Het land in de stad. De stedebouw van de grote agglomeratie

'7

Het land in de stad

DE S T E D E B O U W V A N DE G R O T E A G G L O M E R A T I E

PROEFSCHRIFT

ter v e r k r i j g i n g van de graad van d o c t o r

aan de Technische U n i v e r s i t e i t Delft, o p gezag van de Rector M a g n i f i c u s in het o p e n b a a r te v e r d e d i g e n ten overstaan van een c o m m i s s i e ,

d o o r het College van D e k a n e n aangewezen, o p d i n s d a g 21 o k t o b e r 1997 te 13.30 uur d o o r Johanna Maria Z U U R M O N D b o u w k u n d i g i n g e n i e u r g e b o r e n te Zwolle v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r h o o f d s t u k 4 o p d i n s d a g 21 o k t o b e r 1997 te 15.00 uur d o o r Leo j o h a n n e s M a r i e T U M M E R S b o u w k u n d i g i n g e n i e u r g e b o r e n te N i j m e g e n v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r de h o o f d s t u k k e n 5 en 6 G e z a m e n l i j k e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d w o r d t g e d r a g e n v o o r de h o o f d s t u k k e n 1, 2 en 3

L.J.M. Tummers

j . M . Tummers-Zuurmond

Uitgeverij T H O T H B u s s u m

Dit p r o e f s c h r i f t is g o e d g e k e u r d d o o r de p r o m o t o r e n P r o f ir. D . H , Frieling P r o f dr. ir. C M . Steenbergen S a m e n s t e l l i n g p r o m o t i e c o m m i s s i e : Rector M a g n i f i c u s , v o o r z i t t e r P r o f ir. D . H . Frieling, Technische U n i v e r s i t e i t Delft, p r o m o t o r P r o f dr. ir. C M . S t e e n b e r g e n , Technische U n i v e r s i t e i t Delft, p r o m o t o r Prof. ir. P.B. de B r u i j n , Technische U n i v e r s i t e i t Delft, P r o f ir. K. Kerkstra, L a n d b o u w U n i v e r s i t e i t W a g e n i n g e n P r o f dr. R. van Engelsdorp Gastelaars,

U n i v e r s i t e i t van A m s t e r d a m P r o f dr. A . M . J . Kreukels,

U n i v e r s i t e i t U t r e c h t drs. W. D i j k h u i s

Deze p u b l i c a t i e is t o t s t a n d g e k o m e n d a n k z i j b i j d r a g e n van het S t i m u l e r i n g s f o n d s v o o r A r c h i t e c t u u r en van de T U Delft, Faculteit A r c h i t e c t u u r .

D i t p r o e f s c h r i f t m a a k t deel uit v a n het o n d e r z o e k s p r o g r a m m a Stedebouwkunde van de Faculteit der Bouwkunde 1994-1997, d e e l p r o g r a m m a : ' G r o n d s l a g e n en v e r n i e u w i n g van het s t e d e b o u w k u n d i g o n t w e r p e n ' , t h e m a m e t r o p o o l v o r m i n g . A u t e u r s : L.J.M. T u m m e r s &. J.M. T u m m e r s - Z u u r m o n d L u c h t f o t o ' s N e d e r l a n d , M a n h a t t a n en d i g i t a a l t e k e n w e r k : J o o f T u m m e r s , W a g e n i n g e n Redactie: A n n a T u m m e r s , A m s t e r d a m Grafische v o r m g e v i n g : N i e m e i j e r &. z n . Delft D r u k : V e e n m a n D r u k k e r s , W a g e n i n g e n I S B N 9 0 6 8 6 8 1 8 7 7 / N U G I 655 O k t o b e r 1997, eerste d r u k © L.J.M. T u m m e r s &. J . M . T u m m e r s - Z u u r m o n d en Uitgeverij T H O T H , B u s s u m ISBN 9 0 6 8 6 8 1 8 7 7

nhoud

I n l e i d i n g 7

Deell

Een historische analyse van de relatie tussen stad en land. De benoeming van de ruimtelijke componenten van de stedebouw.

1 De w i s s e l e n d e relatie t u s s e n stad en l a n d 9 1.1 H e t c o n t r a s t t u s s e n stad en land n 1.2 De o p k o m s t van g r o e n e o p e n r u i m t e n in de westerse steden 21

1.3 'The tale o f t w o c i t i e s ' , z i j n er twee s o o r t e n s t e d e b o u w ? 29 1.4 De s t a d - l a n d relatie in de m o d e r n e s t e d e b o u w van na 1945 35

2 D e r u i m t e l i j k e c o m p o n e n t e n van de s t e d e b o u w en de r e s o n a n t i e s

t u s s e n s t e d e b o u w en m e n s k u n d e 41 2.1 H e t r u i m t e l i j k s p e c t r u m van de s t e d e b o u w en de m o r f o g e n e s e van de r u i m t e l i j k e e l e m e n t e n 43

2.2 T y p e r i n g van steden aan de h a n d v a n de r u i m t e l i j k e c o m p o n e n t e n 59 2.3 De d r i e d e l i n g in de s t e d e b o u w vergeleken m e t een d r i e d e l i n g in de a n t r o p o l o g i e 62

2.4 G r o n d en m o n u m e n t e n . Les extrêmes se t o u c h e n t 65

Conclusies 67

Deel II

Een referentiekader voor 'de perifere dispositie' op het schaalniveau van stad, buurt en ivijk. Het omkeringsfenomeen van land en stad binnen de stedelijke agglomeraties.

3 T h e o r e t i s c h e kaders v o o r d e b e s c h r i j v i n g v a n het f e n o m e e n v a n de r u i m t e l i j k e o m k e r i n g 6 9

3.1 R u i m t e l i j k e o m k e r i n g , a f d r u k , inversie, perifere d i s p o s i t i e 71

3.2 T h e o r i e en t y p o l o g i e bij Leslie M a r t i n c.s. 73 3.3 T h e o r i e en t y p o l o g i e bij Van der Laan 79 3.4 T h e o r i e en t y p o l o g i e bij W. de Bruyn 87 3.5 De r u i m t e l i j k e b a s i s f o r m u l e s in s t e d e b o u w en a r c h i t e c t u u r 9 4 4 Stad en l a n d in de s t e d e l i j k e a g g l o m e r a t i e ; H e t s a m e n s p e l van t o p o g r a f i e , s t e d e b o u w en l a n d s c h a p 97 4.1 Stad en l a n d , d r u k en t e g e n d r u k , v o r m e n en c o n t r a v o r m e n 9 9 4.2 M o r f o g e n e s e v a n h e t stedelijk i n v e r s i e l a n d s c h a p 110 4.3 O n t w e r p t e c h n i e k v a n de i n v e r s i e s t e d e b o u w ; s c h e m a ' s , m o d e l l e n en b e g r i p p e n 117

4 . 4 De t h e o r i e van de i n v e r s i e s t e d e b o u w in praktijk g e b r a c h t : Haagse B e e m d e n Breda 125 4.5 A g g l o m e r a t i e v e i n v e r s i e s t e d e b o u w aan de h a n d van enkele v o o r b e e l d e n geanalyseerd 145 4.6 Stad-land c o n f i g u r a t i e s o p regioschaal, b o u w s t e n e n v o o r m e t r o p o o l v o r m i n g en

m e t r o p o o l v e r n i e u w i n g 169 4.7 Enkele r u i m t e l i j k e b a s i s f o r m u l e s v o o r de a g g l o m e r a t i e s t e d e b o u w 187

Deel III

Modelstudies met het oog op de stad-land verhouding. De anatomie van de groene metropool.

5 De uitgroei van steden en de gevolgen daarvan voor de

verhouding t u s s e n stad en land , 3 g 5.1 R u i m t e l i j k e m o d e l l e n van g r o t e steden en m e t r o p o l e n i g i

5.2 De w e r k i n g van m o d e l l e n in de b e g e l e i d i n g van de stedelijke g r o e i ,

G r o o t - L o n d e n en de Randstad als v o o r b e e l d e n 203

5.3 H o n d e r d jaar p a r k s y s t e m e n 2 0 8 5.4 Parksystemen in enkele g r o t e s t e d e n , een o v e r z i c h t 213

Conclusies 233

6 De ruimtelijke anatomie van de groene metropool 235

6.1 De a n a t o m i e van de m e t r o p o o l 237 6.2 In de a n a t o m i e van een ideale m e t r o p o o l z i j n vier e l e m e n t e n te o n d e r s c h e i d e n 238

6.2.1 H e t hart van de m e t r o p o o l , g e m a r k e e r d d o o r zijn s t a d s s i l h o u e t en skyline 238

6.2.2 H e t stelsel van h o o f d a d e r s , te water, over land en o p de rails 239

6.2.3 De m e t r o p o l i t a i n e a g g l o m e r a t i e 2 4 0 6.2.4 H e t g r o o t s c h a l i g e stelsel van o p e n r u i m t e n in de m e t r o p o o l 241

6.3 Centra, h o o f d a d e r s , a g g l o m e r a t i e en o p e n r u i m t e

De vier a n a t o m i s c h e delen in h u n o n d e r l i n g e s a m e n s p e l 243 6.4 Perspectieven v o o r de u i t g r o e i van de Randstad 2 4 4

Besluit 255 S u m m a r y Literatuurlijst Register Curricula vitae lllustratieverantwoording

Inleiding

D e v e r s t e d e l i j k i n g n e e m t o v e r d e g e h e l e w e r e l d r e u s a c h t i g e v o r m e n a a n . D e w e r e l d w o r d t v o l l e r e n k l e i n e r . H e t l a n d v e r a n d e r t v a n k a r a k t e r ; o n g e r e p t e g e b i e d e n w o r d e n i n d e d i c h t b e v o l k t e l a n d e n s t e e d s z e l d z a m e r . G r o t e s t u k k e n l a n d r o n d d e g r o t e s t e d e n z i j n g e t r a n s f o r m e e r d t o t k a r a k t e r l o z e o v e r g a n g s g e b i e d e n , d i e m e n n o c h als s t a d n o c h a l s l a n d k a n w a a r d e r e n . I n s o m m i g e g r o t e s t e d e l i j k e a g g l o m e r a t i e s d o e t z i c h h e t m e r k w a a r d i g e f e n o m e e n v o o r , d a t w a a r d e v o l l e s t u k k e n l a n d z i j n i n g e s l o t e n d o o r h e t s t e d e l i j k g e b i e d . I n d e r g e l i j k e l a n d s c h a p s e n c l a ves k r i j g t m e n s o m s h e t g e v o e l ' e v e n b u i t e n d e s t a d ' t e z i j n , t e r w i j l m e n z i c t i n o g m i d d e n i n d e s t e -d e l i j k e m i l j o e n e n a g g l o m e r a t i e b e v i n -d t . D i t f e n o m e e n , d a t w e a a n d u i d e n a l s d e i n v e r s i e v a n s t a d e n l a n d , is h e t c e n t r a l e m o t i e f v a n d e z e s t u d i e . W e d o c u m e n t e r e n e n a n a l y s e r e n e e n a a n t a l v a n d e r g e l i j k e e n c l a v e s . O p g r o n d v a n d e z e o b s e r v a t i e s o m s c h r i j v e n w e d e e s s e n t i ë l e o n t w e r p f o r m u l e s v a n d e a g g l o m e r a t i e v e s t e d e b o u w d i e w i j z i e n a l s e e n s o o r t s t e d e b o u w w a a r i n d e s t a d - l a n d t e g e n s t e l l i n g h e t h o o f d t h e m a v o r m t v a n d e g e h e l e s t e d e l i j k e s t r u c t u u r . D e z e s o o r t v a n s t e d e b o u w h e e f t z i c h e e n p l a a t s v e r w o r v e n i n h e t N e d e r l a n d s b e l e i d i n z a k e d e r u i m t e l i j k e o r d e n i n g , m e t n a m e i n d e D e r d e N o t a . H e t p l a n H a a g s e B e e m d e n i n B r e d a w e r d m e t d e z e b e g i n s e l e n o n t w o r p e n . D e g e r e a l i s e e r d e w e r k e l i j k h e i d a l d a a r b i e d t d e m o g e l i j k h e i d o m e e n v e r d e r e a n a l y s e t e r i c h t e n o p d e g e h a n t e e r d e o n t w e r p b e g i n s e l e n . D e z e l f d e l i j n v a n h e t e x p l o i t e r e n v a n s t a d - l a n d r e l a t i e s k r e e g g e s t a l t e i n e n k e l e g r o o t s c h a l i g e n i e u w o n t w o r p e n a g g l o m e r a t i e v e s t r u c t u r e n d i e w e i n v e r s c h i l l e n d e E u r o p e s e l a n d e n t o t u i t v o e r i n g z a g e n k o m e n v a n a f d e j a r e n z e -v e n t i g . M i l t o n K e y n e s , A l m e r e e n d e P a r i j s e V i l l e s N o u -v e l l e s -v e r t e g e n w o o r d i g e n d a t n i e u w e t y p e N e w T o w n , d a t w e a a n d u i d e n a l s ' o n t w o r p e n a g g l o m e r a t i e s ' . D e v e r s t e d e l i j k i n g n e e m t e e n d u s d a n i g g r o t e o m v a n g a a n , d a t d e a f s t a n d e n t u s s e n h e t l a n d e n g r o t e d e l e n v a n d e s t a d o n a a n v a a r d b a a r g r o o t z o u d e n w o r d e n b i j d o o r g a a n d e ' c o m p a c t e s t e d e -b o u w ' . M e n k a n -b e t e r h e t l a n d s y s t e m a t i s c h o p n e m e n i n h e t s t r u c t u u r -b e e l d v a n g r o t e s t e d e l i j k e g e b i e d e n : ' r u s i n u r b e ' . H e t o n d e r s c h e i d t u s s e n p l a t t e l a n d e r s e n s t e d e l i n g e n is i n d e w e s t e r s e w e -r e l d a l l e e n m a a -r a f g e n o m e n . D e w e -r e l d b u -r g e -r s v a n d e z e t i j d z i j n t o e a a n e e n v e -r n i e u w d c o n c e p t v a n s t a d e n l a n d .

D e p l a n o l o g i e e n d e r u i m t e l i j k e i n r i c h t i n g v a n d e a g g l o m e r a t i e v e s t e d e b o u w m o e t e n g a a n i n -s p e l e n o p d a t n i e u w e -s t a d - l a n d c o n c e p t . Veel r e ë l e n o g b e -s t a a n d e m o g e l i j k h e d e n o m -s t a d e n l a n d i n e e n r e c h t s t r e e k s c o n t a c t t e b r e n g e n d r e i g e n n u t e w o r d e n g e b l o k k e e r d , w a n n e e r m e n d e w e r k e -l i j k h e i d m e t v e r o u d e r d e s t e d e -l i j k e c o n c e p t e n t e g e m o e t b -l i j f t t r e d e n . C r u c i a a -l i n d a t v e r n i e u w d e s t a d - l a n d c o n c e p t is h e t h a n d h a v e n e n c r e ë r e n v a n s t a d - l a n d r e l a t i e s i n e e n v i t a a l s t e l s e l v a n o p e n r u i m t e n . IVlen m a g er g e e n g e n o e g e n m e e n e m e n d a t er m a a r b i j u i t z o n d e r i n g s t e r k e p l e k k e n t e v i n d e n z i j n i n s t a d s c e n t r a , m o o i e l a n d s c h a p p e n e n s t e r k e s u b u r b s , t e r w i j l d e s t e d e l i j k e o m g e v i n g v o o r h e t o v e r i g e w o r d t b e p a a l d d o o r o n i n t e r e s s a n t e , g r o t e n d e e l s r u i m t e l i j k e s t r u c t u r e n , d i e d e g r a u w e w e r -k e l i j -k h e i d v a n h e t m e r e n d e e l v a n a l l e s t e d e l i j -k e g e b i e d e n o p a a r d e u i t m a -k e n . T u s s e n d e s t e r k e p l e k k e n v a n s t a d s c e n t r a e n d e s t e r k e o n s r e s t e r e n d e l a n d s c h a p p e n d i e n t e e n s t e l s e l v a n o p e n r u i m t e n t e w o r d e n g e s c h a k e l d o m d e s t a d l a n d r e l a t i e w e e r o p n i e u w o n d e r s p a n n i n g t e b r e n g e n . V a l t d i e p r i m a i r e s p a n n i n g w e g d a n is h e t a l s o f d e s t r o o m u i t v a l t . B i n n e n e n b u i -t e n ' d o e n ' h e -t d a n n i e -t m e e r , e n d a a r m e e v a l -t i e d e r e s p a n n i n g v a n d e a l l e d a a g s e s -t e d e b o u w e n ar-c h i t e ar-c t u u r w e g . H e t s t r u ar-c t u u r v e r l i e s z e t z i ar-c h d o o r i n a l l e n e g a t i e v e k e n m e r k e n v a n d e ' n e t h e r w o r l d ' v a n d e d o o r s n e e a g g l o m e r a t i e . D e z e s t u d i e is o p g e b o u w d u i t d r i e d e l e n v a n e l k t w e e h o o f d s t u k k e n . I n h e t e e r s t e d e e l , h o o f d s t u k i e n 2, w o r d t d e s t e d e b o u w v a n s t a d e n l a n d b e n a d e r d v a n u i t e e n h i s t o r i s c h p e r s p e c t i e f e n w o r d t e e n p o g i n g g e d a a n e e n v i s i e o p d e r u i m t e l i j k e e l e m e n t e n v a n d e s t e d e b o u w w e e r t e g e v e n . H e t t w e e d e d e e l , h o o f d s t u k 3 e n 4 , l a a t e n k e l e b e l a n g r i j k e a u t e u r s o v e r a l g e m e n e r u i m t e l i j k e w e t m a t i g h e d e n a a n h e t w o o r d . D e b a s i s f o r m u l e v a n d e p e r i f e r e d i s p o s i t i e i n d e a r c h i t e c t u u r e n s t e d e b o u w z o a l s d e z e a u t e u r s d i e o m s c h r i j v e n w o r d t i n h e t v o l g e n d e h o o f d s t u k a a n g e v u l d m e t d e o m s c h r i j v i n g v a n h e t b e g i n s e l v a n i n v e r s i e t u s s e n s t a d e n l a n d i n d e s t e d e l i j k e a g g l o m e r a t i e . H e t d e r d e d e e l , h o o f d s t u k 5 e n 6, z o e k t h e t t o n e e l v a n d e w e r e l d w i j d e v e r s t e d e l i j k i n g o p na d e i n l e i d e n d e v e r k e n n i n g e n v a n r u i m t e l i j k e c o n c e p t e n e n t e c h n i e k e n i n d e e l l e n 2 . Bij d e g r o t e m e t r o p o l e n e n c o n u r b a t i e s is d e r e l a t i e t u s s e n s t a d e n l a n d e e n c r u c i a a l p r o b l e e m . R u i m t e l i j k e m o -d e l l e n v a n g r o t e a g g l o m e r a t i e s k o m e n a a n -d e o r -d e . Er w o r -d t e e n s c h e t s g e g e v e n v a n h e t -d e b a t i n d e g r o o t s c h a l i g e v e r s t e d e l i j k i n g , w a a r i n s o m m i g e n i n h e t v o e t s p o o r v a n W e b b e r o p t e r e n v o o r d e d y n a m i e k e n c o m m u n i c a t i e a l s d e m e e s t b e p a l e n d e f a c t o r e n i n d e m e t r o p o o l v o r m i n g , t e r w i j l a n -d e r e n e r v o o r k i e z e n o m o o k o p -d i t s c h a a l n i v e a u -d e f a c t o r e n v a n p l a a t s e x p l i c i e t t e c u l t i v e r e n . I n d e t e r m i n o l o g i e v a n K e v i n L y n c h z a l ' c i t y s e n s e ' b l i j v e n v r a g e n o m ' c i t y d e s i g n ' . H e t r u i m t e -l i j k o n t w e r p e n v a n g r o t e s t e d e -l i j k e s t r u c t u r e n z a -l -l e i d e n t o t e e n h e r s t e -l v a n d e r e -l a t i e s t u s s e n s t a d e n l a n d e n e e n a l g e m e n e v e r s t a a n b a a r h e i d v a n d e d a g e l i j k s e l e e f o m g e v i n g d o o r d e v e l e m i l j o e n e n d i e i n d e w e r e l d s t e d e n v r a g e n o m e e n ' s e n s e o f t i m e ' e n e e n ' s e n s e o f p l a c e ' .

De wisselende relatie

tussen

stad en land

K O R T E I N H O U D H O O F D S T U K 1

1.1 Het contrast t u s s e n stad en land

Verstedelijking is een universeel kenmerk geworden van de moderne samenleving. Voor de compo-sitorische structurering van grote stedelijke agglomeraties heeft het ruimtelijk contrast lussen stad en land de kracht van een fundamentele basistegenstelling. Die stad-land tegenstelling zal in de huidige omstandigheden niet meer berusten op sociaal-politieke en economische tegenstellingen, maar op andere fundamentele thema's, zoals het thema van cultuur-natuur, van het binnen zijn en buiten zijn.

Klassieke opvattingen over mensbeeld en wereldbeeld kregen gestalte in de oudste steden van de mensheid. De stadsmuur vertegenwoordigt in de antieke wereld niet alleen de militaire kracht van de stad, maar is tevens het symbool van het veel bredere authentieke contrast tussen stad en land, dat de vroegste culturen diep hebben ingeslepen in onze wereldbeschouwing.

Het verdere beloop van de geschiedenis van de stedebouw geeft nog een aantal malen een op-leving te zien van het contrast tussen stad en land, maar telkens op een andere basis dan die van de klassieke tijd.

1.2 D e opkomst van groene open ruimten in de westerse steden

Als zodanig bestemde groene ruimten binnen de stad zijn in de Oudheid en Middeleeuwen zeld-zaam en doorgaans gebonden aan paleis, tempel en klooster.

De rijke koopmansstand introduceert na de Middeleeuwen plantages, maliebanen en promena-des in de stad. Er ontstaat in Engeland een alternatief model voor de stedebouw, waarbij de vele groene ruimten structuurbepalend zijn. Universiteitssteden als Oxford en Cambridge en de Engel-se Georgian stedebouw vormen de eerste sterke prototypen voor latere ontwikkelingen van de vak-beoefening op wereldschaal. Noord-Amerika bouwt voort op deze traditie en voegt er eigen the-ma's aan toe.

1.3 'The tale o f two cities', zijn er twee soorten stedebouw?

De steden Parijs en Londen zijn rond 1900 exemplarisch voor twee verschillende cultuurtypen, de Franse en de Engelse cultuur De stadscultuur is in de Franse formule een boulevard-saloncultuur, in de Engelse formule een laagbouw-parkencultuur Deze twee prototypen doen over de hele wereld hun invloed gelden.

Wanneer enkele negentiende-eeuwse Amerikaanse ontwerpers zoals, Burnham en Olmsted, tot grootschalige concepten komen die het aanschijn van nieuwe megasteden als Chicago, Washing-ton en New York gaan bepalen, bouwen ze voort op de sterke Europese prototypen van Parijs en Londen.

Vanuit het Londen-model komt er in de gehele westerse wereld een regionaal stadsmodel op, dat in de Engelstalige werelddelen (Australië, Verenigde Staten en ook India) op ongekende schaal van de landschapsstructuur en van een parksysteemconcept uitgaat.

1.4 De stad-land relatie In de moderne stedebouw van na 1945

Rond 1920 worden de architectuur en de stedebouw beïnvloed door de moderne revolutie in de beeldende kunst, die grote invloed krijgt op bewegingen van de jaren twintig: De Stijl, Bauhaus, CIAM. Deze stromingen hebben op grote schaal de stedebouwkundige vormen van de bouwexplu-sie na 1945 bepaald.

Diverse auteurs hebben de resultaten van de naoorlogse moderne stedebouw kritisch geëvalu-eerd. Vanaf de jaren zestig zijn er onder ontwerpers krachtige tegenstromen opgekomen tegen de eerste naoorlogse stijl van stedebouw bedrijven: Forumgroep, Team X, Frankfurter Schule en het postmodernisme. Begrippen als massa-ruimte, binnen-buiten en stad-land worden opnieuw bestu-deerd.

Na 1945 is er sprake van een toenemende wederzijdse beïnvloeding van de stedebouw in Euro-pa en in de USA te zien. In de jaren zestig en zeventig worden zowel de zeer abstracte visies van Le Corbusier als de extreem individualistische visies van de Amerikaanse suburbs, zoals in Los Ange-les, door de vakkritiek zwaar onder vuur genomen.

De huidige ecologische inzichten en de naooHogse ervaringen met de moderne stedebouw vra-gen vandaag om een heroriëntatie op de algemene uitgangspunten voor de stedebouw van de toe-komst. De stad-land relatie is hierbij van fundamenteel belang.

1.1 H E T C O N T R A S T T U S S E N S T A D E N L A N D H e t Engelse w o o r d ' c o u n t r y ' is a f g e l e i d v a n het L a t i j n s e w o o r d c o n t r a ; in h e t l a n d v i n d t de stad h a a r t e g e n d e e l . In deze h i s t o r i s c h e s c h e t s v a n de w i s s e l e n d e r e l a t i e t u s s e n stad e n l a n d w o r d t h e t c o n t r a s t t u s s e n s t a d en l a n d b e l i c h t v a n u i t een s t e d e b o u w k u n d i g g e z i c h t s p u n t . W a n n e e r we zien d a t de g r o e i e n d e w e r e l d b e v o l k i n g z i c h v o o r t d u r e n d b l i j f t c o n c e n t r e r e n i n s t e d e l i j k e g e b i e d e n , k o m t d a t neer o p een steeds verder u i t elkaar groeien v a n stad en land o p een c o n -t i n e n -t a l e s c h a a l . B i n n e n de s -t e d e l i j k e g e b i e d e n als z o d a n i g v e r d w i j n t het c o n t r a s t t u s s e n stad en land m e e r en meer.

De w o o r d e n s t a d e n s t e d e l i j k h e i d r o e p e n d e a r c h e t y p i -sche c o n t r a s t r i j k e beelden o p van de steden u i t het v e r l e d e n . Enkele d u i z e n d e n j a r e n g e l e d e n , bij de o v e r g a n g van de pre-h i s t o r i e naar de b e g i n t i j d van de klassieke b e s c pre-h a v i n g , d e e d de stad als een h o o g s t k u n s t m a t i g e m e n s e l i j k e creatie haar i n t r e d e in de g e s c h i e d e n i s . D e v r u c h t b a r e riviervalleien v o r m -d e n -de v o e -d i n g s b o -d e m v o o r h e t o n t s t a a n v a n -de eerste ste-d e n , o f ste-d a t n u p l a a t s v o n ste-d in ste-d e N i j l v a l l e i , in h e t ste-d a l v a n ste-de I n d u s , o f r o n d de Eufraat en de T i g r i s .

De t e g e n s t e l l i n g t u s s e n s t a d en l a n d z e t t e m e t d e s t i c h -t i n g van de eers-te s -t e d e n heel k r a c h -t i g i n . In de l o o p van de g e s c h i e d e n i s w i s s e l t de kracht v a n die t e g e n s t e l l i n g . De c o n -t r a s -t w e r k i n g -t u s s e n s-tad en l a n d heef-t in s o m m i g e p e r i o d e n c o n f l i c t u e u z e aspecten g e h a d , t e r w i j l in a n d e r e p e r i o d e n het verschil g u n s t i g was v o o r een p o ë t i s c h e d i a l o o g . In de h u i d i -ge t i j d is het c o n t r a s t t u s s e n stad en land v e r m i n d e r d , z o w e l in r u i m t e l i j k e z i n als in s o c i a a l - e c o n o m i s c h o p z i c h t . T e r w i j l we het als een v o o r u i t g a n g e r v a r e n d a t de n e g a t i e v e k a n t e n van de t e g e n s t e l l i n g t u s s e n stad en l a n d d o o r p o l i t i e k e herv o r m i n g e n , d o o r de t e c h n i s c h e herv o o r u i t g a n g en d o o r e m a n -c i p a t i e p r o -c e s s e n g e l e i d e l i j k w e r d e n o v e r w o n n e n , b l i j f t er t o c h een g r o t e b e h o e f t e bestaan aan het ervaren van s t a d en land als t w e e v e r s c h i l l e n d e w e r e l d e n in c u l t u r e e l o p z i c h t .

De g r o t e k w a a l v a n de m a s s a l e e n a l s m a a r v o o r t w o e -k e r e n d e v e r s t e d e l i j -k i n g i n d e z e t i j d is h e t o n t b r e -k e n v a n s t r u c t u u r en v o r m k r a c h t , z o w e l v a n h e t l a n d e l i j k als v a n het s t e d e l i j k g e b i e d . H e t t e r u g v a l l e n o p een sterk basaal o n d e r -s c h e i d al-s d a t t u -s -s e n -s t a d e n l a n d k a n in d e z e -s i t u a t i e h e t u i t g a n g s p u n t b i e d e n o m in t w e e z i j d i g h e i d , i n een d i a l o o g t u s s e n s t a d en l a n d , t o t een h e r s t e l e n v e r s t e r k i n g v a n de r u i m t e l i j k e s t r u c t u u r te k o m e n . H e t b e g r i p s t r u c t u u r i m p l i -ceert een p o l a i r e t e g e n s t e l l i n g t u s s e n r u i m t e l i j k e e l e m e n t e n die aan elkaar zijn t e g e n g e s t e l d .

We v o l g e n h e t s p o o r v a n h e t s t a d - l a n d v e r s c h i l d o o r de g e s c h i e d e n i s h e e n en v e r k r i j g e n in d i e s p e u r t o c h t m e e r i n -z i c h t in de sterke g e l a a g d h e i d van de relaties t u s s e n -z u l k e v e e l o m v a t t e n d e noties als stad en l a n d .

De antieke stad en het contrast t u s s e n stad en land De e e r s t e s t e d e n in de g e s c h i e d e n i s v a n de m e n s h e i d z i j n g e b o u w d als o m m u u r d e s t e d e n o p n a t u u r l i j k e h o o g t e n in g r o e n e r i v i e r v a l l e i e n . H e t l a n d t u s s e n E u f r a a t e n T i g r i s

- M e s o p o t a m i ë - is t u s s e n 3500 - 3 0 0 0 v o o r Chr. de plaats van h a n d e l i n g van de vroegste s t e d e b o u w e r s , m e t d e s t e d e n B a b y i o n , U r u k , N i n e v e h en U r als o u d s t e p r o t o t y p e n . O o k J e r i c h o , J e r u s a l e m , Troje, A t h e n e , R o m e e n C o n s t a n t i n o p e l z i j n t o t de v e r b e e l d i n g sprekende steden die v o o r t k o m e n u i t de o u d s t e b r o n n e n van de m e n s e l i j k e b e s c h a v i n g . W a n n e e r we d e n k e n aan d e z e s t e d e n k o m t o n s h e t beeld v o o r o g e n v a n de a n t i e k e en klassieke stad in al z i j n v o r m e n . O p z o ' n m o m e n t a p p e l l e r e n w e aan het archetype van de m e n s e l i j k e n e d e r z e t t i n g : de s t a d .

H o e s t o n d de klassieke stad in het l a n d en h o e s t o n d de klassieke stad t e g e n o v e r het land? H i e r o p is geen e n k e l v o u -d i g a n t w o o r -d te g e v e n . V r a g e n als was het o o r l o g o f v r e -d e , g a a t het o m e c o n o m i s c h e b a n d e n o f s o c i a a l - c u l t u r e l e ver-schillen, spelen hierbij een b e p a l e n d e r o l .

H e t o n d e r z o e k naar de o u d s t e g e s c h i e d e n i s v a n de m e n s h e i d zet o n s o p het s p o o r van o n d e r z o e k e r s als M u m -f o r d , Fustel de Coulanges, Rykwert en G o u d s b l o m , die z o w e l s o c i o l o g i s c h als cultureel-religieus geïnteresseerd z i j n .

M u m f o r d b e s c h r i j f t h o e p r e h i s t o r i s c h e s e d e n t a i r e p a t r o n e n van l a n d b o u w e r s , veetelers en j a g e r s z i j n u i t g e k r i s t a l l i -seerd in de a n t i e k e o m m u u r d e , s t e n e n s t e d e n . Bij de stads-s t i c h t i n g w e r d e n eerdere k r i stads-s t a l l i stads-s a t i e p u n t e n in het dagelijkstads-s leven, een versterkte plaats ( ' s t r o n g h o l d ' ) en een h e i l i g d o m { ' s a n c t u a r y ' ) , b i n n e n de s t a d s m u r e n v e r e n i g d . In de eerste steden w e r d e n de geschreven d o c u m e n t e n g e v o n d e n die de o v e r s t a p van p r e h i s t o r i e naar de reguliere g e s c h i e d s c h r i j v i n g m a r k e r e n . In d i e s t e d e n v i n d e n w e als de b e l a n g r i j k s t e geb o u w e n een paleis e n een t e m p e l , de stedelijke r e p r e s e n t a n -t e n v a n een r e l i g i e u z e en s -t a a -t k u n d i g e s -t r u c -t u u r . De s-truc- struc-t u u r van hestruc-t k o n i n g s c h a p laastruc-t de v e r s struc-t r e n g e l i n g zien v a n de aardse en de r e l i g i e u z e l e g i t i m e r i n g v a n de m a c h t . M e n re-g e e r t - t o t aan de d a re-g v a n v a n d a a re-g - als r e re-g e r e n d k o n i n re-g n o g steeds ' b i j de g r a t i e g o d s , ' z o a l s d a t al bij de a a n v a n g van de b e s c h a v i n g w e r d g e z i e n . ' H e t l a n d r o n d de s t e d e n is h e t v r u c h t b a r e c u l t u u r l a n d -s c h a p v a n de p r i m a i r e b e -s c h a v i n g e n w a a r i n l a n d b o u w en veeteelt t o t o n t w i k k e l i n g w a r e n g e k o m e n . H e t l a n d leverde de e c o n o m i s c h e basis v o o r de s t a d s s t i c h t i n g e n en v o o r de v o r m i n g van de o u d s t e k o n i n k r i j k e n . De i n s t e l l i n g e n v a n de stad - het paleis, de v o o r r a a d s c h u u r en de t e m p e l - h a d d e n een i n t e n s i e v e b e m o e i e n i s m e t d e w e r e l d van de l a n d b o u w . Registers en k a l e n d e r s regelen de w e r k z a a m h e d e n e n t i j d -s t i p p e n v a n zaaien en o o g -s t e n . ^ O o g -s t e n en z a a i g o e d wer-d e n naar wer-de stawer-d gebracht, o p g e s l a g e n en b e w a a r wer-d . Priesters en krijgers regisseerden en beheersten het totale p o l i t i e k e en e c o n o m i s c h e bestel van stad en o m m e l a n d .

De o u d s t e s t e d e n b e a n t w o o r d d e n aan k o s m o l o g i s c h e s c h e m a ' s . In die s t e d e n v i n d e n w e v e e l v u l d i g een a s s e n -k r u i s , we v i n d e n er vele heilige plaatsen en m o n u m e n t e n . Er v o n d e n r i t u e l e f e e s t e n p l a a t s die de s t a d s s t i c h t i n g en de stadsstichters gedenken.^

Fustel de Coulanges b e n a d r u k t e m e t z i j n boek La Cite An-tique u i t 1 8 6 4 reeds het b e l a n g v a n r e l i g i e u z e o p v a t t i n g e n

1

L. Mumford, T h e City in History. 1961.

2

J. G o u d s b l o m . Taal cn sociale werkelijkheid. Sociologische slukken. Meulenhof 1988,

H. Curvers, Dorpen en sleden von klei. van boer tot burger in MesopolamiÊ, A m s t e r d a m , University Press, 1993.

3

Joseph Rykwert schfijft in zijn boek The Idea of a Town. The anthropology of Uéan Form in Rome Italy and the Ancient Wadd. 1976, dat de vroeg-ste vroeg-steden het product zijn van stichtingsritu-elen. 'De volkeren uit de O u d h e i d kenden on-danks alle onderlinge verschillen eenzelfde soort procedure bij de stichting van een stad. Bij die procedure van stadsstichting, maar ook bij de bouw van dorpen en zelfs bij de bouw van huizen, zijn er vier elementen:

I. de opvoering van een dramatische s h o w over de schepping van de wereld. 2. het incorporeren van dat drama in het plan van de vestiging en in zijn sociale en religieuze establishment.

3. de verwerking van het assenkruis van het heelal in de vestiging.

4. de heropvoering van de kosmogonie van de stadsstichting in regelmatig terugkeren-de festivals gerelateerd aan terugkeren-de m o n u m e n t e n van de stad.

Arhela in Mesopotamië (tegenwoordig Erbil in Irak). Een stad die sinds 5000 Jaar continu bewoond is. De 'teil' is de natuurlijke heuvel waarop de eerste steden zoals Jericho werden gesticht. (Aerojilms)

v o o r alle t e r r e i n e n v a n h e t leven In de a n t i e k e w e r e l d . T e m -pels, o f f e r s en r i t u e l e n n e m e n in het stadsleven een centrale p l a a t s i n . In de a n t i e k e w e r e l d z i j n v o l g e n s Fustel de staat-k u n d i g e o p v a t t i n g e n a l t i j d een a f g e l e i d e v a n de r e l i g i e u z e o p v a t t i n g e n .

P o l i t i e k - s o c i o l o g i s c h is de crux van de a n t i e k e s t e d e l i j k e c u l t u u r f o r m u l e het v o o r t b o u w e n o p de a u c t o r - g e d a c h t e . De vader, heer, k o n i n g , s t a m v a d e r , g o d b e l i c h a m e n alle aspec-ten die het v o l k s t r u c t u u r en levenszekerheid b i e d e n . De g o d en d e m a c h t h e b b e r h e b b e n in d i e v i s i e een n a t u u r l i j k a u -t e u r s r e c h -t , w a a r u i -t he-t gehele c u l -t u r e l e e r f g o e d is a f g e l e i d . D o o r de v e e l v u l d i g e offers aan de g o d e n en de g e h o o r z a a m -h e i d aan de -heer w o r d t deze s t r u c t u u r f o r m u l e v o o r t d u r e n d b e v e s t i g d .

R u i m t e l i j k is v o o r h e t w e r e l d b e e l d in de Klassieke O u d -h e i d -het b i n n e n - b u i t e n o n d e r s c -h e i d van cruciaal b e l a n g . De antieke m e n s m a a k t niet alleen o p alle schaalniveaus het o n -d e r s c h e i -d t u s s e n b i n n e n en b u i t e n , m a a r b o u v r t o p -de schei-d i n g v a n h e t b i n n e n en b u i t e n p e r m a n e n t e s t e n e n m u r e n . M u r e n e n r i t u e l e n h o r e n bij de s t i c h t i n g v a n de s t a d en bij de b e w o n i n g v a n het h u i s .

De a n t i e k e b e s c h a v i n g b o u w t stenen m u r e n r o n d het do-m e i n , r o n d h e t h u i s e n de t e do-m p e l , r o n d de stad en r o n d het k o n i n k r i j k . In d i e m u r e n z i j n de p o o r t e n v a n v i t a a l b e l a n g v o o r de ' s t o f w i s s e l i n g ' v a n h u i s en s t a d . H u i s d e u r , s t a d s -p o o r t en h u n bijbelse v e r w i j z i n g e n naar de -p o o r t van het - paradijs, de p o o r t e n v a n de hel en de p o o r t e n van de o n d e r w e

-r e l d , o m s p a n n e n v o o -r de a n t i e k e m e n s het leven v a n de w i e g t o t h e t g r a f De p o o r t h e e f t o m die r e d e n i m p l i c i e t en expliciet een sterke s y m b o l i s c h e l a d i n g . Er w o r d e n in het Ro-m e i n s e Rijk t a l l o z e p o o r t e n en t r i o Ro-m f p o o r t e n , p o o r t e n als z e l f s t a n d i g e m o n u m e n t e n , als z u i v e r e s y m b o l e n , g e b o u w d . In het antieke bestel, waar o p zoveel plaatsen het t h e m a van de p o o r t en v a n de t e g e n s t e l l i n g t u s s e n b i n n e n e n b u i t e n w o r d t u i t g e b e e l d e n v o r m g e g e v e n , is h e t c o n t r a s t t u s s e n stad en l a n d o v e r d u i d e l i j k afleesbaar.

De a n t i e k e s t a d s t a a t v i s u e e l r u i m t e l i j k in een sterke t e -g e n s t e l l i n -g t o t het o p e n l a n d . De stad rijst vol t r o t s m e t z i j n t e m p e l s en p a l e i z e n en z i j n h a n g e n d e t u i n e n als een o n -n e e m b a r e v e s t i -n g o p u i t de g r o e -n e vlakte. Va-n b u i t e -n a f , va-n- van-a f het l van-a n d , w o r d t het beeld vvan-an die steden b e p van-a van-a l d d o o r zijn s i l h o u e t en d o o r s t a d s m u r e n en s t a d s p o o r t e n . De stad geeft u i t d r u k k i n g aan de m a c h t en aan de k r a c h t v a n z i j n l e i d i n g . H e t l e e u w e n d e e l v a n de g e v o n d e n i n s c r i p t i e s b a z u i n e n d e m a c h t van de k o n i n g en de m a c h t v a n de stad uit.

De g r o n d b i n n e n de a n t i e k e stad is d u i d e l i j k o n d e r s c h e i -d e n van -de g r o n -d b u i t e n -de sta-d. De g r o n -d b i n n e n -de sta-d is deel v a n h e t s t a d s l i c h a a m . Bij h e t w e r p e n v a n k l u i t e n aarde in de m u n d u s , als deel v a n het o v e r g e l e v e r d e s t i c h t i n g s r i t u -eel van R o m e , zien we de s y m b o l i s c h e waarde v a n g r o n d als r e p r e s e n t a n t v a n de l i c h a m e n van de v o o r o u d e r s en v a n het o v e r g e l e v e r d e t e r r i t o r i u m . Religieuze d o m e i n e n v a n d e s t a d w o r d e n t o e g e w i j d , geofferd aan de g o d e n en zijn als z o d a n i g o n b e t r e e d b a a r . A l l e e n de priesters h e b b e n d a a r t o e g a n g , de

b e v o l k i n g p r e s e n t e e r t z i c h in de v o r m van rituele o p t o c h t e n z o n d e r h e t h e i l i g e d o m e i n z e l f te m o g e n b e t r e d e n . Eenzelf-de h e i l i g h e i d k e n m e r k t Eenzelf-de g r o n d van het huis en het b i n n e n van h e t h u i s . O o k in het huis w o r d e n vaste c u l t u s p l e k k e n in ere g e h o u d e n . Privacy en f a m i l i e r e c h t s t o e l e n i n d e a n t i e k e b e s c h a v i n g e n o p een w e r e l d b e e l d w a a r i n de r u i m t e l i j k e , d e sociale en de religieuze s t r u c t u r e n t o t een o n v e r b r e k e l i j k ge-heel zijn s a m e n g e s m e e d .

De g r o n d v a n f o r u m e n a g o r a bevat, i n t e g e n s t e l l i n g t o t de p r i v é - w e r e l d v a n de s t a d s h u i z e n , de k i e m e n v a n w a t w e later als ' o p e n b a a r ' z i j n g a a n b e n o e m e n ( ' r e s - p u b l i c a ' ) . Fo-r u m e n a g o Fo-r a z i j n a n a l o o g aan h e t p Fo-r i v é - d o m e i n v a n h e t huis te z i e n als d o m e i n e n van een grotere schaal. H e t f o r u m s t a a t o n d e r v o o r z i t t e r s c h a p v a n de g o d e n , d i e w o r d e n ver-eerd in vele t e m p e l s welke r o n d o m het f o r u m s t a a n .

H e t d o m e i n v a n de s t a d zelf, het m e e s t tastbaar in agora en f o r u m , is een b e l i c h a m i n g v a n h e t a n t i e k e w e r e l d b e e l d w a a r i n a u t o r i t e i t en r e l i g i e a l l e s b e h e e r s e n d e f a c t o r e n z i j n . H e t a n t i e k e f o r u m is p o l i t i e k n o g geen o p e n b a a r g e b i e d in de z i n van de Franse r e v o l u t i e en van het c o n c e p t van N a p o -l e o n , w a a r i n g e -l e i d e -l i j k de m o d e r n e w e s t e r s e b u r g e r r e c h t e n zijn b e l i c h a a m d .

D o m e i n , b i n n e n en b u i t e n , de p o o r t e n en de t r o t s e m u -ren t u s s e n b i n n e n en b u i t e n , beheersen h e t r u i m t e l i j k beeld d a t de a n t i e k e n h a d d e n v a n de w e r e l d . H e t h u i s , de stad en het rijk liggen v o o r w a t b e t r e f t h u n r u i m t e l i j k e f o r m u l e volled i g in e i k a a r s v e r l e n g volled e . V a n volled a a r vollede o v e r t u i g e n volled e h e l volled e r -h e i d en c o n s e q u e n t -h e i d v a n al die u i t i n g e n v a n o n d e r l i n g w e l i s w a a r v e r s c h i l l e n d e , m a a r t o c h t o t h e t z e l f d e type b e h o -rende antieke b e s c h a v i n g e n .

De o p k o m s t v a n de eerste g r o t e w e r e l d r i j k e n , die d o o r aller-lei s t e d e n b o n d e n en coalities w o r d e n g e v o r m d , aller-leidt t o t een v e r m i n d e r i n g v a n h e t b e l a n g v a n de s t a d s m u r e n u i t de beg i n t i j d . A a n d e b u i t e n beg r e n z e n v a n h e t rijk v e r s c h i j n e n o p -n i e u w m u r e -n m a a r d a -n o p ee-n -n o g -n o o i t v e r t o o -n d e g r o t e s c h a a l . H e t b e r o e m d s t e v o o r b e e l d h i e r v a n is de C h i n e s e M u u r . H e t R o m e i n s e Rijk b o u w d e aan zijn verre b u i t e n g r e n s t u s s e n Engeland en S c h o t l a n d de H a d r i a n u s m u u r . In de ne-g e n t i e n d e en t w i n t i ne-g s t e e e u w w e r d e n n o ne-g steeds d e r ne-g e l i j k e , in o n z e o g e n b a r b a a r s e a f s c h e i d i n g e n o p g e r i c h t zoals de S i e g f r i e d l i n i e , de A t l a n t i k w a l , de B e r l i j n s e m u u r en het Ijze-ren G o r d i j n . H e t is v e r b a z i n g w e k k e n d h o e l a n g d i t m i d d e l van het b o u w e n v a n m u r e n zich in de geschiedenis heeft ge-h a n d ge-h a a f d . De m u u r , ge-h e t e e r s t g e b o u w d als m u u r v a n ge-het h u i s , later als s t a d s m u u r , bleek z o o n d a n k s alle t e c h n i s c h e v o o r u i t g a n g zelfs n o g in de t w i n t i g s t e e e u w het a t a v i s t i s c h e m i d d e l o m een rijk zo l a n g h e t d u u r t als p o l i t i e k e e e n h e i d te b e g r e n z e n .

B i n n e n het gehele t e r r i t o r i u m v a n het rijk m e t z i j n m i l i t a i -re e n p o l i t i e k e m a c h t , w o r d t o o k de g r o n d die b u i t e n de sted e n is g e l e g e n t o t een v e i l i g b i n n e n . H e t gehele l a n sted is b i n -nen het rijk even v e i l i g als de s t e d e n . D a a r d o o r o n t s t a a t o p het l a n d de o n t s p a n n e n sfeer w a a r d o o r m e n zich reeds zeer

Reconstructie van de Agora van Assos, derde eeuw voor Chr.

Vroege vorm van publiel<e ruimte in de context van de antieke stedebouw

v r o e g i n de g e s c h i e d e n i s de luxe k o n p e r m i t t e r e n o m l u s t -o -o r d e n b u i t e n de s t e d e n te b -o u w e n . De eerste s u b u r b s k-o- kom e n al bij een stad als Babyion o p de kaart. H e t b e g r i p p e n -paar b i n n e n en b u i t e n b e s t r i j k t aldus v e r s c h i l l e n d e gradaties en s c h a a l g e b i e d e n . B i n n e n het rijk w o r d t het a a n v a n k e l i j k e ' b u i t e n ' van de stad gerelativeerd d o o r het g r o t e r e en m a c h -tiger ' b i n n e n ' van het rijk. De m e e r o n t s p a n n e n stad-land re-latie zoals die b i n n e n de v e i l i g e g r e n z e n v a n een k o n i n k r i j k en k e i z e r r i j k m o g e l i j k w o r d t , b i e d t het r u i m t e l i j k kader v o o r b u i t e n s t e d e l i j k e c o m p l e x e n , zoals de b u i t e n p a l e i z e n , de lan-d e l i j k g e l e g e n h e i l i g lan-d o m m e n e n g r a f v a l l e i e n en lan-de s u b u r b s r o n d de m a c h t s c e n t r a . Deze s o m s arcadische b u i t e n s t e d e l i j -ke o n t w i k k e l i n g e n z i j n waar te n e m e n bij de Egyptenaren, de C h i n e z e n , de Perzen, de Grieken en de R o m e i n e n .

B i n n e n het agrarisch bestel v a n het b e g i n s t a d i u m van de a n t i e k e c u l t u u r b e a n t w o o r d e n alle kleine o u d e s t a d s s t a t e n en de eerste k o n i n k r i j k e n aan de sterke r u i m t e l i j k e f o r m u l e v a n s t a d e n l a n d als t e g e n d e l e n . In e c o n o m i s c h e z i n z i j n stad en land d a n n o g stevig aan elkaar g e b o n d e n , even sterk als de h e r e n en slaven in het a n t i e k e e c o n o m i s c h e bestel aan elkaar g e b o n d e n z i j n . N a d e s t i c h t i n g v a n de eerste s t e d e n k o m e n al s p o e d i g de t e c h n i e k e n en a m b a c h t e n o p , die een n i e u w s o o r t e c o n o m i e n a a s t de s t r i k t a g r a r i s c h e e c o n o m i e m e t zich m e e b r e n -g e n . De e c o n o m i e v a n d e s t a d -g a a t z i c h d a n l o s m a k e n v a n de l a n d b o u w . De eerste steden o v e r s t i j g e n h i e r m e e de o u d e re a g r a r i s c h e c u l t u u r van het l a n d . In d i t o p z i c h t z i j n de a n -t i e k e s -t a d s s -t a -t e n de v o o r l o p e r s v a n de la-tere a m b a c h -t s - en h a n d e l s s t e d e n uit o n z e M i d d e l e e u w e n , n a m e l i j k k n o o p p u n -ten in een stedelijk netwerk.

D o o r h u n s u c c e s v o l l e v e r o v e r i n g e n o v e r s t i j g e n o o k d e h o o f d s t e d e n van de g r o t e rijken de agrarische e c o n o m i e van h u n d i r e c t e o m m e l a n d e n . De w e l v a a r t s b r o n n e n v o o r ' b r o o d e n s p e l e n ' w o r d e n i n het R o m e i n s e k e i z e r r i j k a a n g e v o e r d

Een prehistorisch fragment van een Egyptisch hiëroglief dat de verwoes-ting toont van de afzonderlijke ste-den door de farao's, die op deze af beelding gesymboliseerd worden door heraldieke dieren. De macht van de afzonderlijke steden wordt gebroken waarna ze opgaan in één Egyptisch Rijk.

Het Egyptisch hiëroglief voor stad: een assenkruis binnen een stadsmuur.

Fragment van een tafereel op de graftombe van koning Tutanchamon in het Museum van Cairo. Arcadische beelden van het landleven in de iconografie van het ultieme binnen van de grafkamer.

Monteriggioni, Italië, dertiende eeuw.

4

Mumford. TTi( City in Hiitory. 1961. Braudel, De slnictuur von het dagelijks leven. 1987.

5

J.E. Vance benoeml d i l tweezijdige effect in zijn Tïifs scene o/mört. 77i( ro/e and stnicture of the city in the geography of western civilization 1977 als ' d i o e c i s m ' en ' s y n o e c i s m ' . Ten aanzien van de waardering van het land stelt Vance: 'Waarschijnlijk was de Griek genegen en ge-neigd o m het land te idealiseren en te prijzen - positieve n a m e n als idyllisch, arcadisch stam-men uit het Grieks - , terwijl de imperiale Ro-meinse cultuur, ook daarin al decadent, zijn roots ging verachten en depreciatieve n a m e n voor de plattelandscultuur gebruikte: ruraal, ag-rarisch s t a m m e n uit het Latijnse taalidioom.'

v a n u i t de v e r a f g e l e g e n w i n g e b i e d e n n a a r R o m e . De verv r e e m d i n g vervan de eigen o u d e agrarische w o r t e l s is de m o r e -le en p o l i t i e k e prijs geweest die bij de o n d e r g a n g van het Ro-m e i n s e Rijk d u u r Ro-m o e s t w o r d e n betaald."*

De s t a d - l a n d relatie in de O u d h e i d w o r d t wel beschreven als een f u n d a m e n t e e l t w e e z i j d i g f e n o m e e n . I m p l o s i e en explosie z i j n twee k a n t e n v a n de r u i m t e l i j k c u l t u r e l e o m g a n g t u s sen stad en l a n d . Bij i m p l o s i e is het een u i t g e r i j p t c o n s o l i d a -t i e p r o c e s , d a -t l e i d -t -t o -t de s -t a d s s -t a a -t w a a r i n u i -t e i n d e l i j k de s t a d o p b l o e i t o p de k r a c h t en h e t d r a a g v l a k v a n h e t o u d e l a n d e l i j k e bestel. In die stad k o m e n d a n als s p e c i a l i s m e n de a r c h i t e c t u u r , filosofie, p o l i t i e k en c u l t u u r t o t o n t w i k k e l i n g . De s t a d is een v e r d i c h t i n g v a n een s u c c e s v o l b e s t e l , en de s t a d s c u l t u u r is in z i j n a a n v a n g sterk g e w o r t e l d in zijn lande-lijke v o o r g e s c h i e d e n i s . Een k o l o n i e s t a d w o r d t g e s t i c h t van-u i t e x p a n s i e p o l i t i e k , z o a l s d i e o n d e r m e e r w o r d t g e v o e r d d o o r het R o m e i n s e Rijk.^ Dat is explosie.

Deze t w e e z i j d i g h e i d kan een b l i j v e n d e g i d s z i j n v o o r de b e o o r d e l i n g van de p s y c h o l o g i s c h e kant van de stad-land re-laties d o o r de hele w e s t e r s e g e s c h i e d e n i s h e e n . Fasen v a n e x p a n s i e , v e r o v e r i n g e n en k o l o n i s a t i e p r o c e s s e n w o r d e n i n de w e s t e r s e g e s c h i e d e n i s g e v o l g d d o o r fasen w a a r i n de ver-kregen w e l v a a r t w o r d t g e ï n v e s t e e r d in l u s t o o r d e n en p a r k e n d i e in h e t e i g e n l a n d w o r d e n a a n g e l e g d . In de r u i m t e l i j k e c u l t u r e l e o m g a n g v a n stad en l a n d is een a f w i s s e l i n g te z i e n : n u eens voelt de s t a d s b e w o n e r z i c h ver b o v e n de o o r s p r o n -kelijke a g r a r i s c h e c u l t u u r v e r h e v e n , d a n w e e r g a a t hij h e t landleven idealiseren.

In g e ï d e a l i s e e r d e v o r m is de g r o e n e w e r e l d v a n p l a n t en dier, van t u i n en j a c h t t a f e r e e l , v a n a f de a n t i e k e c u l t u u r als

Muren, poorten en stratenkruis. Schema van de Cromatici Italië, 15S4.

a c h t e r g r o n d g e b r u i k t in allerlei a f i j e e l d i n g e n v a n de heerser en v a n d e g o d e n . De v o o r w e r e l d v a n de o o r s p r o n k e l i j k e ja-g e r s c u l t u u r en vroeja-ge aja-grarische c u l t u u r w o r d t een a t t r i b u u t van de heerser en v a n de geprivilegieerde elites.

De p a r a d i j s t u i n k r e e g z i j n i d y l l i s c h e e c h o ' s in de w e r e l d -lijke en religieuze v o o r s t e l l i n g s w e r e l d . A f l j e e l d i n g e n in graf-k a m e r s e n s c h a t graf-k a m e r s g e t u i g e n h i e r v e e l v u l d i g v a n . De n i e t s t e d e l i j k e w e r e l d v a n h e t p a r a d i j s v o r m t d a n de b e k r o -n i -n g va-n de v e r f i j -n d e c u l t u r e l e w e r e l d v a -n de k o -n i -n g e-n i-n h e t paleis w o r d t t e m i d d e n v a n de s t e d e l i j k e c u l t u u r v a n de h o o f d s t a d h e t beeld v a n de p r i m i t i e v e n a t u u r in ere g e h o u -d e n . Talrijk z i j n in -deze a n t i e k e c u l t u r e n -de -d i e r s y m b o l e n en de a f b e e l d i n g e n v a n l u s t h o v e n b i n n e n v e i l i g e m u r e n , w a a r slechts w e i n i g e n t o e g a n g t o t h a d d e n . H e t c o n t r a s t v a n s t a d en l a n d w o r d t z o g e ï d e a l i s e e r d e n v e r h e v i g d in de m e e s t o n t o e g a n k e l i j k e b i n n e n s v a n de c u l -tuur. Bij de g r o t e u i t w e n d i g e s u p e r p o s i t i e van de stad o p het

Simone Martini, Fresco uit 132S in het 'Palazzo Pubblico' te Siena, Italië.

l a n d k o m t d e b i n n e n s t e d e l i j k e s u p e r p o s i t i e v a n de p a l e i s t u i n en het t e m p e l d o m e i n , w a a r een oase van n a t u u r t e m i d -d e n v a n -de -d r u k t e v a n -d e v r o e g s t e -d e l i j k e c u l t u u r w o r -d t ge-legd.

D e stad van de burger en het contrast t u s s e n stad en land Na het i n e e n s t o r t e n v a n d e klassieke R o m e i n s e s t a a t k u n d i -ge s t r u c t u u r m o e t de s t e d e b o u w in een lan-ge t u s s e n p e r i o d e weer h e l e m a a l o p n i e u w g e b o r e n w o r d e n . ^

Er ligt een o v e r g a n g s t i j d van enkele e e u w e n t u s s e n de te-l o o r g a n g v a n de a n t i e k e w e r e te-l d en de o p k o m s t v a n de ste-d e n in h e t c h r i s t e l i j k e W e s t - E u r o p a v a n ste-de t i e n ste-d e eeuw. De b u r g e r s t a d u i t de v r o e g - g o t h i e k v a n W e s t - E u r o p a is naar z i j n i n h o u d en p r i n c i p e s een heel n i e u w e versie v a n de s t a d . H e t u n i e k e r u i m t e l i j k e k e n m e r k van de b u r g e r s t a d is een stelsel van b e w u s t g e s t r u c t u r e e r d e o p e n b a r e , b e r o o i l i j n d e r u i m t e n . In d i t type stad b e a n t w o o r d e n de h u i z e n m e t h u n w e r v e n d e en r e p r e s e n t a t i e v e gevels aan de o p e n b a r e r u i m t e . Deze rijk g e v o r m d e o p e n b a r e r u i m t e n b i n n e n de westerse stad van de M i d d e l e e u w e n e n de N i e u w e T i j d z i j n een n i e u w g e g e v e n ten o p z i c h t e v a n de vaak b r o o d n u c h t e r e s t r a t e n b i n n e n d e s t a d van de a u t o r i t e i t , d e k o n i n g o f de keizer, w a a r n o g alle k u n s t z i n n i g e e n e r g i e d o o r h e t p a l e i s , de t e m p e l e n h e t f o -r u m en a g o -r a w e -r d o p g e ë i s t . In de s t a d v a n d e b u -r g e -r g a a t steeds m e e r p r a c h t en praal naar d e o p e n b a r e r u i m t e n v a n de g e m e e n s c h a p , naar de gevels, naar de t o r e n s en de caril-lons.

In d e p l a a t s v a n de d w i n g e n d e a u t o r i t e i t u i t de a n t i e k e w e r e l d is in de s t a d v a n d e b u r g e r het g e r e g e l d e o n d e r l i n g e

d i e n s t b e t o o n g e k o m e n en t o t de s t r u c t u u r f o r m u l e v a n de s a m e n l e v i n g g e m a a k t . De hele r u i m t e l i j k e s t r u c t u u r van de stad geeft u i t d r u k k i n g aan d a t n i e u w e stelsel van de burger-m a a t s c h a p p i j . H a n d e l en a burger-m b a c h t w o r d e n in de g i l d e s t a d o n d e r w o r p e n aan regels, d i e in goed o v e r l e g o n d e r l i n g word e n v a s t g e s t e l word en n i e t l a n g e r van b o v e n a f word o o r een a u t o r i -t e i -t w o r d e n o p g e l e g d . De h u i s g e v e l s in de r o o i l i j n e n v a n g r a c h t e n , s t r a t e n en p l e i n e n b e a n t w o o r d e n aan een o r g a n i sche s t r u c t u u r v a n g e g r o e p e e r d e a m b a c h t e n , e n z i j n g e o r -d e n -d naar r a n g en s t a n -d o v e r e e n k o m s t i g -de p o s i t i e v a n -de bewoners van de h u i z e n .

Van b u i t e n z i j n deze steden v o o r z i e n van s t a d s m u r e n en u i t g e b r e i d e v e s t i n g w e r k e n en z o s l u i t e n zij - o n d a n k s h u n n i e u w e m a a t s c h a p p e l i j k e f o r m u l e s b i n n e n de s t a d - w e e r aan o p de o u d e m i l i t a i r - a g r a r i s c h e k o n i n g s s c h a p s t r a d i t i e v a n de f e o d a l i t e i t en o p de o p v a t t i n g e n v a n de Klassieke O u d h e i d . De v o o r t z e t t i n g v a n d e s t e d e b o u w na h e t jaar 1 0 0 0 s l u i t d u s u i t e r l i j k aan o p de antieke t r a d i t i e m e t alle at-t r i b u at-t e n van v e r d e d i g i n g , v e r s c h a n s i n g en v e r s at-t e r k i n g , m a a r b i n n e n de stad is een n i e u w e geest v a a r d i g g e w o r d e n .

In de b e l e v i n g v a n h e t l a n d l a t e n s t a d s e m i d d e l e e u w e r s als Franciscus van A s s i s i , D a n t e en Petrarca n i e u w e g e l u i d e n h o r e n . In h e t r e l i g i e u z e i d e a l i s m e w o r d t de n a t u u r e n h e t l a n d s c h a p m e t zijn p l a n t e n en d i e r e n o p g e v a t als een b o o d -schap en een genadegave van de Schepper. V a n z e l f s p r e k e n d heeft die visie i n v l o e d o p de k w a l i t a t i e v e relatie t u s s e n stad en land in die p e r i o d e . '

H e t c o n t r a s t stad-land bij de b u r g e r s t a d is g e k o p p e l d aan h e t f e n o m e e n v a n de s t a d s m u u r , en b o v e n d i e n aan de o m

-6

Bfaunfels, Abendlandische Stadtebau. Herr-schaftsform und Saugestall. 1976. W. de Bruyn, colleges 'de structuur van de polis', 1967.

7

Colin Eisler, Pomlings in the Hermiloge, 1990. p. 310.

Gezicht op Neurenberg, een schilderij uit 1516. Stad en ommelanden nemen samen de open plel< in temidden van het omringende zwaar beboste land.

De vestingwerken van Haarden aangelegd tussen 1673 en 16S5.

s c h r i j v i n g van de s t a d s r e c h t e n , w a a r b i j vele s o o r t e n van acti-v i t e i t g e b o n d e n b l i j acti-v e n aan h e t t e r r i t o r i u m acti-van de s t a d e n b e s c h e r m d w o r d e n d o o r v o o r r e c h t e n en privileges.*

D e v e r d e r e p o l i t i e k e o n t w i k k e l i n g v a n de w e s t e r s e l a n d e n , die d r e v e n o p d e k r a c h t van h u n s t e d e n v a n het n i e u w e type ( m e t b u r g e r r e c h t e n , ' s t a d s l u c h t m a a k t v r i j ' , d a t is: v r i j v a n de feodale heer) laat in de d a a r o p v o l g e n d e e e u w e n een o p -k o m s t zien van de n a t i o n a l e s t a t e n . De -k o l o n i a l e rij-ken bele-v e n een p e r i o d e bele-v a n b l o e i en de n i e u w e w e l bele-v a a r t k o m t t o t u i t i n g in de s t e d e n . In d i t s p o o r w e e r s p i e g e l t de stad-land relatie de g e v o l g e n v a n d e d a n o p k o m e n d e e x p a n s i e en c o m -p e t i t i e . S t a t e n b e s t r i j d e n elkaar o -p de w e r e l d z e e ë n , o -p d e s l a g v e l d e n e n in o o r l o g e n die n o g s t e e d s r o n d de s t e d e n w o r d e n u i t g e v o c h t e n . De v o o r u i t g a n g v a n w e t e n s c h a p en t e c h n i e k w o r d t d o o r deze o n t w i k k e l i n g g e s t i m u l e e r d . De c o n s t r u c t i e v a n n i e u w e v u u r w a p e n s , z o a l s k a n o n n e n m e t een g r o t e r e r e i k w i j d t e , m a a k t een n i e u w t y p e v e r d e d i g i n g s m u u r n o o d z a k e l i j k . W i s k u n d i g g e s c h o o l d e s p e c i a l i s t e n zoals Stevin en V a u b a n k u n -n e -n z i c h u i t l e v e -n i-n k -n a p o -n t w o r p e -n v e s t i -n g w e r k e -n als de g r o o t s c h a l i g e o p v o l g e r s van de s t a d s m u r e n . H e t c o n t r a s t t u s s e n stad en land w o r d t in de z e v e n t i e n d e e e u w b e n a d r u k t d o o r g r o t e v e r d e d i g i n g s z o n e s r o n d de ste-d e n , m e t g e b o u w ste-d e l u n e t t e n , c i t a ste-d e l l e n e n s c h o o t s v e l ste-d e n . R o n d de s t e d e n w o r d e n steeds g r o t e r e z o n e s ' n i e m a n d s -l a n d ' v r i j g e h o u d e n . Bij -l a n g d u r i g e o o r -l o g e n w o r d t het p-latte- platte-l a n d sterk g e s c h o n d e n en v e r n i e platte-l d . O o k de s t e d e n platte-l i j d e n o v e r i g e n s , als in de klassieke t i j d , aan de g e v o l g e n van bele-g e r i n bele-g e n , v e r o v e r i n bele-g e n en v e r w o e s t i n bele-g . H e t a bele-g r a r i s c h e plat-t e l a n d is v a n o u d s h e r k w e plat-t s b a a r e n o n v e r d e d i g b a a r . Ver-w o e s t i n g in o o r l o g s t i j d v a n o o g s t en v e e s t a p e l , b o e r d e r i j e n en d o r p e n k o m t veel v o o r . I n u n d a t i e v a n h e t p l a t t e l a n d b i j h e t g e b r u i k v a n een w a t e r l i n i e is de laatste s t a p in h e t eeu-w e n o u d e c o n t r a s t t u s s e n d e rijke en te v e r d e d i g e n s t a d en het passieve en kwetsbare land e r o m h e e n .

Bij de o p k o m s t van de m o d e r n e n a t i o n a l e s t a t e n w o r d e n de w e s t e r s e s t e d e n g e t r a n s f o r m e e r d t o t k o l o n i a l e m o e d e r s t e d e n . De b e t e k e n i s v a n h u n o m m e l a n d w o r d t g e r e l a t i v e e r d t e n o p z i c h t e v a n de ver w e g g e l e g e n w e l v a a r t s b r o n -n e -n . V a -n d a a r d a t ze z i c h z e l f -n a u w e l i j k s g e w e l d aa-n h o e v e -n te d o e n o m h u n o m m e l a n d e n te v e r a n d e r e n in een s c h o o t s -v e l d r o n d de s t a d , i n een n i e m a n d s l a n d , in w a t e r l i n i e s -v a n o n g e k e n d e a f m e t i n g e n . H e t sterke c o n t r a s t t u s s e n s t a d en l a n d b l i j f t i n o n s l a n d ten gevolge v a n d i t alles a a n w e z i g t o t ver in de n e g e n t i e n d e eeuw, w a n n e e r na e e u w e n van betrekkelijke s t i l s t a n d ten lan-gen leste de o n t m a n t e l i n g van de s t a d s m u r e n w o r d t i n g e z e t e n een eerste z i c h t o n t s t a a t o p een m e e r o n t s p a n n e n s t a d -l a n d re-latie. D a n o n t s t a a t o o k de g e m e e n t e i n de g e e s t v a n T h o r b e c k e , w a a r m e e het w e t t e l i j k v e r s c h i l t u s s e n s t a d en land wegvalt. Dan v e r d w i j n t het c o n t r a s t t u s s e n s t a d en l a n d als een c o n t r a s t t u s s e n a f z o n d e r l i j k e e c o n o m i s c h e en p o l i -tieke w e t t e l i j k e stelsels en m a a k t het plaats v o o r de m o d e r n e

Negentiende-eeuws industriehndschap Preston, Lancashire. (Aerojilms)

s t a a t k u n d i g e o r d e n i n g w a a r b i j de b u r g e r r e c h t e n t o e k o m e n aan de n i e u w e s t a a t s b u r g e r s z o n d e r o n d e r s c h e i d t u s s e n ste-d e l i n g e n en p l a t t e l a n ste-d e r s .

Deze j u r i d i s c h e n i v e l l e r i n g van stad en l a n d heeft de d e u r o p e n g e z e t v o o r de b o u w v a n v i l l a ' s i n het b u i t e n g e b i e d en m e e r in h e t a l g e m e e n v o o r h e t later z o m a s s a a l g e w o r d e n s u b u r b a n e w o n e n . De n e g e n t i e n d e - e e u w s e o n t w i k k e l i n g e n v a n het c o n t r a s t t u s s e n s t a d en l a n d In de n e g e n t i e n d e e e u w g r o e i e n d e w e r e l d s t e d e n u i t t o t afm e t i n g e n van t i e n t a l l e n k i l o afm e t e r s , en v e r d w i j n t in r u i afm t e l i j -ke z i n o p veel p l a a t s e n iedere d i r e c t e relatie t u s s e n s t a d en l a n d . In s o c i a a l o p z i c h t o n t s t a a t een d i e p e k l o o f t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e klassen in de m a a t s c h a p p i j . De o n d e r s t e l a a g van de s t a d s b e v o l k i n g , h e t i n d u s t r i e p r o l e t a r i a a t en d e m a s -s a m e n -s v a n de w e r e l d -s t e d e n , w o r d t g e h e e l v e r v r e e m d v a n de natuur. In de d i c h t g e b o u w d e i n d u s t r i e s t e d e n staan de fa-brieken d i c h t o p elkaar en w o r d e n er v o o r de massaal toeges t r o o m d e w e r k e r toeges k r o t t e n w i j k e n g e b o u w d in v o o r d i e n o n g e -kende d i c h t h e d e n . D i c h t h e d e n die in o u d e r e s t e d e n d o o r d e b e k l e m m i n g v a n d e s t a d s m u r e n w e r d e n a f g e d w o n g e n , w o r -d e n n u o v e r t r o f f e n in -d e s t o r m a c h t i g en o n g e c o n t r o l e e r -d e g r o e i van de eerste i n d u s t r i e s t e d e n . De c o n t r a s t e n o p s o c i -a -a l - e c o n o m i s c h g e b i e d w o r d e n v -a n n u -a f -a-an de i n z e t v -a n de k l a s s e n s t r i j d e n v a n h e t d a n o p k o m e n d e i n t e r n a t i o n a a l georganiseerde s o c i a l i s m e en c o m m u n i s m e . De u i t g e s t r e k t e m i j n g e b i e d e n , d i e e v e n e e n s in deze pe-r i o d e o n t s t a a n , l a t e n een v e pe-r m e n g i n g z i e n v a n d o pe-r p s e beb o u w i n g en n i e t a g r a r i s c h e w e r k g e l e g e n h e i d . In deze m i j n -g e b i e d e n is in de w o o n p l a a t s e n van de a r b e i d e n d e b e v o l k i n -g geen basis m e e r v o o r een d u i d e l i j k o n d e r s c h e i d t u s s e n stad en l a n d . Al is in de m i j n s t r e k e n de r u i m t e l i j k e o m g e v i n g a n d e r s d a n in de c o m p a c t e i n d u s t r i e s t e d e n , o o k h i e r d o m i -n e e r t h e t s o c i a l e p r o b l e e m d a t t e -n t i j d e va-n de I -n d u s t r i ë l e R e v o l u t i e w e r d o p g e r o e p e n d o o r h e t e x t r e m e c o n t r a s t t u s -sen a r m en rijk. I n de n e g e n t i e n d e - e e u w s e w e r e l d s t a d is h e t w e t t e l i j k en e c o n o m i s c h g e d a a n m e t de stad zoals die uit de M i d d e l e e u -w e n en Renaissance -was o v e r g e l e v e r d . H e t a r b e i d s b e s t e l in het Westen t i j d e n s de I n d u s t r i ë l e Revolutie en in de k o l o n i ë n is in feite een t e r u g g a n g t e n o p z i c h t e van d a t in de M i d d e l -e -e u w -e n -e n d-e N i -e u w -e T i j d .

De p r o l e t a r i ë r in de I n d u s t r i ë l e Revolutie is a l l e r m i n s t de o p v o l g e r v a n de v r i j e b u r g e r m e t z i j n b u r g e r r e c h t e n . I n de n e g e n t i e n d e e e u w s e s t a d is de o o r s p r o n k e l i j k e s a a m h o r i g -h e i d , die de eerste w e s t e r s e b u r g e r s t e d e n na -h e t jaar l o o o d e d e n o n t s t a a n , n i e t m e e r de g r o n d s l a g v a n de p o l i t i e k e s t r u c t u u r . De fabrieken lijken weer t e r u g te keren t o t het feo-d a l e t h e m a v a n feo-de a u t o r i t a i r g e l e i feo-d e feo-d o m e i n e n feo-d i e w o r feo-d e n bevolkt d o o r l o o n s l a v e n .

In de I n d u s t r i ë l e Revolutie o n t s t a a t een n i e u w s o o r t elite.

'Veel Europese stetJen werden in deze periode, de veertiende eeuw, een soort eilanden van handel en vooruitgang in een zee van traagheid, angst, bijgeloof en onderdrukking'. Geert Mak, f c n kUire geschiedenis van AmsUrdam. 1994.

9

S i m o n S c h a m a . Landscape and Memoty, 1995, flaptekst:

'Take forests (as S c h a m a tjoes) G e r m a n y embo-died the militaristic spirit, in France the p a s s i o n for order, in England liberty under the green-wood, in America transcendental connection with the Oeator, in Poland the struggle for free-d o m . '

Fransen zien land en landschap als een orde-ningsexpressie, Duitsers als een r o m a n t i s c h oerbos, Engelsen als een pragmatische mix van utilitair landschap en arcadisch landgoed. Z u i d -Europeanen zijn gewend aan hevige topografie met bergen en baaien en heldere luchten. Zij denken niet primair aan weide en bos en bele-ven de directe stad-natuur verhouding met vi-suele kracht.

H e t o m m e l a n d van I n d u s t r i e s t e d e n Is d a n niet langer de be-s l o t e n l e e f w e r e l d v a n de elite in de r e g i o d i e g e l i j k t i j d i g de stadselite v o r m d e , zoals d a t in de s t a d s t a a t van de O u d h e i d en de M i d d e l e e u w e n het geval w a s . V o o r de f a b r i k a n t e n vorm e n v o o r t a a n de w e r e l d w i j d e a f z e t vorm a r k t e n v o o r h u n p r o d u c t e n het k a d e r w a a r i n g e d a c h t w o r d t , zoals v o o r d e b a n -kiers de i n t e r n a t i o n a l e g e l d m a r k t e n d a t z i j n . Z i j d o o r b r e k e n i p s o f a c t o h e t o v e r g e l e v e r d e r e g i o n a l e k a d e r v a n s t a d en l a n d . H u n r i j k d o m k o m t i n c i d e n t e e l n o g t o t u i t i n g in de bui-t e n s r o n d de s bui-t e d e n , in r e g i o n a l e l u s bui-t o o r d e n w a a r n i e u w e ' a r c a d i a ' s ' o n t s t a a n . De n i e u w e w e l v a r e n d e klasse g a a t in de fase v a n de c u l -t u u r w a a r i n h e -t g e l d ver b u i -t e n he-t e i g e n l a n d w o r d -t ver-d i e n ver-d , het eigen l a n ver-d zien als ver-de o n ver-d e r g r o n ver-d v o o r recreatie-ve d o e l e i n d e n . De v i l l a , h e t l a n d g o e d , het w i l d p a r k , de ro-m a n t i s c h e l a n d s c h a p p e n v a n de A l p e n en Z u i d - E u r o p a , w o r d e n d a n k z i j de r o m a n t i e k , d i e deels s a m e n v a l t m e t deze p e r i o d e , g e s t i l e e r d in d e p a r k k u n s t . In die p e r i o d e is er een l a n d en l a n d s c h a p s t h e m a t i e k die v e r s c h i l t per n a t i o n a l e c u l -t u u r k r i n g . '

Bij de verdere u i t g r o e i van d e w e r e l d s t e d e n in de n e g e n t i e n -de e n t w i n t i g s t e e e u w k o m t er t e n s l o t t e een g e s c h o o l d e m i d d e n k l a s s e o p e n d a n n e e m t de s u b u r b a n i s a t i e m a s s a l e v o r m e n a a n . D a a r n a a s t b e s t a a t o o k n u n o g een g r o o t deel v a n de w e r e l d s t e d e n in feite u i t i n d u s t r i e g e b i e d e n m e t een r o m m e l i g karakter. H e t r u i m t e l i j k e o n d e r s c h e i d t u s s e n stad en l a n d v e r d w i j n t in de w e r e l d s t a d m e t zijn ' u r b a n f r i n g e ' en m a s s a l e v o o r s t e d e n , o n d e r een olievlekachtige o n t w i k k e l i n g . O m t o t een b e h e e r s i n g te k o m e n v a n de m a a t s c h a p p e l i j k e p r o c e s s e n i n de s t a d e n i n de i n d u s t r i ë l e s a m e n l e v i n g zoe-ken vele u t o p i s t e n en b e m i d d e l d e w e l d o e n e r s naar n i e u w e s t e d e n en k o l o n i e s o p h e t l a n d . R o n d Ebenezer H o w a r d in E n g e l a n d , als b e k e n d e v o o r v e c h t e r van de t u i n s t a d , o n t s t a a t de g r o t e s t e d e b o u w k u n d i g e s t r o m i n g van de G a r d e n Cities.

Bij een m a n als H o w a r d is h e t c o n t r a s t t u s s e n s t a d en p l a t t e l a n d een b e l a n g r i j k deel v a n zijn d i a g n o s e . H e t b e g r i p -p e n -p a a r stad en l a n d w o r d t bij h e m vervat in sociale en - poli-tieke t e r m e n . H i e r m e e w o r d t H o w a r d de g r o t e m a n van een w e r e l d w i j d e s t r o m i n g d i e h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n s t a d en l a n d t o t a a n g r i j p i n g s p u n t m a a k t van een n i e u w e visie o p de v e r s t e d e l i j k i n g . Z i j n ' T o w n C o u n t r y ' is een d o o r h e m als o p -l o s s i n g b e p -l e i t e c o m b i n a t i e v a n s t a d e n -l a n d . De d i a g n o s e w o r d t d o o r H o w a r d g e s t e l d in o p p o s i t i o n e l e t e r m e n en de o p l o s s i n g van h e t d i e p g a a n d e c o n f l i c t w o r d t v o o r g e s t e l d als een n i e u w h u w e l i j k t u s s e n s t a d en l a n d , w a a r u i t n i e u w leven zal v o o r t k o m e n .

De N e w T o w n s die na 1900 in g r o t e aantallen w o r d e n geb o u w d , t o n e n alle v o o r d e l e n v a n een geb e w u s t e d i m e n s i o n e -r i n g en g e l e d i n g , w a a -r d o o -r de b e w o n e -r s w e e -r een g -r o o t raakvlak m e t het o m r i n g e n d e l a n d k r i j g e n .

De G a r d e n C i t y - b e w e g i n g w a s een k r a c h t i g e i m p u l s o m de s t e d e b o u w o p een r u i m e r regionaal vlak te t i l l e n , w e g van

Land Ordinance 1785.

'The rebirth of Ronton colonialism finally came full circle when the Con-tinental Congress, urgently need of funds, faced the problem of dispo-sing of a whole subcontinent. In 17S5, a Land Ordinance was passed that sun/eyed the entire area of the United States into townships of six square miles to be sold undivided. Blocks of thirty-six sections of one square mile (640 acres) each, were sold separately for farming. This was the same basic land module as in Azilia and Savannah. There was a provision that in each township Lot no. 16 was to be resented for a school. On a huge midwestern tract, one seventh of each township was to be allotted to veterans of the War of Independence in lieu of pay -precisely as Alexander and the Romans had done two thousand years before.' Sybil Moholy Nag/, Matrix of Man, 1969.

de a a n e e n g e s l o t e n g r o e i e n d e massale i n d u s t r i e s t e d e n . D o o r deze b e w e g i n g is het c o n t r a s t t u s s e n stad en land weer sterk v o e l b a a r g e m a a k t . H a a r i d e a a l , de s t i c h t i n g v a n de G a r d e n Cities o f T o m o r r o w is g e r i c h t o p een v r u c h t b a r e h e r e n i g i n g van stad en l a n d .

D e ontwikkelingen van het contrast t u s s e n stad en land in de nieuwe wereld

In de V e r e n i g d e S t a t e n is de g e s c h i e d e n i s v a n de w e s t e r s e s t e d e b o u w aanvankelijk een afgeleide van de o n t w i k k e l i n g e n in de v e r s c h i l l e n d e k o l o n i s e r e n d e l a n d e n g e w e e s t . We v i n -d e n er N e -d e r l a n -d s e , Engelse, Franse en Spaanse i n v l o e -d e n . In 1965 s c h r i j f t J o h n Reps h e t eerste o v e r z i c h t s w e r k d a t de gehele A m e r i k a a n s e s t e d e b o u w b e h a n d e l t . K a r a k t e r i s t i e k v o o r de g r o t e lijn van de s t a d l a n d relatie in de N o o r d A m e -r i k a a n s e s t e d e b o u w is h e t v o o -r t d u -r e n d t o e n e m e n v a n een