w a ł j ą z d z ie ja m i. S p o ś r ó d „ tr z e c h u p i o r ó w m y ś li h i s t o r y c z n e j ” o s t a t n i — r e l a ty w iz m — w y d a w a ł s ię C h r z a n o w s k i e m u n a j t r u d n i e j s z y d o z w a lc z e n ia . P r z e k o n a n i e o n i e u s t a n n e j p ł y n n o ś c i n o r m e s te ty c z n y c h , m o r a l n y c h p a r a l iż o w a ł o w o l n ą w o lę c z ło w ie k a . J e ś l i p o l e m iz u ją c z d w o m a p o p r z e d n i m i w y n a t u r z e n i a m i h i s t o r y z m u C h r z a n o w s k i p o d k r e ś la ł, ż e n ie a t a k u j e p r ą d ó w f ilo z o f ic z n y c h , le c z ty lk o ic h e k s t e r m i s t y c z n e n a r o ś la , to k r y t y k i r e la ty w iz m u h is to r y c z n e g o p r a w i e n ie o b w a r o w y w a ł p o d o b n y m i z a s t r z e ż e n ia m i. O s tr z e m p r z e c iw k o p a s o ż y tu j ą c y m n a d o w o d a c h n a u k i t e o r i o m a u t o m a ty c z n e g o p o s t ę p u i w s z e c h w ła d z y „ d u c h a c z a s u ” b y ł a s a m a n a u k a , p r z e z w y c ię ż a ją c a f a łs z y w e u p r o s z c z e n ia , j a k i m p o d d a w a n o w ie d z ę h is to r y c z n ą . R e la t y w i z m n a to m i a s t m o ż liw y b y ł d o p r z e z w y c ię ż e n ia j e d y n i e p o z a „ ś c is łą n a u k ą ” . S o ju s z n ik ie m w w a l c e z r e la ty w iz m e m o k a z y w a ł s ię B e r g s o n . P r ó c z B e r g s o n o w s k ie g o „élan v i t a l ” a n t y - r e la ty w is t y c z n y m o r ę ż e m o k a z y w a ły s ię p r o p o z y c je f ilo z o f ic z n e H e r d e r a i K a n t a . H e r d e r — to w y k r y c i e w r e li g i i p l a n u w a r t o ś c i t r w a ły c h , o d d z ie lo n y c h o d w a r t o ś c i n is z c z e ją c y c h w ło ż y s k u h i s t o r ii . K a n t — to o d n a le z ie n ie ź r ó d ła s t a łe j e n e r g ii m o r a l n e j i tw ó r c z e j c z ło w ie k a w a u to n o m i c z n y m i d e a l e d ą ż e ń lu d z k ic h .
C h r z a n o w s k i n ie p r e c y z o w a ł s z c z e g ó ło w ie j w ł a s n e j f o r m u ły a k ty w iz m u . P r z e z a k ty w iz m r o z u m i a ł o g ó ln ie c z y n n e s k i e r o w a n i e w o ln e j wro li j e d n o s t k i n a o b s z a r c e ló w n a r o d o w e g o w y s iłk u . W y z y s k u ją c a d o r o b e k r o m a n t y c z n e j f ilo z o f ii n a r o d u , u m o c n i o n a h is to r io z o f ic z n ą r e f l e k s j ą k o n c e p c ja l i t e r a t u r y — m e d i u m d z ie jó w n a r o d o w y c h , w y m a g a ł a p e w n e g o z a s a d n ic z e g o d o p e łn ie n ia . M e to d ę p o r z ą d k o w a n i a f e n o m e n ó w l i t e r a c k i c h o p a r t ą n a k r y t e r i u m ic h p r z y d a t n o ś c i w r o z w i ą z y w a n iu z a d a ń p o s t a w i o n y c h p r z e z h i s t o r ię ł a t w o b y ło o b w in ić o r e d u k c j o n iz m . N i e tr u d n o b y ło w y t k n ą ć o w e j m e to d z ie , ż e p o z a k r ę g ie m s w o ic h z a i n t e r e s o w a ń p o z o s ta w ia s f e r ę e s te ty c z n e j e k s p r e s j i d z ie ła l i t e r a c k ie g o . N a t a k i e z a r z u t y C h r z a n o w s k i b y ł p r z y g o to w a n y . Z b i j a ł j e t w i e r d z e n i e m o t o ta l n y m c h a r a k t e r z e k o n t a k t u , w j a k i w c h o d z i l i t e r a t u r a z c a ło ś c ia m i p o z a lite - r a c k i m i — c z ło w ie k ie m , k u l t u r ą , n a r o d e m . T e n t o t a l n y k o n t a k t p o l e g a ł n a j e d n o c z e s n y m a k tu a l iz o w a n iu p r z e z l i t e r a t u r ę w a r t o ś c i , k t ó r e w o c z a c h z w o le n n ik ó w a u to n o m i i e s te ty c z n e g o t e r y t o r i u m l i t e r a t u r y u c h o d z iły z a r o z łą c z n e : „ s z tu k a b o w ie m p o t r ą c a w d u s z y n a s z e j n ie j e d n ą s t r u n ę p i ę k n a , a le s t r u n y w s z y s tk ie , a w ię c i s t r u n ę i d e a ł u m o r a ln e g o , z k t ó r ą s t r u n a p i ę k n a j e s t w t a k ś c is łe j łą c z n o ś c i, ż e n ie k t ó r z y e s t e t y c y — d o s y ć w y m i e n i ć je d n e g o , T e o d o r a L ip p s a , b o je g o n a z w is k o s t a r c z y z a w i e l u — t w i e r d z ą , ż e w z r u s z e n i a e ty c z n e i e s t e t y c z n e z j e d n e g o i te g o s a m e g o p ł y n ą ź r ó d ła : » s y m p a tią « n a z y w a j e L ip p s ” (t. 1, s. 47— 48). T e o r ia e s t e t y k i L ip p s a p o z w a l a ła n a p r z e p r o w a d z e n i e d a le k o id ą c e j a n a lo g ii p o m ię d z y s t r u k t u r ą d z ie ła lit e r a c k ie g o a p s y c h i c z n ą s t r u k t u r ą j e d n o s t k i — n a d a w c y b ą d ź o d b io r c y d z ie ła . W s z e lk i a k t e s te ty c z n e g o p r z e k a z u l u b o d b i o r u o g n is k o w a ł w s o b ie d w a p o z io m y c z y d w a a s p e k ty w r a ż liw o ś c i je d n o s tk i . P o z io m w r a ż liw o ś c i e s t e t y c z n e j k o r e s p o n d o w a ł z p o z io m e m w r a ż l i w o ś c i e ty c z n e j. T e r m i n y „ e ty c z n y ” , „ e s te ty c z n y ” s t a p ia ł y s ię z e s o b ą n ie r o z łą c z n ie . Z k o le i — p r z y ś w i e c a ją c y w y s iłk o m l u d z k i m i d e a ł m o r a l n y u m ie js c o w io n y j e s t w k u l t u r z e o ś r o d k o w o ; w n i m p r z e c i n a j ą s ię w s z y s tk ie d z ie d z in y a k ty w n o ś c i l u d z k ie j. L i t e r a t u r a , b ę d ą c p o s t u l a t e m i d e a ł u m o r a ln e g o , z e s w e j i s t o ty p o d le g a o s ą d o m e ty c z n y m : „ W ia d o m o , ż e s ię p r z e c iw k o t a k i e m u s t a n o w i s k u r o z le g ły i r o z le g a j ą p r o t e s t y : w ła ś c iw a l i t e r a t u r a , t j . l i t e r a t u r a p i ę k n a , m ó w ią n i e k t ó r z y , j e s t p r z e c ie s z tu k ą , s z t u k a z aś, je ż e li w o g ó le m a j a k i ś c e l, t o ty lk o p ię k n o , w ię c s ą d z ić j ą w o ln o w y łą c z n i e z e s t a n o w i s k a e s te ty c z n e g o ” (t. 1, s. 47). P r a w d z i w i e r e d u k c j o n is t y c z n e j e s t j e d n a k s t a n o w i s k o a k c e n t u j ą c e r z e k o m y a u t o - f i n a l i z m p i ę k n a p r z e d m io t ó w lit e r a c k ic h . P i ę k n o o d e r w a n e o d m o r a l n e g o i d e a ł u j e s t w a r t o ś c i ą z łu d n ą , l i t e r a t u r a p o p a d a j ą c a w s a m o z a c h w y ty j e s t u n i c e s t w i e n i e m s a m e j s ie b ie . E ty c z n o - e s te ty c z n a j e d n o ś ć s z t u k i o d z w ie r c ie d la p s y c h i k ę l u d z k ą : „ B o ć o s ta te c z n ie c z y m j e s t s z t u k a w s t o s u n k u d o d u s z y a r t y s t y ? J e s t z j a w i s k i e m , to z n a c z y j e s t t a k ą , j a k ą b y ć m u s i . J e ż e l i z a t e m w d u s z ę p o e ty i d e a ł m o r a l n y m o c n e i g łę b o k ie z a p u ś c i k o r z e n ie , t o m u s i s w o je p i ę t n o n a je g o tw ó r c z o ś c i w y c i s n ą ć : in a c z e j j e d n o ś ć d u s z y lu d z k i e j b y ł a b y b a ń k ą m y d la n ą . W ię c s ą d z ić s z t u k ę j e d y n i e z e s t a n o w i s k a e s te ty c z n e g o b y ło b y z a p o z n a n i e m n i e t y lk o w s z e c h s t r o n n e g o w p ł y w u s z tu k i, a l e ta k ż e j e d n o ś c i d u s z y l u d z k i e j. Z a p e w n e , r o z p a t r y w a n i e c z y j e j ś tw ó r c z o ś c i z e s t a n o w i s k a m o r a ln o - s p o łe c z n e g o n i e d la k a ż d e g o t w ó r c y b ę d z ie r z e c z ą m ił ą : b o r e z u l t a t e m t a k i e j k r y t y k i m o ż e b y ć w n io s e k , ż e w c z y je j p o e z ji n i e d ź w ię c z ą z u p e ł n i e a lb o , co je s z c z e g o r s z a , d ź w ię c z ą f a łs z y w i e s t r u n y m o r a l n e i s p o łe c z n e , t e n w d u s z y s w o je j s t r u n t y c h n ie p o s i a d a ; t o t r u d n o , t o j u ż n ie k r y t y k i w in a ...” (t. 1, s. 50). W y d o b y ty z o s o b o w o ś c i t w ó r c y s u r o w ie c l i t e r a c k i n i e u w a l n i a s ię o d s p o łe c z n y c h d e t e r m i n a c j i ; d o t k a n k i je d n o s tk o w y c h p r z e ż y ć p i s a r z a p r z e n i k a ć m u s i i d e a ł
m o r a l n y . J e d n o s t k o w e p r z e ż y c ia ty m w ię k s z ą m a j ą w a r to ś ć , im b a r d z i e j s ą z b liż o n e d o o w e g o o ś r o d k a a k ty w n o ś c i k u l t u r o w e j , im b a r d z i e j s ię z n im s p l a t a j ą , r o z s z e r z a j ą c t y m s a m y m z a s ię g je g o o d d z ia ły w a n ia . G ł ó w n ą p r z e s z k o d ą , j a k ą t r z e b a s f o r s o w a ć o p i s u j ą c u k ł a d ś w ia to p o g lą d o w y o m a w i a n e j t u d z ia ł a l n o ś c i h i s t o r y c z n o l it e r a c k ie j, j e s t e k le k t y z m m e to d y p o s t ę p o w a n ia b a d a w c z e g o a u t o r a D w ó c h logik i d w ó c h e t y k . N ie w y p r a c o w a ł b o w ie m C h r z a n o w s k i s p ó jn e g o s y s te m u h i s t o r y c z n o l it e r a c k ic h d o c ie k a ń . N a c z e ln a t e z a je g o r o z p r a w n i e p o s i a d a s ta łe g o z a p le c z a p e w n ik ó w , w y s t ę p u j e r a c z e j n a p r a w a c h s ta ty c z n e g o m o ty w u d z ia ła ln o ś c i u m y s ło w e j, k t ó r y o ta c z a s ię d r o b i n a m i s y s te m ó w f ilo z o f ic z n y c h i t e o r i i s z tu k i, n i e d b a j ą c o k o n s e k w e n c j e m ie s z a n i a n a jr o z m a i ts z y c h t e n d e n c j i . N i e u p r a w n i o n e b y ło b y j e d n a k n a z y w a n i e m e t o d o lo g ic z n y c h u w a g C h r z a n o w s k ie g o z b ie r a c t w e m d o w o d ó w , k t ó r e m a j ą w e s p r z e ć z a w s z e l k ą c e n ę — z a c e n ę e k le k t y z m u i p o ję c io w e g o r o z w i c h r z e n i a — m a n i f e s t n a r o d o w e j s w o is to ś c i l i t e r a t u r y . P r z e z m a g m ę w i e lo k i e r u n k o w y c h u z a s a d n i e ń te z y o s p e c y f ic z n y m k s z t a ł c i e p o ls k ie g o p i ś m ie n n i c t w a p r z e z ie r a m o n o li t y c z n e j ą d r o p r o b le m o w e . J e s t n i m d o ś w ia d c z e n ie lu d z k ic h w y m i a r ó w h i s t o r ii . N a d a t m o s f e r ą i n t e l e k t u a l n ą r o z p r a w C h r z a n o w s k ie g o c ią ż y p r z e c z u c ie d o n io s ło ś c i z a g a d n ie ń , k t ó r e w y r a s t a ł y z n a b y te j w X I X w . ś w ia d o m o ś c i, ż e h i s t o r i a n ie j e s t p r z e s t r z e n i ą r o z s t r z y g n i ę ć n i e z a w is ły c h o d d e c y z ji c z ło w ie k a . P r z e to w o p ty c e m e to d y C h r z a n o w s k i e g o p r y m a r n ą f u n k c j ą l i t e r a t u r y b y ło u k a z y w a n i e s t o s u n k u s p r a w c z y c h p o d m io t ó w h i s t o r i i — n a r o d u i j e d n o s t k i — d o d z ie jó w : „ A p o d j a k i m w a r u n k i e m l i t e r a t u r a n a s z a t a k ą b ę d z ie ? O n a j e s t t y lk o z j a w i s k ie m , je g o p r z y c z y n ą j e s te ś m y — m y : a k a ż d y z n a s , j a k m ó w i M ic k ie w ic z [...] » w d u s z y s w e j m a z ia r n o p r z y s z ły c h p r a w i m i a r ę p r z y s z ły c h g r a n ic « — p r a w i g r a n ic r z e c z y p o s p o l i te j n ie ty lk o p o lity c z n e j, a le — z w ię k s z ą je s z c z e s łu s z n o ś c ią — i d u c h o w e j. A je ż e l i t a k , t o »o ile p o w ię k s z y m y i p o le p s z y m y d u s z ę n a s z ą , o ty le p o le p s z y m y p r a w a i p o w ię k s z y m y g r a n ic e « n a s z e j l i t e r a t u r y . O d n a s s a m y c h z a w is ło , ż e b y s ię o n a — w o b e c ś w i a t a c a łe g o i t r y b u n a ł u h i s t o r i i — s t a w a ł a c o r a z t o c z y s ts z ą i g o d n ie js z ą o r ę d o w n i c z k ą ż y w o tn o ś c i i s łu s z n o ś c i n a s z e j — n ig d y n ie p r z e d a w n i o n e j — s p r a w y [...]” (t. 1, s. 51). L i t e r a t u r a p o l s k a te d y w i n n a p r z y ją ć n a s ie b ie o b o w ią z k i i n s t y tu c j i w y c h o w a n ia n a r o d o w e g o , w i n n a s t a ć s ię i n s t r u m e n t e m p e d a g o g ik i s p o łe c z n e j, p a ń s t w e m p s y c h i c z n y m z n ie w o lo n e g o n a r o d u . W ie r z y ł C h r z a n o w s k i, ż e d o k o n a n ia l i t e r a t u r y z łą c z o n e j o r g a n ic z n i e z h i s t o r i ą n a r o d u w y p i ę t r z a j ą s ię p o n a d h i s t o r ię — t w o r z ą c w y s p y w a r t o ś c i o c a lo n y c h o d p r z e m i j a n i a i p ó ź n ie js z y c h d e k o m p o z y c ji. D o ta r c ie d o o w y c h w y s p b y ło r ó w n o z n a c z n e z w y j ś c i e m p o z a h is to r ię , z e z d o b y c ie m p r a w d y a b s o l u tn e j — b a s t io n u , k t ó r y s k u t e c z n ie b r o n i n a r ó d i j e d n o s tk ę p r z e d ż y w io łe m d z ie jó w d r u z g o c ą c y c h w y t w o r y a k ty w n o ś c i l u d z k i e j. P r ą d y filo z o f ic z n e o b s e r w o w a n e z w y s p w ie c z n y c h w a r t o ś c i o k a z y w a ły s ię s k łó c o n e j e d y n i e p o w ie r z c h n io w o . W is to c ie k a ż d y z n i c h p o m n a ż a ł b u d u l e c l ą d u p r a w d y a b s o l u tn e j w d z i e r a ją c e j się w o c e a n h i s t o r ii . N a l ą d z i e t y m r a c j o n a l i z m o b c o w a ł h a r m o n i j n i e z ir r a c jo n a l iz m e m , r o m a n t y c z n y o g ie ń s e r c a n i e t r a w i ł t r z e ź w o ś c i R o z u m u . „ D r u g im g ło s e m ” C h r z a n o w s k ie g o b y ł g ło s p r o p a g a t o r a ś w ia t o p o g lą d o w y c h k o m p r o m is ó w — A s n y k a . C h r z a n o w s k i b ę d ą c ś w ia d k i e m p r z e s i l e n i a p o z y ty w is ty c z n y c h i r o m a n t y c z n y c h k o n c e p t u - a li z a c ji ś w i a t a — z a c h o w y w a ł n a d z i e j ę s y s te m u , k t ó r e m u p r z y s ł u g iw a ł b y a t r y b u t n i e z a c h w i a n ie p r a w d z i w e g o o r z e k a n ia o ś w ie c ie : „ P r z e c ie ż , j a k u c z y h i s t o r ia , k a ż d a z w i e lk i c h e p o k r o z w o j u d u c h o w e g o w y t w o r z y ł a w p r a w d z ie d u ż o w a r t o ś c i p r z e l o t n y c h , a le i n ie m a ło t r w a ł y c h a lb o n a w e t , j a k s ię w y r a z i ł j e d e n z m y ś lic ie li n i e m i e c
k i c h (R u d o lf E u clce n ), » n a d h is to r y c z n y c h « , t j. w i e k u is ty c h ” (t. 2, s. 276). R z e c z i n n a , iż n a s to lic ę a r c h i p e l a g u w a r t o ś c i w ie c z n y c h o b r a ł C h r z a n o w s k i r o m a n t y c z n y m o d e l w ię z i n a r o d o w e j. N ie m ia ł w ię c C h r z a n o w s k i w ą tp liw o ś c i, c z y r e a l i z a c j a p r o g r a m u l i t e r a t u r y p a tr i o t y c z n e j n i e g ro z i a b y p i ś m ie n n i c t w u p o l s k i e m u p r o w i n c j o n a l n y m s k o s tn ie n ie m . E w e n tu a ln y c h p r z e c iw n ik ó w ta k ie g o p r o g r a m u o d s y ła ł d o t e o r i i s p e c ja li z a c j i t e m a ty c z n e j l i t e r a t u r B r u n e t i è r e ’a. N a u k a h i s t o r i i l i t e r a t u r y w y t y c z a ją c e j d r o g i d z ie jo w y c h c z y n ó w p r z e ł a m y w a ł a s ię w s u m ę w ie d z y o b y c ie n a r o d u . T y tu ł o w a r o z p r a w a t o m u O p t y m i z m i p e s y m i z m p o ls k i p o b r z m i e w a t o n a m i o b y w a t e l s k i e j p u b l ic y s t y k i w s p o s ó b o c z y w is ty — le c z n a w e t w r o z p r a w a c h p o ś w ię c o n y c h s tric te h i s t o r y c z n o l it e r a c k im z a g a d n ie n io m w y c z u w a l n y j e s t p o g ło s p u b l ic y s t y c z n e j r e t o r y k i : „ C z y d z is ia j m o ż n a j u ż w y d a ć o i d e o w e j i u c z u c io w e j s t r o n i e te g o u t w o r u [tj. G r o b u A g a m e m n o n a ] s ą d b e z s tr o n n y ? N ie j e s t to r z e c z ą ł a t w ą , b o d o d z iś d n i a n i e s k o ń c z y ła s ię w a l k a o w a r t o ś c i d z ie jo w e d a w n e j P o ls k i, a i n i e n a w i ś ć d o » c z e r e p ó w r u b a s z n y c h « n i e p r z e s z ł a je s z c z e d o h i s t o r i i ” (t. 1, s. 333).
„ D z is ia j” j e s t w r o z p r a w a c h C h r z a n o w s k ie g o s y n o n i m e m k o n k r e t n e j t e r a ź n i e j s z o ś c i p o lity c z n e j, k t ó r a n a s y c a s w ą b a r w ą p o z o r n ie o d n i e j o d le g łe a n a liz y b a d a c z a l i t e r a t u r y . W c h o d z ą c a w z a k r e s z a d a ń h i s t o r y k a p i ś m ie n n i c t w a r e k o n s t r u k c j a t r a d y c j i l i t e r a c k i e j n o s i b o w ie m w s z e lk ie z n a m i o n a s p o ł e c z n y c h s p o s o b ó w m a n i p u l o w a n i a p r z e s z ł o ś c i ą . K a ż d o r a z o w e „ u ż y c ie ” p r z e s z ło ś c i i n t e r w e n i u j e w p r a k t y k ę ż y c ia s p o łe c z n e g o ; z a w i e r a w s o b ie d y r e k ty w y p o lity c z n e g o p o s t ę p o w a n i a : „ k r y ty k a p r z e s z ło ś c i w ó w c z a s j e d y n i e j e s t d o d a tn i m c z y n n i k i e m ż y c ia , k i e d y p ł y n ie z u m ił o w a n i a n ie t y lk o p r a w d y h is t o r y c z n e j , a le i ż y w y c h lu d z i, [...] w ię c p o w i n n a b y ć s u r o w a , a l e z a r a z e m o s tr o ż n a , t o z n a c z y r a c h o w a ć s ię z p s y c h i k ą n a r o d o w ą [...]” (t. 1, s. 39).
E f e k ty p ię ć d z ie s ię c io le tn ie j b e z m a ł a d z ia ła ln o ś c i h i s t o r y c z n o l it e r a c k ie j C h r z a n o w s k ie g o b y ły d o ty c h c z a s t r u d n o d o s tę p n e . Z o b f i te j b i b li o g r a f ii w y d a n y c h g łó w n ie w o k r e s ie m ię d z y w o j e n n y m p r a c a u t o r a L i t e r a t u r y i n a ro d u w y k r o j o n o n a u ż y te k to m ó w O p t y m i z m i p e s y m i z m p o ls k i o r a z O li te r a tu r z e p o l s k i e j s z c z u p ły lic z e b n ie w y b ó r r o z p r a w . S e l e k c j a m a t e r i a ł u d o k o n a n a z o s t a ł a t r a f n i e , d z ię k i c z e m u o b a t o m y d a j ą ś w ia d e c tw o p e łn i z a i n t e r e s o w a ń b a d a w c z y c h C h r z a n o w s k ie g o . Z g r o m a d z o n o w n i c h i a n a l i z y t e k s t u („Grób A g a m e m n o n a” , C hle b m a c i e r z y s t y „ O d y do młodości"), i s t u d i a m o n o g r a f ic z n e (P o e z ja s t a n is ł a w o w s k a , O s o b o w o ś ć K ra siń sk ieg o ) , i w r e s z c ie — n a jc e l n i e j s z e p r z y k ła d y h is to r io z o f ic z n y c h r e f l e k s j i, s y n t e ty c z n y c h p a n o r a m l i t e r a t u r y (U p io r y m y ś l i h is to ry c z n e j, O lite r a tu r z e p o ls k iej). C e ln y ó w w y b ó r p r e z e n t u j e p a tr i o t y c z n ą p a s j ę C h r z a n o w s k ie g o o d s t r o n y j e j s z c z y to w y c h o s ią g n ię ć , o c z y s z c z a ją c w a ż k ą w d z ie ja c h p o ls k ie g o l i t e r a t u r o z n a w s t w a s e k w e n c j ę z b i b li o t e c z n e g o k u r z u . O t w i e r a j ą c e to m O lite r a tu r z e p o ls k ie j w s p o m n i e n ie p o ś m i e r t n e o I g n a c y m C h r z a n o w s k im , p i ó r a S t a n i s ł a w a P ig o n ia , to p o r t r e t n ie t y l k o n a u k o w c a , a le i c z ło w ie k a , k tó r e g o p o s t a w a g o d n a j e s t s z a c u n k u i w d z ię c z n e j p a m ię c i. N ie s p o s ó b j e d n a k n i e w s p o m n ie ć o b ł ę d a c h e d y to r s k ic h , k t ó r e w z n a c z n y m s t o p n i u p o m n ie j s z a j ą w a r t o ś ć d w u to m o w e g o w y b o r u p is m I g n a c e g o C h r z a n o w s k ie g o . Z a s k a k u j e b r a k i n d e k s ó w i ż y w e j p a g in y . R o z m ia r e r r a t n i e ś w ia d c z y r ó w n i e ż d o b r z e o s t a r a n n o ś c i e d y c ji. Ł a t w i e j j u ż p o g o d z ić s ię z d e c y z ją p o d z ia ł u r o z p r a w n a d w a c ią g i t e m a ty c z n e , d o p r o w a d z a j ą c ą d o w t ó r n e g o n i e j a k o r o z p r o s z e n i a t y c h p is m .
